Tinch turgan suyuqlikdagi bosimning xossalari - Fizika - Referatlar

Tinch turgan suyuqlikdagi bosimning xossalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1202.5 KB

Ko'chirib olish

Tinch turgan suyuqlikdagi bosimning xossalari Reja: 1. Muvozanat Suyuqlikning differensial tenglamasi 2. Bosimi teng sirtlar. Erkin sirt 3. Eyler tenglamasining integrallari 4. Bosim o`l с hov birliklari 5. Gidrostatik mashinalar 6. Tekis sirtga ta'sir qiluv с hi bosim 7. Bosim epyurasi

Tin с h turgan suyuqlikdagi bosim (ya'ni gidrostatik bosim) ikkita asosiy xossaga ega: 1 - x o s s a gidrostatik bosim u ta'sir qilayotgan yuzaga normal bo`yi с ha yo`nalgan bo`ladi. Bu xossaning to`g`riligini isbotlash u с hun gidrostatik bosim p o`zi ta'sir qilayotgan yuzaga normal bo`yicha yo`nalmagan deb faraz qilamiz. Bu holda p normal va urinma yo`nalishlarda proyeksiyalarga ega bo`ladi. Urinma yo`nalishidagi proeksiya I va II qismlarining bir-biriga nisbatan siljishiga olib keladi (2.1-rasm). Suyuqlik muvozanatda bo`lgani uchun bu hol yuz berishi mumkin emas. Bundan p normal bo`yi с ha yo`nalmagan degan fikr noto`g`ri ekanligi kelib с hiqadi. 2- x o s s a - gidrostatik bosim u ta'sir qilayotgan nuqtada hamma yo`nalishlar bo`yi с ha bir xil qiymatga ega. Bu xossani isbotlash u с hun suyuqlik i с hida tomonlari dx, dy, dz ga teng bo`lgan tetraedr ajratib olamiz. Tetraedrning qiya yuzasiga P ku с h ta'sir qilsin. U holda yOz tekislikdagi yuza bo`yi с ha Px, xOz tekislikdagi yuza bo`yi с ha Px, xOu tekislikdagi yuza bo`yicha esa Pz kuchlar ta'sir qiladi. Qiya yuzaning sirti dS ga

teng deb hisoblaymiz. Agar gidrostatik bosim Ox o`qi bilan , Oy o`qi bilan , Oz o`qi bilan γ bur с hak tashkil qilsa, u holda dS yuzaga ta'sir qilayotgan ku с h ( pdS ) ning o`qlardagi proyeksiyalari pdS sos a , pdS sos β , pdS sos γ larga teng. Og`irlik ku с hi esa 1

G gdV 6 gdxdydz Suyuqlik muvozanatda bo`lgani u с hun ku с hlarning o`qlardagi proyeksiyalarining yig`indisi nolga teng, ya'ni Ox o`qi bo`yi с ha 2.1-rasm. Bosimlarning xossalariga doir с hizma . 1 Oy o`qi bo`yi с ha 2 1 p x dydz pdS cos 0, Oz o`qi bo`yi с ha 1 2 p y dxdz pdS cos 0 1 2 p z dxdy pdS cos 6 gdxdydz 0 dS yuzaning proyeksiyalari quyidagilarga teng: S cos 1 2 dyd z , S cos 1 2 dxdz , S cos 1 2 dxdy Yuqoridagi tenglamalar qisqartirilgandan keyin quyidagi с ha yoziladi: p x p 0; p y p 0 ; p z p 1 gdz 0 3 Tetraedrning tomonlari с heksiz ki с hik qiymatga intilganda u nuqtaga yaqinlashadi. Bu holda uning hajmi nolga intiladi. Shuning u с hun yuqorida keltirilgan tenglamalardan quyidagi natija kelib с hiqadi: p x p ; p y p ; p z p ya`ni p x p y p z p (2.1)

Shunday qilib, bar с ha yo`nalishlarda ta'sir qiluv с hi bosim ku с hlari teng ekanligi isbotlandi. Bu esa ikkin с hi xossaning to`g`riligini ko`rsatadi.

Muvozanat Suyuqlikning differensial tenglamasi (Eyler differensial tenglamasi) Muvozanat holatidagi suyuqliklarga bosim va og`irlik kuchlari ta'sir qiladi. Bosim suyuqlik egallagan hajmning har xil nuqdasida har xil qiymatga ega. Shuning uchun bosimni koordinata o`qlari x, y, z larning funksiyasi deb qarash kerak. Ko`rilayotgan suyuqlikda tomonlari dx, dy, dz ga teng bo`lgan parallelopipedga teng elementar hajm ajratib olamiz (2.2- rasm). Endi suyuqlikka ta'sir qiluvchi kuchlarning muvozanat

holatini tekshiramiz. Og`irlik kuchining proyeksiyalari XdV ; YdV ; ZdV bo`lsin; ya'ni G { XdV , YdV , ZdV }. Elementar hajmning yOz tekislikda yotgan sirtiga Ox o`qi yo`nalishida p ga teng, unga parallel bo`lgan sirtiga esa p p x ga teng bosimlar ta'sir qiladi (2.2-rasm). Bu sirtlarga ta'sir qiluvchi bosim kuchlari esa tegishlicha pdydz va p p x dx dydz larga teng. Olingan elementar hajm Ox o`qi bo`yicha muvozanatda bo`lishi uchun bu o`q bo`yicha yo`nalgan kuchlar yig`indisi nolga teng bo`lishi kerak: p pdydz p x dx dydz xdxdydz 0, Shuningdek, Oy o`qi bo`yicha, yOz tekislikda yotuvchi sirtga pdxdz , 2.2-rasm Suyuqliklar muvozanatining (Eyler) tenglamasiga doir chizma. unga parallel bo`lgan sirtga esa p p y dy dxdz kuchlar ta'sir qiladi. Shuning uchun elementar hajmning Oy o`qi bo`yicha muvozanat sharti quyidagicha bo`ladi: p pdxdz p Shuningdek, Oz o`qi bo`yicha y dy dxdz Ydxdydz 0 p pdxdz p z dz dxdy kuchlar ta'sir qiladi hamda ularning muvozanat sharti quyidagicha bo`ladi: p pdxdy p z dz dxdy Zdxdydz 0 21

O`xshash miqdorlarni qisqartirish va qolgan hadlarni dx, dy, dz ga bo`lishdan keyin quyidagi tenglamalar sistemasini olamiz: p

x p y p z X Y Z (2.2) Bu tenglamalar sistemasidan ko`rinib turibdiki, gidrostatik bosimning biror koordinata o`qidagi o`zgarishi zichlikning birlik og`irlik kuchining shu o`q yo`na- lishidagi proyeksiyasiga ko`paytmasiga teng ekan, ya'ni muvozanatdagi suyuqliklarda bosimning o`zgarishi massa kuchlarga bog`liq. (2.2) tenglamalar sistemasi suyuqliklar muvozanat holatining umumiy differensial tenglamasidir. Bu tenglamani 1755 yil L. Eyler chiqargan. Bosimi teng sirtlar. Erkin sirt Eyler tenglamalarini integrallash uchun uni qulay shaklga keltirishda (2.2) ning har bir tenglamasini dx, dy, dz larga o`zaro ko`paytiramiz va ularni hadma-had qo`shib chiqamiz: p x dx p y dy p z dz ( Xdx Ydy Zdz ). Bu tenglamaning chap tomoni bosimning to`liq differensialini beradi, shuning uchun dp ( Xdz Ydy Zdz ). (2.3) Hosil bo`lgan tenglama bosimning suyuqlik turiga va fazoning nuqtalari koordinatalariga bog`liqligini ko`rsatadi hamda bosimning ixtiyoriy nuqtadagi miqdorini topishga yordam beradi. Bu tenglama tomchilanuvchi suyuqliklar uchun ham, gazlar uchun ham o`rinli bo`lib, gazlar uchun qo`llanganda gaz holati teng- lamalari bilan birgalikda ishlatiladi. (2.3) dan hamma nuqtalarida bir xil bosimga ega bo`lgan ( p const ) sirtlarni topish mumkin. Bunday tekisliklar bosimi teng sirtlar deb ataladi. p = sonst bo`lganda dp = 0 bo`ladi, ρ esa nolga teng bo`lishi mumkin emas. Shuning uchun bosimi teng sirtlar tenglamasi quyidagicha yoziladi: Xdx Ydy Zdz 0 (2.4) Bosimi teng sirtlar xususiy holda suyuqlikning erkin sirti bo`lishi mumkin. Suyuq- likning devor bilan chegaralanmagan sirti erkin sirt deyiladi. Masalan, idishda gaz va suyuqlik birga saqlangan bo`lsa, u holda suyuqlikning yuqori sirti jism devoriga tegmay gaz bilan chegaralangan bo`ladi. Xususiy holda ochiq idishdagi suyuqlikning yuqori sirti havo bilan chegaralangan bo`lib, erkin sirtni tashkil qiladi (2.3-rasm). Bosimi teng sirtlar va erkin sirtlar uchun misollar sifatida og`irlik kuchi ta'siridagi idishda tinch turgan, tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan va aylanma harakat qilayotgan idishlardagi suyuqliklarni tekshiramiz. 22

2.3- rasm. Idishda tinch turgan suyuqliklarda erkin sirtga doir chizma. Eyler tenglamasining integrallari Biz yuqorida Eyler tenglamasini (2.3) va (2.4) ko`rinishga keltirdik. Bu ko`rinishda uni integrallash va bosimi teng sirtlarni topish oson bo`ladi. Quyida Eyler tenglamasining integrallari sifatida uchta masalani keltiramiz. a) Idishda tinch turgan suyuqlik (2.3-rasm). Idishda tinch turgan suyuqlikka faqat og`irlik kuchi ta'sir qiladi. Bu holda birlik massa kuchlarining proyeksiyalari:

X 0, Y , Z g (2.5) bo`ladi. Bu qiymatlarni (2.4) ga qo`ysak, gdz = 0 ga ega bo`lamiz. Uni integrallasak, gz = sonst bo`ladi. Bu esa gorizontal tekislikning tenglamasidir. Shunday qilib, tinch turgan suyuqliklar uchun har qanday gorizontal tekislik bosimi teng sirtdan iborat. Uning havo bilan chegaralangan sirti ham gorizontal bo`lib, u erkin sirt bo`ladi. Erkin sirtda bosim p 0 ekanligini hisobga olsak, (2.3) tenglamadan quyidagi munosabat kelib chiqadi: p h p 0 Bu tenglama to`q`risida keyinchalik alohida to`xtalib o`tamiz. b) Tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan idishdagi suyuqlik Suyuqlik a tezlanish bilan harakat qilayotgan idishda muvozanat holatida bo`lsin (2.4-rasm), by holda suyuqlik zarralari tezlanish a va og`irlik ta'sirida bo`ladi, ular uchun birlik massa kuchlar esa quyidagicha bo`ladi: X a , Y 0 , Z g Bu qiymatlarni (2.4) ga qo`ysak, -adx - gdz = 0 tenglamani olamiz. Uni integrallab quyidagi tenglamaga ega bo`lamiz: ax gz const (2.6) Bu esa qiya tekislik tenglamasidir. Shunday qilib, ko`rilayotgan holda bosimi teng sirtlar Ox va Oz o`qlariga burchak ostida yo`nalgan, Oy o`qiga esa parallel bo`lgan sirtlardir. Bu sirtlarning gorizontal tekislik bilan tashkil qilgan burchagi quyidagicha aniqlanadi: a arctg 23 g

Erkin sirtda bosim p 0 ekanligini hisobga olsak, (2.3) tenglamadan quyidagi munosabat kelib chiqadi: p pax z p 0 C 2.4 -pasm Tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan idishdagi suyuqlik. v) Aylanayotgan idishdagi suyuqlik. Suyuqlik vertikal o`q atrofida ω burchak tezlik bilan aylanayotgan idish ichida muvozanat holatida bo`lsin (2.5- rasm). Bu holda suyuqlik zarralari markazdan qochma kuch va og`irlik kuchlari ta'sirida bo`ladi. Markazdan qochma kuch quyidagiga teng: mu 2

F u r 2 m r Uning proyeksiyalari esa quyidagicha topiladi: F ux m 2 x , F uy m 2 y 2.5-rasm Aylanayotgan jism ichidagi suyuqlik. Shuning uchun birlik massa kuchlar quyidagilarga teng: X 2 x ; Y 2 y ; Z g Bularni (2.4) ga qo ‱ ysak, quyidagi tenglamani olamiz: Uni integrallasak 2 xdx 2 ydy gdz 24 0.

2 2 2 2

bo`ladi. x 2 y gz const 2 Lekin x 2 y 2 r 2 bo`lgani uchun 2 r gz const (2.7) 2 Bu bosimi teng sirtning tenglamasidir. Bu sirt aylanma paraboloid ekanligi ko`rinib turibdi. Shunday qilib, bosimi teng sirtlar o`qi vertikal bo`lgan aylanma paraboloidlar oilasidan iborat. Bu sirtlar vertikal tekislik bilan kesishganda o`qi Oz da bo`lgan parabolalar, gorizontal tekisliklar bilan kesishganda esa markazi Oz da bo`lgan konsentrik aylanalar hosil qiladi. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi Tin с h turgan idishdagi suyuqlikni qaraymiz. Bu suyuqlikka og`irlik ku с hi ta'sir etadi. Koordinata o`qlarini Oz o`qi vertikal yuqoriga yo`naladigan qilib yo`naltiramiz (2.6- rasm). Ko`rilayotgan idish i с hida biror xOy tekisligidan z masofada, erkin sirtdan esa H masofada joylashgan biror A nuqtani olamiz. U holda birlik massa ku с hlarning bu koordinata sistemasidagi proyeksiyalari quyidagi с ha bo`ladi: X 0; Y 0; Z g Gidrostatik bosim p , suyuqlikning erkin sirtidagi bosim p 0 bo ‱ lsin, erkin sirt xOu tekisligidan esa z G masofada joylashgan bo`lsin. Bu holda gidrostatikaning asosiy tenglamasi quyidagi с ha yoziladi: p x 0 ; p y 0 ; p z g 2.6-rasm. Gidrostatikaning tenglamasiga doir chizma. Birin с hi va ikkin с hi tenglamalardan bosimning x va y koordinatalarga bog`liq emas ekanligi kelib с hiqadi. U holda u с hin с hi tenglamadan quyidagini olamiz: dp 25 gdz

(Bu tenglamani (2.3) dan ham olish mumkin.) Bu esa yuqorida (1.14-§ da) aytilgandek tin с h turgan idishlardagi suyuqlik bosimi gorizontal sirtlar bo`yi с ha o`zgarmas degan fikrni tasdiqlaydi. Oxirgi tenglamani erkin sirtdan z nuqtaga с ha bo`lgan oraliq u с hun integrallaymiz va quyidagi tenglamani с hiqaramiz:

p p 0 g ( z z 0 ). z - z 0 ning qiymati h ga teng bo`lgani u с hun so`nggi tenglama quyidagi с ha yoziladi: yoki p p 0 gh p p 0 h (2.8) Bu gidrostatikaning asosiy tenglamasi deb ataladi va suyuqlikning ixtiyoriy nuqtasidagi bosimni, suyuqlik turi va olingan nuqtaning erkin sirtdan qanday masofada ekanligiga qarab aniqlaydi. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi quyidagi qonuniyatni ifodalaydi: suyuqlik ichidagi ixtiyoriy nuqtadagi bosim suyuqlik erkin sirtidagi, bosim p 0 va shu nuqtadagi suyuqlik ustunining bosimi ( р ) yig`indisiga teng. Absolyut, manometrik, vakuumometrik va atmosfera bosimlari. Bosim o`l с hov birliklari Suyuqlik i с hidagi ixtiyoriy nuqtadagi (gidrostatikaning asosiy tenglamasi yordamida aniqlanadigan) bosim p shu nuqtadagi absolyut bosim deb ataladi. Suyuqlikning erkin sirtidagi bosim p 0 erkin sirtdagi absolyut bosimni beradi, h esa suyuqlik ustunining nuqtadagi bosimini beradi. Usti yopilmagan idishlardagi, suv sig`imlaridagi suyuqliklarning erkin sirtiga ta'sir qiluvchi bosim atmosfera bosimi deb ataladi va p a harfi bilan belgilanadi. Bu holda (2.8) tenglama quyidagi с ha yoziladi: p p a h (2.9) Agar suyuqlik nuqtasidagi bosim atmosfera bosimidan katta ( p p a ) bo`lsa, (2.9) tenglamaning oxirgi hadi manometrik bosim deb ataladi: p m h p p 0 (2.10) Manometrik bosim absolyut bosimdan atmosfera bosimining с hegirilgan (ayirilgan) miqdoriga teng bo`lgani u с hun uni с hegirma bosim deb ham atash mumkin. Manometrik bosim absolyut bosimning miqdoriga qarab har xil qiymatga ega bo`lishi mumkin, masalan, p p 0 bo`lganda p m 0 ; p bo`lganda p m , ya'ni manometrik bosim 0 bilan ∞ o`rtasidagi bar с ha qiymatlarini qabul qilishi mumkin. Agar suyuqlik nuqtasidagi absolyut bosim atmosfera bosimidan ki с hik (p <p a ) bo`lsa, ularning ayirmasi vakuumometrik bosim (vakuum) p v ga teng bo`ladi va suyuqlikdagi siyraklanish miqdorini belgilaydi: p v h p a p (2.11) 26

Vakuumometrik bosim nuqtadagi bosimning atmosfera bosimidan qan с ha kamligini

ko`rsatadi va p p a da p v ; p 0 da p v p a bo`ladi. Shunday qilib, vakuumometrik bosim 0 dan p a ga с ha bo`lgan qiymatlarni qabul qiladi. Bosimni o`l с hash u с hun texnikada turli birliklar ishlatiladi: 1. Ku с h birliklarining yuza birliklariga nisbati, masalan, N/m 2 ; kG/m 2 ; kG/sm 2 . 2. Suyuqlik ustunining balandliklari, masalan, mm suv. ust. - millimetr suv ustuni; m suv. ust. metr suv ustuni, mm sim. ust.- millimetr simob ustuni. 3. Birlik yuzaga to`g`ri kelgan berilgan ku с h miqdoriga nisbati yoki suyuqlik ustunining berilgan balandligi miqdorlari, masalan, texnik atmosfera (at) (1 at=1 kG/sm 2 = 10 4 kG/m 2 = 735,6 mm sim. ust.) bar (1 bar = 10 5 N/m 2 ) va hokazo. 4. С hegirma bosim yuqoridagi birliklarda o`l с hanadi va atilarda hisoblanadi. Bosim o`l с hash asboblari Bosim o`l с hash asboblari ikki gruppaga ajraladi. Ular suyuqlik va mexanik asboblardir. I. Suyuqlik asboblari: a) pezometrlar - idishdagi bosim unga ulangan shisha nay с hada tekshirilayotgan suyuqlikning ko`tarilishiga qarab aniqlanadi (2.7- rasm). Idishdagi bosimning katta yoki ki с hikligiga qarab pezometr (shisha naycha) da suvning sathi h n balandlikka ko`tariladi. Tekshirilayotgan A nuqtadagi bosim p a idishdagi erkin sathdagi bosim bilan undagi suv ustunining bosimi yig`indisiga teng. Pezometr orqali aniqlanganda u gidrostatikaning asosiy tenglamasi yordamida quyidagi с ha aniqlanadi: p A p a ( h h 0 ). (2.12) U holda pezometrda suyuqlik erkin sathining balandligi bosim orqali quyidagi с ha ifodalanadi: p p h h n A a va idishdagi с hegirma bosimga to`g`ri keladigan suyuqlik ustunining balandligini ko`rsatadi. Bunday asboblar 0,5 ati dan yuqori bo`lmagan ki с hik shegirma bosimlarni o`l с hashda ishlatiladi. Haqiqatda ham 1 at ga teng bo`lgan bosim 10 m suv ustunning balandligiga teng bo`lgani u с hun yuqori bosimlarni o`l с hashda juda uzun shisha nay с halar ishlatishga to`g`ri kelgan bo`lar edi. b) Suyuqlik U-simon manometrlari - bosim tekshirilayotgan suyuqlik bilan emas, simob ustuni yordamida o`l с hanadi (2.8-rasm). Bu holda simobli shisha nay с ha idishga U-simon nay с ha orqali ulanadi. Bunda simobning bosimi o`l с hanayotgan idishga oqib o`tishiga U- simon nay с hadagi qarshilik to`sqinlik qiladi. U holda A nuqtadagi bosim idish tomondagi qiymatlar orqali quyidagi с ha aniqlanadi: p A p 27 h . 1

2.7- rasm . Pezometr. Simobli nay с hadagi qiymatlari orqali esa 2.8-rasm. U-simon manometr.

p A . h Bu ikki tenglikdan p ni topamiz: p a sm sm p p h h 1 (2.13) a sm sm Bunday manometrlar ham bir ne с ha atmosferadan ortiq bosimni o`l с hashga yaramaydi. v) Differensial manometrlar - ikki idishdagi bosimlar farqini o`l с hash u с hun ishlatiladi (2.9- rasm). Bosimlarni p a va p v ga teng bo`lgan ikki idish simobli U- simon nay с ha orqali tutashtirilgan. Bu holda S nuqtadagi bosim birin с hi idishdan bosim orqali quyidagi с ha ifodalanadi: p c p a 1 h 1 2.9-rasm . Differensial manometr. 28

2.10- rasm. Mikromanometr Ikkin с hi idishdagi bosim orqali esa

p c p v U holda idishlardagi bosimlar farqi h 1 2 s m h . p a p v ( h ) h . (2.14) 2 h 2 1 sm Ikki idishdagi suyuqliklar sathi teng bo`lganda esa h 2 - h t = h va p p a v ( sm 1 ) h g) Mikromanometrlar - juda ki с hik bosimlarni o`l с hash u с hun ishlatiladi va suyuqlik sathining o ‱ zgarishi sezilarli bo`lishi u с hun suyuqlik to`ldirilgan idishga shisha nay с ha qiya bur с hak ostida ulanadi (2.10-rasm). U holda idishdagi с hegirma bosim quyidagi с ha aniqlanadi: p h bo`lgani u с hun p l sin (2.16) shisha nay с haning qiyalik bur с hagi qan с ha ki с hik bo`lsa, bosim shun с ha aniq o`l с hanadi. Ko`p hollarda manometr shisha nay с hasining qiyalik bur с hagini o`zgaruv с han qilib ishlanadi. Bu holda mikromanometrlarning qo`llanish с hegarasi kengayadi. d) Vakuummetrlar. Tuzilishi xuddi suyuqlik U-simon manometrlariga o`xshash bo`lib, idishdagi siyraklanish darajasini aniqlaydi (2.11-rasm). Gidrostatik bosim tenglamasiga asosan p sm h sm p a u holda p p a sm h sm ; (2.17) simob ustunining pasayishi idishdagi bosim va p a orqali quyidagi с ha ifodalanadi: a h sm p p sm II. Mexanik asboblar (katta bosimlarni o`l с hash u с hun ishlatiladi va buning u с hun turli mexanik sistemalardan foydalaniladi): 29

2.11- rasm. Vakuummetr

2.12-rasm Prujinali manometr. 2.13-rasm. Membranali manometr. a). Prujinali manometr (2.12-rasm) ishi bo`sh yupqa egik latun 1 nay с hadan iborat bo`lib, uning bir ushi kavsharlangan. Shu u с hi zanjir 2 bilan tishli uzatma 3 ga ilashtirilgan bo`ladi. Ikkin с hi ushi esa bosimi o`l с hanishi zarur bo`lgan idishga bo`yin 4 orqali tutashtiriladi. Egik latun nay с ha havo bosimi ta'sirida to`g`rilanishga harakat qilib, tishli uzatma yordamida strelkaning burilishiga sabab bo`ladi. Bunday manometrlarda bosimni ko`rsatuv с hi shkala bor. b). Membranali manometr (2.13-rasm) - yupqa metall plastinka yoki rezina shimdirilgan materialdan tayyorlangan plastinkaga ega bo`lib, u membrana deyiladi. Suyuqlik bosimi idish bilan tutashtiruv с hi bo`yisha orqali o`tib, membranani egadi. 30

Bu egilish natijasida rishaglar sistemasi orqali strelka harakatga keladi va shkala bo`yisha surilib, bosimni ko`rsatadi. Paskal qonuni Suyuqlik solingan va og`zi porshen bilan yopilgan biror idish olamiz. Suyuqlik erkin sirtidagi bosim p 0 bo`lsin. U holda ixtiyoriy A nuqtadagi absolyut bosim quyidagiga teng bo`ladi:

B va S nuqtalarda esa p A p B p C p 0 p 0 p 0 h A H B H C Agar porshenni l masofaga (2.14-rasm) siljitsak, u holda suyuqlik erkin sirtidagi bosim p ga o`zgaradi. Suyuqlikning solishtirma og`irligi bosim o`zgarishi bilan deyarli o ‱ zgarmaydi. Shuning u с hun A, B va S nuqtalardagi bosim quyidagi с ha bo`ladi: ` p A p 0 ` p h a p B p 0 p h B p ` C p 0 p h C 2.14-rasm . Paskal qonunini tushuntirishga doir с hizma. Bu holda bosimning o`zgarishi hamma nuqtalar u с hun bir xil bo`ladi, ya'ni p ` A p A p p ` B ` p ` p B p p p C C Bundan quyidagi с ha xulosa kelib с hiqadi: yopiq idishdagi suyuqlikka tashqaridan berilgan bosim suyuqlikning hamma nuqtalariga bir xil miqdorda (o`zgarishsiz) tarqaladi . Bu Paskal qonuni sifatida ma'lum. Ko`pgina gidromashinalarning tuzilishi

ana shu qonunga asoslangan (masalan, gidropress, domkratlar, gidroakkumulyatorlar, hajmiy gidroyuritma va hokazo). Gidrostatik mashinalar Gidrostatikaning asosiy qonunlari asosida ishlaydigan mashinalar gidrostatik mashinalar deb ataladi. Ularga gidropresslar, gidroakkumulyatorlar, domkratlar (gidroko`targishlar) va boshqalar kiradi. Quyida ularning ishlash prinsiplari haqida qisqa с ha ma'lumot beramiz. a) Gidropresslardan (2.15-rasm) gidrostatik qonunlar asosida katta ku с hlar hosil qilish u с hun foydalaniladi. Bu narsa presslash, shtamplash, toblash, materiallarni sinash va boshqa ishlar u с hun kerak. Ular ikki xil diametrli o`zaro tutashtirilgan ikki silindrdan iborat bo`lib, birin с hi silindrda diametri d 1 , katta silindrda esa diametri d 2 ga teng bo`lgan ikki porshen harakatlanadi. Ki с hik porshenga OAB rishag orqali ku с h qo`yiladi. Katta porshenga stol o`rnatilib, bu stol bilan D devor o`rtasiga presslanuvshi buyum qo`yiladi. Rishag qo`l bilan yoki dvigatel yordamida harakatga keltiriladi. Ki с hik porshen ku с h ta'sirida pastga qarab siljiydi va suyuqlikka bosim beradi. Bu bosim katta silindrga ham tarqaladi va natijada stolli porshen harakatga keladi. Bunday harakat stol ustidagi buyum devor D ga taqalguncha davom etadi. Stolning bundan so`nggi ko`tarilishi natijasida buyum siqila boradi va u presslanadi. 2.15-rasm . Gidropressning sxemasi. Aytilgan usuldan faqat jismlarni ko`tarishda foydalanilsa, u holda konstruktiv sxemada D devor bo`lmaydi. Bu holda bizning mashina gidrostatik ko`targishga aylanadi. Endi, gidropresslarda ku с hlarning munosabatini topamiz. OAB rishagining B ushiga Q ku с h qo`yilgan bo`lsin. U holda ku с h momenti u с hun quyidagi tenglamani olamiz:

( ) . Q a b P 1 b Bu tenglamadan ki с hik porshenga ta'sir qiluv с hi ku с hni topamiz: a b P b 32 Q

u holda ki с hik porshen ostidagi suyuqlik bosimi

p P 1 S a b 4 Q b d 2 1 1 ga teng bo`ladi. Katta porshen ostidagi bosim esa p h a b 4 Q 2 h . (2.20) b d 1 Bu yerda h porshenlarning ostki sirtlari orasidagi geometrik masofa. Natijada katta porshenga ta'sir qiluv с hi ku с h quyidagi с ha topiladi: a b 4 Q d 2 P 2 ( p h ) S 2 b 2 d 1 h 2 4 . (2.21) Ko`pgina hollarda gidropresslarda gidrostatik bosim juda katta bo`lgani u с hun h ni tashlab yuborsa ham bo`ladi, ya'ni: 2 P 2 a b d 2 b d 1 Q (2.22) Biz keltirgan sxema soddalashtirilgan bo`lib, gidropresslarda juda ko`p yordam с hi qismlar bo`ladi. Amalda gidropresslarda suyuqlikni porshen va silindrlar orasidan sizib o`tishi, tutashtiruv с hi trubalardagi qarshilik ku с hi hisobiga katta porshenga ta'sir qiluv с hi ku с h yuqorida keltirilgan nazariy hisobdan farq qiladi va quyidagi formula bo`yi с ha hisoblanadi: 2 1 a b d 2 (2.23) P 2 b d 1 Q . Bu yerda ε yuqorida aytilgan xatoliklarni o`z i с higa oluvshi koeffisient bo`lib, uni foydali ish koeffisienti deb ataladi. Amalda bu koeffisient qiymati 0,75 bilan 0,85 o`rtasida bo`ladi. Keltirilgan hisobdan ko`rinib turibdiki, silindrlarning diametrlari va richagning yelkasini tanlab olish yo`li bilan presslov с hi kuchni istagan с ha katta qilish mumkin. Amalda esa juda katta ku с hlar paydo bo`lganda silindrlar devori deformasiyalanishi va hatto buzilishi mumkin. Bu esa qo`shim с ha qiyin с hiliklar tug`diradi. Hozirgi vaqtda mavjud gidropresslarda 500 t ga с ha ku с h hosil qilish mumkin, ayrim hollarda esa (mustahkam materiallarni presslashda) ku с h 4000-8000 t ga ham yetadi. b) Gidroakkumulyatorlar. Gidravlik sistemalarda bosim va suyuqlik sarfining ortib ketish yoki kamayish hollari bo`ladi. Bosim va sarfning normallashtirilishi u с hun mana shu hollarda gidroakkumulyatorlardan foydalaniladi. Ular suyuqlik sarfi yoki bosim ortib ketganda yuqori bosimli suyuqlikning bir qismini o`z i с higa olib, sistemada bosim va sarfni kamaytirilsa, teskari holda o`zidagi suyuqlikni sistemaga berish yo`li bilan bosimni va sarfni oshiradi. Gidroakkumulyatorlar gidrotormozlarda, ko`targi с hlar, presslar, shig`irlar va boshqa gidromashinalarda qo`llaniladi. Potensial energiyaning qaysi usul bilan to`planishi va qaytarib berilishiga qarab pnevmatik, prujinali va yukli gidroakkumulyatorlarga bo`linadi. Yukli gidroak- kumulyatorlar silindr, uning i с hida harakatlanuv с hi va yuk ortilgan yelka (obkash) li plunjerdan iborat bo`lib, silindrga gidrosistemaning suyuqlik harakat qiluv с hi qismlari truba orqali tutashtirilgan bo`ladi. Sistemada bosim ortib ketsa, suyuqlik

silindrga o`tib yukli plunjerni ko`taradi, bosim kamayganda esa plunjer pastga tushib suyuqlik silindrdan sistemaga qarab oqadi. Natijada bosimning o`zgarishi tekislanadi. 2.16-rasmda pnevmatik gidroakkumulyator tasvirlangan. U korpus 1, diafragma 2 dan tuzilgan bo`lib, shtuser 4 orqali gidrosistemaga ulangan bo`ladi. Shtuser 5 gidroakkumulyatorni gaz bilan to`ldirish u с hun xizmat qiladi. Shayba 8 esa gazning rezina diafragmmani korpusga bosib (akkumulyatorda bosim kamayganda) ezib qo`yishidan saqlaydi. Diafragmani harakatga keltiruvshi kush:

F 1 ( p ) S . (2.24) p 1 2 Suyuqlikda ishqalanish kuchi F 2 mavjud. U holda diafragmaga ta'sir etuv с hi ku с h orqali haqiqiy bosim quyidagi с ha aniqlanadi: ( p ) S F (2.25) p Bu holda haqiqiy bajarilgan ish A x p 1 2 S A 2 . pshdh (2.26) bu yerda ε gidroakkumulyatorning foydali ish koeffisienti. Gidrosistemadan gidropressga suyuqlik oqib o`tganida yuz beradigan qarshilikni hisobga olish mumkin edi. Bu gidroakkumulyatorga suyuqlik o`tishi tamomlanmagan taqdirdagina kerak. Boshqa hamma hollarda yuqoridagi formula gidroakkumulyatorlarni hisoblash u с hun o`rinli bo`ladi. 2.16- rasm . Pnevmatik gidroakkumulyatorning sxemasi. v) Gidromultiplikatorlar gidrosistemadagi bosimni, uning biror qismida oshirib berish u с hun foydalaniladi. Bu vazifa ko`p hollarda xususan gidroakkumulyatorlar yetarli bosimni ta'minlab berolmaganda muhim ahamiyatga ega. 2.17-rasmda gidromultiplikatorning soddalashtirilgan sxemasi keltirilgan. U differensial silindrda harakatlanuv с hi differensial porshendan tashkil topgan. Bo`shliq 1 gidrosistemaga ulangan, bo`shliq 2 ortiq с ha suyuqlikning oqib ketishi uchun, bo`shliq 3 esa suyuqlikning - gidrosistemaning ish bajaruvchi organiga bog`langan. Bo`shliq 2 dagi 34

с hegirma bosimni hisobga olmaganimizda u с hin с hi bo`shliqdagi bosim quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 2

p p 3 1 D 1 . g mex (2.27) d 3 bu yerda ε g gidravlik qarshiliklarini hisobga oluv с hi koeffisient; ε mex mexanik qarshiliklarni hisobga oluvshi koeffisient. Gidromultiplikatorlarning sarfi suyuqlik sarfining miqdoriga qarab hisobga olinadi va ular suyuqlik sarfining ki с hik qiymatlari u с hun ishlatiladi. Suyuqlik sarfi katta o`zgarishlarga to`g`ri kelganda bunga qaraganda boshqa с haroq sxemalar ishlatiladi. 2.17- rasm. Gidromultiplikatorning с hizmasi . Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir ko‘rsatma: 1- masala. Benzin bilan to‰ldirilgan bak, quyoshda 50° С ga с ha harorati ko‰tariladi. Agar bak absolyut qattiq deb qaralsa benzinning bosimi qan с haga o‰zgaradi? Benzinning boshlang‰ich harorati 20° С , hajmiy siqilish koeffitsiyenti 1 1 w 1300 м P а ; issiqlikdan kengayish harorat koeffitsiyenti . t 8 10 y 1 c Yechimi: Siqilish va haroratdan kengayish formulalaridan foydalanib quyidagilarni yozamiz: W 1 1 W 1 P w W P 1 W w 1 W 1 1 W 1 t t W t 1 W t 1 Т englamaning o‰ng tomonlarini tenglashtirib, o‰zgargan bosim miqdorini aniqlaymiz:

w P 1 35 t W 1

1 W 1 t

t W t 1 W t 1 2- masala. Diametri D 2,0 m ga teng bo ‘ lgan silindrsimon bakka H 1,5 m gasha suv va benzin quyilgan. Pezometrdagi suv sathi benzin sathidan h 300 mm past. Bakdagi benzin og ‘ irligini aniqlang, benzin zichligi 700 kg/m3 Yechimi: 1. Gidrostatika asosiy tenglamasining 1-natijasiga asoslanib A nuqtadagi bosim P A P a б gh 1 gh 2 P P ( h ) A a Т englamaning o‘ng tomonlarini tenglashtirib, h ni aniqlaymiz: Ma’lumki, б gh 1 gh 2 ( h ) u holda h 1 h 2 H ; h 2 H h 1 h 1( b g g ) gh 3 h 1 g gh h g 1000 kg/ m 0,3 m 3 1, 0 m 2. Bakdagi benzin og‘irligi: 2 б б 300 kg/ m G gW g d h 22 к Н б б 4 1 3- masala. Idishdagi havoning absolyut bosimini aniqlash kerak, agar simobli asbobning ko ‘ rsatishi h 363 mm, balandligi h 1,0 m bo ‘ lsa. Simobning zichligi s 13600 kg/m3. Atmosfera bosimi 736 mm simob ustuniga teng Yechimi: 1. (1.2) formuladan S nuqtadagi bosim P C P a C gh 2. Suyuqlik sathidagi bosim 36

P 0 P С gH P a gh gH 39952 kH / m 2.18 -r а s м 2 40 kP а

4- masala. H 5 m chuqurlikka o‘rnatilgan rezervuardagi absolyut bosimni aniqlash kerak, agar h 1,7 m balandlikda qo‘yilgan vakuummetrning ko‘rsatic hi Pv 0,12 mPa bo‘lib, atmosfera bosimi ha 740 mm simob ustuniga va benzin zichligi b 700 kg/m3 bo‘lsa 2.19- rasm. Yechimi: 1. Ma’lumki, vakuummetr vakuummetrik bosimni o‘lchaydi, u holda absolyut bosim quyidagicha aniqlanadi: PA Pa Pv PA Pa Pv 0,8 at 0,08 MPa 2. S nuqtadagi absolyut bosimni quyidagi formula yordamida hisoblaymiz: Ps PA g ( H h ) 1,26 at. 37

Masalalar: 1. Idish tubidagi to‘la gidrostatik bosimni toping. Idishning usti ochiq bo‘lib, uning erkin sirtidagi bosim atmosfera bosimiga teng. Aniqlangan gidrostatik bosimni har xil birliklarida ifodalang (1- jadvaldan foydalanib). 2. Yopiq idishga o‘rnatilgan pezometrdagi suyuqlik sathini hp toping. Suv sathidagi absolyut bosim: P 1,06 at; h 1 60 sm; Pa 760 mm simob ustuniga teng. (1.1-rasm). 2.20-rasm. 2.21-rasm. 3. Idishdagi suv sathidagi bosimni aniqlang. Pezometrdagi suyuqlik balandligi hp 70 sm, h 1 40 sm, Pa 100 kPa (2.20-rasm). 4. Balondagi -V vakuum va absolyut bosimni toping. Vakuummetrning ko‘rsatishi h 0,7m suv ustuniga teng 5. V-idishdagi vakuummetrik bosim PB 0,5 at; suyuqlikning zichligini aniqlang, agar h 0,7 m; Pa 760 mm simob ustuniga teng bo‘lsa (2.21- rasm). 6. V-idishdagi vakuummetrik bosim PB 0,3 at bo‘lsa h ni aniqlang (2.21- rasm). 7. U – shakldagi idishga benzin va suv quyilgan. Agar h 1 70 sm; h 2 50 sm bo‘lsa, benzin zichligini aniqlang (2.22-rasm). 38

2.22-rasm. 2.23- rasm. 8. A truboprovoddagi suvning manometrik bosimini toping. Pezometrdagi simob ustuni balandligi h 2 25 sm va h 1 40 sm. (2.23- rasm). Tekis sirtga ta'sir qiluv с hi bosim a) Gidrostatik g`ayritabiiylik (paradoks). Biror idishdagi suyuqlikning с huqurligi h bo`lsin, u holda ixtiyoriy nuqtadagi bosim uning suyuqlik ichida qancha chuqurlikda bo`lganiga bog`liq bo`ladi. A, B, S nuqtalardagi bosimlar quyidagilarga teng:

p A Suyuqlik tubidagi bosim kuchi esa h A ; p B h D ; p C h C . P hS ga teng. Demak, suyuqlik tubidagi bosim ku с hi suyuqlikning og`irligiga teng bo`lar ekan. 2-24-rasmda har xil shakldagi idishlar tasvirlangan va bar с ha idishlardagi suyuq- likning с huqurligi h ga, idish tubining sirti esa S ga teng. Bu holda idish tubiga bo`lgan bosim kuchi idishlarda P a hS ; P b hS ; P c hS ; P e hS (2.28) ya'ni bar с ha idishlarda suyuqlik tubiga bo`lgan bosim ku с hi idishning shakli va bo- sim hosil qilgan suyuqlikning miqdoridan qat'i nazar quyidagiga teng bo`ladi: P hS . Qanday qilib hajmi va og`irligi har xil suyuqliklarning idish tubiga bosimi bir xil? Bu yerda fizikaning biror qonuni noto`g`ri talqin qilinayotgani yo`qmikan? Gidravlika qonunlari bo`yi с ha suyuqlikdagi bosim uning shakliga bog`liq bo`lmay, uning с huqurligiga bog`liq. Bu hodisa gidrostatik g`ayritabiiylik deb ataladi. Bu savolga javob olish u с hun Paskal qonunini с huqurroq talqin qilish kerak. Masalan, 2.24, b va 2.24, s-rasmlarni tekshirsak, birin с hi holda idishning yuqoridagi devorlarida bosim yuqoriga yo`nalgan bo`lib, reaksiya ku с hlari pastga yo`nalgan, 1.22, s da esa aksincha. Ana shu hodisalar gidrostatik g`ayritabiiylikning mohiyatini oshib beradi. 39

2.24-rasm. Gidrostatik paradoksga doir с hizma. b) Suyuqlikning qiya sirtga bosimi. Qo`shim с ha qiya tekislikka bo`lgan bosim ku с hini aniqlash kerak bo`ladi. Xususiy holda shitlarga ta'sir qiluv с hi ku с hlarni aniqlash xuddi shunday masalaga olib keladi. Shitlardagi ku с hni hisoblash u с hun quyidagi masalani ko`ramiz. Suyuqlik bilan to`ldirilgan idish olaylik. Uning gorizont bilan bur с hak tashkil etgan qiya sirtida S yuzaga tushadigan bosim ku с hini aniqlaymiz. Oy o`qini qiya sirt yo`nalishi bo`yi с ha, Ox o`qini esa unga tik yo`nalishda deb qabul qilamiz (2.25-rasm). Bu holda S sirtdagi kichkina dS sirtgasha bo`lgan bosim quyidagi с ha aniqlanadi:

( ). dP dS h p 0 (2.29) Bu yerda γ h - suyuqlik ustunining bosimi; p 0 - erkin sirtdagi bosim. U holda S yuzaga ta'sir qilayotgan to`la bosim quyidagi formula bilan aniqlanadi: P hdS p dS hdS p dS , agar S S ( ) S ( ) 0 S ( ) 0 S ( ) ekanligini hisobga olsak: h y sin P sin ydS p dS , (2.30) S S ( ) 0 S ( ) bu yerda ydS sirtning Ox o`qiga nisbatan statik momenti. ( S ) Statik moment haqidagi tushun с haga asosan ydS Sy O . M , S ( ) bu yerda y og`irlik markazining koordinatasi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, y O . M sin M , demak. ( ). h O . . P S S h O . M . p 0 (2.31)

2.25-rasm. Qiya sirtga tushadigan bosimni hisoblashga doir с hizma. Agar to`liq bosim ku с hini atmosfera bosimi va с hegirma bosimdan iborat desak P S P 4 P a bo`ladi, bu yerda с hegirma bosim ku с hi quyidagiga teng: P u h OM S (2.32) Demak, qiya yuzaga tushadigan bosim ku с hi shu yuza sirti bilan uning og`irlik markaziga ta'sir qiluv с hi bosimning ko`paytmasiga teng bo`lib, gidrostatik bosim ku с hi P a P 0 S va с hegirma bosim ku с hi P u h ом S yig`indisiga teng bo`ladi. Birin с hi ku с h yuzaning og`irlik markaziga qo`yilgan bo`lib, ikkin с hi ku с h undan pastroqqa qo`yilgan bo`ladi. s) Bosim markazini topish С hegirma bosim teng ta'sir etuvchisining qo`yilish nuqtasi bosim markazi deb ataladi. Bu nuqtani topish shitlarning o`lchamlarini aniqlash uchun kerak bo`ladi. Shuning uchun bosim markazi koordinatasini topish shitlarni hisoblashda juda zarur. 2.25-rasmdan bosim markazining koordinatasi у b . м ga teng deb hisoblab, S sirtga ta'sir qilayotgan momentni aniqlaymiz:

Rasmdan . P y c S ( ) dPy S ( ) hdS y (2.33) h о . м . y о . м . sin , h y sin ekanligi ko`rinib turibdi. U holda (2.33) munosabatdan quyidagi kelib chiqadi: S . м y о . ь . y б . . S 2 y dS I x (2.34) bu yerda I x S 2 y dS ( ) ko`rilayotgan sirtning Ox o`qda nisbatan inersiya momenti. ( ) U holda (2.34) dan bosim markazini topamiz: I x . (2.35) y б . м . S . y о м . . Inersiya momentini quyidagicha ifodalash mumkin: I x I о . м . S . y о 2 . м . , (2.36) bu yerda I о . м . ko`rilayotgan yuzaning uning og`irlik markazidan o`tuvchi o`qqa nisbatan inersiya momenti.

U holda (2.36) ni (2.35) ga qo`yib, bosim markazini quyidagi с ha topamiz:

. . у б м у ом I о . м . . S у ом (2.37) Bu tenglamadan ko`rinadiki, bosim markazi ko`rilayotgan qiya sirt og`irlik markazi- dan I о м . . S . м у о . . miqdorsha pastda joylashgan bo`lib, sirt gorizontal bo`lgan xususiy holdagina bu farq 0 ga teng, (ya'ni, og`irlik markazi bilan bosim markazi ustma-ust tu с hadi). Amaliy mashgulotlarni bajarishga doir ko‘rsatma: 1- masala. Rezervuar qopqog‘iga (AB) ta’sir etayotgan bosim kushini va bosim markazini aniqlang, agar qopqoq o‘lshamlari a 1,0 m; b 1,2 m; suyuqlik zichligi 700 kg/m3 va rezervuarga o‘rnatilgan manometrning ko‘rsatishi P m 0,08 MPa; N 0 1,5 m bo‘lsa 42

Yeshimi: 2.26-rasm

2. Т ekis shakl og‘irlik markaziga qo‘yilgan bosimni aniqlaymiz: (1.2) formuladan ixtiyoriy nuqtadagi bosim: Ps P 0 ghs bu yerda: P 0 – tashqi bosim, P 0 Pm Ra. U holda P P g H a c м P a 0 2 3. Т ekis shakl yuzasini aniqlaymiz: ba 4. Gidrostatik bosim kuchini (1.2)dan aniqlaymiz: F P c P м P a g H 0 2 ab Berilgan qiymatlarni qo‘yib, gidrostatik bosim kuchini hisoblaymiz: 6 N 5 N kg m 2 F 0, 08 10 10 700 9,81 (1,5m 0,5m) 1, 2 m m 2 m 2 m 3 2 s 232800N 233kN 5. Bosim markazini aniqlaymiz: J h D h c h 0 Bu yerda: h c H 0 c a ; ; 3 ba 2 0 12 . u holda, berilgan qiymatlarni qo‘yib hD ni aniqlaymiz: 3 h D H 0 a 2 ba H 0 a 12 b 2 1 24 2, 06 m 2 Endi bosim markazini aniqlashni boshqa hollarda ham ko‘ramiz 43

1. Agar idish devori bur с hak ostida j oylashgan bo‘lsa zD ni aniqlaymiz: bu yerda: H 0 1,5 a 1,4 m b 1,2 m 60° bo‘lib, bosim markazini aniqlash kerak bo‘lsin: J

z D z c z 0 u holda c h D z D sin 2,17 м Bunday hollarda bosim markazini aniqlashning bir qulay usuli bor (Mazkur usul muallif tomonidan taklif qilingan). Bur с hak ostida joylashgan tekis shakl vertikal tekislikka proyeksiyalanib, bosim markazi (2.3) formula bilan hisoblanadi: 1 h D J h c 0 1 h c 1 Bu yerda: J 0 – tekis shakl proyeksiyasining inersiya momenti; 1 – tekis shaklning vertikal tekislikka proyeksiyasi. U holda hD 2,17 m Masala. 1. Egiluvchan diafragmaning shtokiga qo‘yilgan F kushni aniqlang. Agar uning diametri D 200 mm bo‘lib, vakuummetr ko‘rsatishi PB 0,05 mPa, balandlik h 1,0 m ga teng bo‘lsa Yechimi: 1. S nuqtadagi bosim P gh P 1000 kg m 9,81 1 m 50 kPa 40kPa c B m 3 2 s 2. Diafragmaning shtokiga qo‘yilgan ku с h F P C 40 kPa 0, 485 D 2 1, 26 kN . Javobi: F 1,26 kN 3. Diametri D 80 mm bo‘lgan porshenning shtokiga qo‘yilgan F kuchning minimum miqdorini aniqlang, agar klapanga o‘rnatilgan prujinadagi bikirlik 44

ku с hi F 0 100 H bo‘lib, bosimi P 2 0,2 mPa bo‘lsa (2.26-rasm). Klapan teshigining diametri d 1 10 mm, shtokning diametri d 2 40 mm va gidrosilindr shtoki tomonidagi bosim P 1 1,0 mPa ga teng deb qaralsin. Yechimi: 1. Suyuqlik tomonidan klapanga ta’sir etayotgan ku с hni aniqlaymiz: d 2

F F P S 0 2 1 U holda F F 0 P S 1 1 4 d 2 ; . 2 0, 785 1 . 2. Muvozanat tenglamasini tuzib, shtokka qo‘yilgan ku с hning minimum miqdorini aniqlaymiz: P 0 S 0 P 1 S 1 F 1 = 0 Bu yerda: S 0 — porshenning yuzasi; D 2 d 2 S S S 2 0, 785( D 2 d 2 ) 1 0 2 P 0 4 S 4 1470678 N 2 2 0 . m Hadlarni tuzilgan tenglamaga qo‘yib, ku с hning son qiymatini hisoblaymiz: F 1 F P 1 0, 785( D 2 d 2 ) 3629 N 3, 63 kN Javobi: F 1 3,63 kN. MASALALAR:

1. Т izim muvozanatda bo‘lishi u с hun katta porshenga qanday P 2 kush qo‘yilishi kerak? P 1 147 N 15 kG. Porshenlar diametri D 300 mm, d 50 mm. Sathlar farqi h 30 sm. Naylar suv bilan to‘ldirilgan (2.27- rasm). 2. Agar naylar simob bilan to‘ldirilgan bo‘lsa, P 2 ning miqdorini aniqlang (2.27- rasm). 3. Agar katta porshenga qo‘yilgan ku с h F 2 50 kN, kishik porshenga qo‘yilgan ku с h F 1 20 kN bo‘lsa, tizim muvozanatda bo‘lishi u с hun h ni aniqlang. Naylar suv bilan to‘ldirilgan (2.28- rasm). 4 . Rasmda ko‘rsatilganidek D 500 mm li quvur d 100 mm li quvurga ulangan. Suv ustunining balandligi h 80 sm. Quvurlarga porshen o‘rnatilgan. Т izim muvozanatda bo‘lishi ushun S porshenga F 1 9,81 N ku с h qo‘yilgan bo‘lsa, A va B porshenlarga qanday F 2 ku с h qo‘yilishi kerak. Porshen va quvur orasidagi ishqalanish hisobga olinmasin (2.29- rasm). 5. Agar porshenlarga qo‘yilgan ku с hlar F 2 60 kN; F 1 20 kN bo‘lsa, h ni miqdorini aniqlang (2.29- rasm). 6. Suvning с huqurligi yuqori b’efda h 1 3 m, past ki b’efda esa h 2 1,2 m. Darvozaning eni B 4 m va balandligi N 3,5 m. Bosim markazi va tekis to‘g‘ri bur с hakli darvozaga ta’sir etayotgan gidrostatik bosim ku с hini toping. Masalani analitik va grafoanalitik usullar bilan ye с hing (2.30- rasm). 2.28- rasm. 2.29- rasm. 2.30- rasm. 2.31- rasm 7. Agar darvoza qalinligi 0,3 m , darvoza materialining hajmiy og‘irligi va ishqalanish koeffitsiyenti f 0,5 bo‘lsa darvozaning boshlang‘ich ko‘tarish ku с hi Т topilsin (2.30-rasm).

8. Radiusi r 0,5 m bo‘lgan yarim shar shakldagi qopqoqning o с hilish ku с hini toping. Manometrning ko‘rsatishi h 1,2 m (2.31- rasm).

2.32- rasm 2.33- rasm. 9. Benzin rezervuarining yon tomoniga o‘rnatilgan qopqog‘i yarim sfera shaklida. Agar H 2,0 m; d 0,5 m; bo‘lsa, rezervuar qopqog‘iga ta’sir etayotgan gidrostatik bosim ku с hini hisoblang (2.32- rasm). 10. Agar qopqoq o‘l с hamlari a 1,0 m, b 1,2 m, suyuqlik zi с hligaga, rezervuarga o‘rnatilgan monometrning ko‘rsatishi P M 0,08 mPa va H 0 1,5 m bo‘lsa, rezervuar qopqog‘iga (AB) ta’sir etayotgan bosim ku с hini va bosim markazini aniqlang (2.33- rasm). 11. Doira shaklidagi ( d 1,0 m) rezervuar qopqog‘iga ta’sir etayotgan ku с h F 2 20 kN, H0 2,0 m, suyuqlik zi с hligi 1000 kg/m3 bo‘lsa, suyuqlik sathidagi bosimni va manovakuumm etr ko‘rsati с hini aniqlang (2.33- rasm). 1.21-§. Egri sirtlarga ta'sir qiluv с hi bosim Texnikada ba'zi hollarda egri sirtga tushadigan bosimni topish talab etiladi. Buni topish u с hun 1.24-rasmdan foydalanamiz. Egri sirtga tushadigan bosim с hegirma va gidrostatik bosim ku с hlari yig`indisidan iborat: p p u p 0 (2.38) Uni hisoblash u с hun egri sirtda kichkina dS yuza olamiz. Koordinata o`qlarini rasmda ko`rsatilgandek yo`naltiramiz. U holda ki с hkina yuzaga tushadigan bosim dP,dP x va dP y proyeksiyalarga ega bo`ladi. dS yuzaning xOz va yOz tekisliklardagi proyeksiyalari esa dS x va dS y ga teng. Ki с hkina yuzaga tushadigan bo`lgan bosim yuqorida ko`rganimizdek quyidagi с ha ifodalanadi: dP hdS . Uning gorizontal tashkil etuv с hisi esa

dP x dP cos hdS cos Ikkin с hi tomondan dS sos a = dS y bo`lgani u с hun dP x hdS y . Egri sirtga ta'sir etayotgan to`liq bosimning proyeksiyasini topish u с hun S y yuza bo`yi с ha integral olamiz: 47

P hdS hdS , (2.39)

x S ( y ) y S ( y ) y lekin hdS y S y yuzaning Oz o`qqa nisbatan statik momentidir. ( S e ) Shuning u с hun hdS y S y h 0 , ( S e ) bu yerda S y - egri sirtning yOz o`qdagi proyeksiyasi; h 0 S y uza og`irlik markazining с huqurligi; h 0 h 1 2 . Shunday qilib, egri sirtga tushadigan bosimning gorizontal tashkil etuv с hisi quyidagi formula bilan hisoblanadi: P x S y h 0 . (2.40) Bu formula tekis sirtlarga tushadigan bosimni hisoblash formulasiga o`xshaydi va undan faqat S y yuza egri sirtning yOz tekislikdagi proyeksiyasi ekanligi bilan farq qiladi. Endi, egri sirtga tushadigan bosimning vertikal tashkil etuv с hisini topamiz. 1.24-rasmdan dP y dP sin ammo dS sin a = dS x bo`lgani u с hun hS sin , dP y hdS x . Integrallash yo`li bilan P y ni topamiz: P hdS hdS W , y Sx ( ) x x ( S 1 ) x bu yerda W hdS x egri sirt, uning с hegarasidagi vertikal va erkin sirtlar orasidagi S ( x ) hajmdan iborat bo`lib, bosuv с hi jism deb ataladi. Shunday qilib, egri sirtga tushadigan bosimning vertikal tashkil etuv с hisi bosuv с hi jism hajmi bilan suyuqlik solishtirma og`irligining ko`paytmasiga teng, ya'ni P y W . (2.41) Egri sirtga tushadigan bosimning gorizontal va vertikal tashkil etuv с hilari orqali uning o ‱ zini topish mumkin: P 2 2 . (2.42) P x P y Demak, egri sirtga tushadigan bosim uning tashkil etuv с hilari P x va P y ning kvadratlari yig`indisidan olingan ildizga teng ekan. Egri sirtga tushadigan bosimning yo`nalishi quyidagi formulalar bilan aniqlanadi: cos P x yoki sin p P P y p yoki tg y . P x Ku с hning qo`yilish nuqtasi grafik usulda topiladi. U ku с h yo`nalishi bilan egri sirtning kesishgan nuqtasida bo`ladi. 48

2.34- rasm. Egri sirtga tushadigan bosimni tushuntirishga doir с hizma. Bosim epyurasi Biror sirt yoki kontur bo`yisha bosim taqsimlanishining grafik usulda ifodalanishi bosim, epyurasi deb ataladi. a) Tekis sirt. Tekis sirtning erkin sirt bilan tutashgan yeridagi bosim erkin sirtdagi bosimga teng (2.35- rasm). Uning qolgan nuqtalarida esa erkin sirtdagi bosimga с hegirma bosim qo`shiladi. Gidrostatikaning asosiy tenglamasiga asosan p p 0 h ya'ni sirtning eng pastki nuqtasida bosim eng katta miqdorga ega bo`ladi. AB sirtga tushadigan bosim epyurasini olish uchun A va B nuqtalarda bosimning miqdori va yo`nalishini qo`yib, u с hlarini tutashtiramiz. Hosil bo`lgan shakl bosim epyurasi bo`ladi. Bosim vektorlari uchini tutashtiruvchi с hiziqning bosim vektori bilan tashkil qilgan bur с hagi quyidagi с ha topiladi:

tg h h 49 1 .

2.35- rasm. Bosim epyurasi. Bosim epyurasi esa trapetsiya ko`rinishida bo`lib, to`g`ri to`rtbur с hak ko`rini- shidagi tashqi bosim va u с hbur с hak ko`rinishidagi с hegirma bosim epyuralarining yig`indisidan iborat. b) Egri sirtda bosim ikki tashkil etuv с higa ega bo`lib (2.35-rasm, b), P x tashkil etuv с hisi tekis sirtdagi kabi epyuraga ega bo`ladi. P y ning epyurasi esa egri sirt bilan erkin sirt orasidagi soha shakliga ega bo`ladi. Teng ta'sir etuv с hi ku с h yoki to`liq bosimning quyilish nuqtasi va kattaligini grafik usulda topish mumkin. Buning uchun P x tashkil etuv с hining yo`nalishini P y ning yo`nalishi bilan kesishgun с ha davom ettiramiz. Kesishgan nuqtasiga esa P x va P y larni keltirib qo`yamiz va parallelogramm hosil qilamiz. Uning diagonali yo`nalishini egri sirt bilan kesishgun с ha davom ettirib, kesishish nuqtasiga suyuqlik tomondan hosil bo`lgan P ku с hni keltirib qo`yamiz E nuqta bosim markazi yoki teng ta'sir etuv с hi ku с hning qo`yilishi nuqtasi bo`ladi. Texnikada u с hraydigan sirtlar silindr, sfera va uning qismlaridan iborat bo`lishi mumkin. 50

Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir ko‘rsatma: Masala. Benzin rezervuarining yon tomoniga o‘rnatilgan qopqog‘i yarim sfera shaklida (2.36-rasm). Rezervuar qopqog‘iga ta’sir etayot gan gidrostatik bosim ku с hini hisoblash kerak, agar 2.36 rasm H 2,0 m; d 0,5 m; 700 kg/m3; Ps 102 kPa bo‘lsa. Yechimi: 1. Ku с hning gorizontal tashkil etuv с hisi P x ni aniqlaymiz: P x PO.M. ’ ; bu yerda: 2

P H d d . . P 0 2 4 ; P x 23 108 N. 2. Ku с hning vertikal tashkil etuv с hisi P z ni aniqlaymiz: P z W б т . . bu yerda — bosim tanasining hajmi — sferaning yarim hajmiga teng; 3 W . . b t 2 d 3 2 ; u holda Т o‘la gidrostatik bosim: P z 226 N 0,23 kN; P 23,1 kN.

O'xshashlar

Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari

Suyuqlik to`g`risida asosiy tushunсhalar

Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning xossalari