Oqim termodinamikasi - Fizika - Referatlar

Oqim termodinamikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

300 KB

Ko'chirib olish

O qim termodinamikasi Reja: 1. Oqim uchun termodinamikaning birinchi qonuni 2. Oqim bajaradigan ish 3. Gazning oqib chiqish tezligi va sarfi 4. Gaz oqimini drossellash.

1. Oqim uchun termodinamikaning birinchi qonuni Bug‘ va gaz turbinalari, turbokompressorlar, reaktiv dvigatellar va boshqa ko‘pchilik hozirgi zamon mashinalaridagi ish jarayonlari ish jismi-gaz yoki bug‘ oqimining kinetik energiyasidan foydalanishga asoslangan. Gaz oqimining kinetik energiyasi uning oqish tezligining kvadratiga proportsional bo‘ladi, binobarin oqish tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa, uning ish bajarish xususiyati shunchalik katta bo‘ladi. Gazning ichki energiyasini harakatning kinetik energiyasiga aylantiradigan kanallar coplolar deyiladi. Gaz soplo bo‘ylab harakatlanganda uning bosimi pasayadi, tezligi esa ortadi. Agar kanalda ishchi jismning siqilishi natijasida uning bosimi ortib, tezligi kamaysa, bunday kanalni diffuzor deb aytiladi. Gaz oqimini tekshirishda, odatda, barqaror oqim issiqlik almashinuvisiz (adiabatik) amalga oshiriladi, deb faraz qilinadi. Kanalning istalgan kesimida gazning barcha parametrlari (v,  , p, T) vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydigan oqib chiqish jarayoni barqaror oqib chiqish jarayoni deyiladi. Gaz oqimi uchun termodinamikaning birinchi qonuni quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:2/ ) ( 2 dw pv u d du dq     (1) bunda dq–1kg gazga tashqi issiqlik manbaidan berilgan issiqlik: du – gaz ichki energiyasining o‘zgarishi; d (Pv) – 1kg gazni kanal bo‘yicha siljitishga sarflangan ish (siljitish ishi); dw 2 / 2 – gaz siljiganda kinetik energiyaning o‘zgarishi. (u+Pv) kattalik entalpiya bo‘lgani sababli, 2/2 dw dh dq   (2) yoki ) ( 21 22 2 1 w w h h q     /2 (3)

(2) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, gazning oqish jarayonida keltirilgan issiqlik ichki energiyaning o‘zgarishiga, siljitish ishiga va ishchi jismni kinetik energiyasining o‘zgarishiga sarflanadi yoki gaz oqimida keltirilgan issiqlik entalpiyaning hamda kinetik energiyaning o‘zgarishiga sarflanadi. Adiabatik jarayonda dq=0, shuning uchun: 02/2  dwdh yoki2/) ( 21 22 2 1 w w h h    (4) Demak, gaz tashqi muhit bilan issiqlik almashinmay kanal bo‘ylab harakatlanganda uning entalpiyasi kamayishi natijasida kinetik energiyasi ortadi. Agarda ishchi jismni boshlang‘ich tezligi nolga teng bo‘lsa, u holda oqim tezligi quyidagi formuladan aniqlanadi: ) (2 2 1 h h w   Agar entalpiya kJ/kg da o‘lchansa, u holda oxirgi tenglamani quyidagicha yozish mumkin: 2 1 72, 44 h h w   (5) h 1 va h 2 kattaliklar hs – diagrammadan yoki shu moddani jadvallaridan aniqlanadi. 2. Oqim bajaradigan ish Ma’lumki, dw 2 /2 kattalik, ishchi jism kinetik energiyasining cheksiz kichik ortishidir. Gazning kanal bo‘ylab harakatlanishida shu energiyadan foydali ish olish uchun foydalanish mumkin. Gazning oqishida qaytar jarayonlar uchun (3) tenglamadan:

vdp wdw vdp dw    ёки 2/2(6) (6) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, gazning kanal bo‘ylab harakatida dw va dp ishoralari qarama-qarshi bo‘ladi. Agar dp>0, gaz siqiladi va uning tezligi kamayadi: dw<0. Agar dp<0 bo‘lsa, gaz kengayadi va uning tezligi ortadi dw>0. Gazning oqishidagi to‘liq ishni Pv –diagrammada tasvirlash mumkin (1- rasm.) 1-rasmda qaytar kengayish jarayoni 1-2 tasvirlangan. Cheksiz kichik bajariladigan ish – to‘liq ish son jihatidan avds yuzaga teng. U holda 1-2 jarayondagi to‘liq ish .      2 1 1 2 lto' P P P Pvdp vdp  (7) Gaz oqimining kinetik energiyasining ortishi ( to ‘ liq ish ) (3) va (6) tenglamadan ko ‘ rinib turibdiki , gaz oqimining kengayish ishi  2 1 U U pdv va siljitish ishi ( p 2 v 2 – p 1 v 1 ) lar ayirmasiga teng .  to‘l son jihatidan 12341 yuzaga teng. Agar 1-2 jarayon politrop jarayon bo‘lsa, u holda to‘liq ishni quyidagi tenglamadan aniqlaymiz:   ) ()1 /( ) / ( 22 11 /12 1 1 lto' 1 2 1 2 v p vp n n dp p p v vdpP P P P n         (8) Ideal gazning adiabatik kengayishida:   ) ()1 /( ) / ( 22 11 /12 1 1 lto' 1 2 v p vp k k dp p p vP P k       (9)1- rasm .

Gazning oqib chiqishidagi to‘liq ishni (12341-yuza) gazning kengayish ishi (12651 yuza) bilan taqqoslasak, keng n  lto' ya’ni, to‘liq ish kengayish ishidan n marta katta bo‘ladi. (3) tenglamadan ko‘rinib turibdiki: dh dq dw d    2/2 lto' yoki 2 1 lto' h h q     Demak, gazning oqishidagi to‘liq ish tashqi issiqlik manbai hisobidan va gaz entalpiyasining kamayish hisobiga olinishi mumkin. Adiabatik oqim uchun (4) tenglamadan. dh dw d   2/2 lto' u holda 2 1 21 22 lto' 2/) ( h h w w      (10) Agar jarayon qaytmas bo‘lsa, u holda gazning oqimidagi to‘liq ish (bosimni bir xil o‘zgarishida) kam bo‘ladi, chunki gazning oxirgi holatdagi entalpiyasi ishqalanish issiqligi hisobiga katta bo‘ladi. Kanal devorlari bilan gaz o‘rtasidagi issiqlik almashinuvini deyarli yo‘q deb hisoblasak, u holda gazning oqimini adiabatik deb olsak bo‘ladi. Adiabatik jarayonda gazning oqib chiqish tezligini quyidagi tenglamadan keltirib chiqarish mumkin: 2/2 lto' dw d   yoki     2 1 21 22 2 lto' 2/) ( 2/ w w dw  U holda

21 lto' 2 2 w w   bu yerda w 1 –gazning boshlang‘ich tezligi; w 2 – gazning kanaldan oqib chiqish tezligi. Ko‘pchilik hollarda w 2 >>w 1 bo‘lgani tufayli w 1  0 deb olish mumkin, u holda ) (2 2 2 1 lto' h h w     (11) Pv – diagrammada (2-rasm) gazning oqib chiqishini to‘liq ishi absdq yuza bilan tasvirlanadi. 3. Gazning oqib chiqish tezligi va sarfi Ideal gazning adiabatik oqib chiqishidagi to‘liq ishni (9) tenglamadan, adiabatik oqib chiqish tezligini esa (11) formuladan aniqlanadi: ) ( )1 ( 2 2 22 11 lto' v p vp k k w          (11) yoki   (7.12) ) / ( 1 1 2 /)1 ( 1 2 11 k k p p vp k k w         2-rasm.

Gazning oqib chiqish tezligi gazning soploga kirishdagi holatiga va chiqishdagi p 2 bosimiga bog‘liq bo‘ladi. Gazning soplodan oqib chiqish tezligini bilgan holda soploning chiqish tezligidan chiqayotgan gazning bir sekunddagi massaviy sarfi m ni ushbu formuladan aniqlash mumkin:(7.13) /2vfw m bu yerda f – soploning chiqish kesimi yuzasi; w – oqib chiqish tezligi; v 2 – chiqish kesimidagi gazning solishtirma hajmi. Adiabatik jarayon uchun:  k p p v v /12 1 1 2 /  U holda ideal gazning bir sekunddagi massaviy sarfi:     ) / ( ) / ( 1) / ()1 ( 2 /12 1 1 /)1 ( 1 2 1 1 k k k p p v p p v p k k f m     yoki     (7.14) ) / ( ) / () / ()1 ( 2 /)1 (1 2 /21 2 1 1 k k k p p p p v p k k f m     Ideal gazning bir sekunddagi massaviy sarfi chiqish kesimining yuzasiga, gazning boshlang‘ich holatiga va kengayish darajasiga bog‘liqdir. (14) – formuladan ko‘rinib turibdiki, gazning sarfi m p 2 /p 1 nisbatga bog‘liqdir. Agar p 1 =p 2 , ya’ni p 2 /p 1 =1 deb qabul qilsak, u holda (14) formulaga ko‘ra gaz sarfi nolga teng bo‘ladi. Haqiqatan ham p 1 =p 2 da bosimlar farqi bo‘lmaydi va oqib chiqish jarayonining bo‘lishi mumkin emas. Agar (14) formulaga p 2 /p 1 ning qyimatini 0 dan 1 ga qadar ketma-ket qo‘yib borsak, gaz sarfining o‘zgarishi 3-rasmda ko‘rsatilgan egri chiziq bilan tasvirlanadi.

AK egri chiziqdan ko‘rinib turibdiki, p 2 / p 1 nisbatni kamayishi bilan gaz sarfi ortadi va p 2 / p 1 =  q bo‘lganda m maksimumga erishadi. ( p 2  0,5 p 1 ). p 2 / p 1 nisbat yanada kamayganda (14) formulaga ko‘ra gaz sarfi KD egri chiziq bo‘yicha kamayishi, p 2 / p 1 =0 da (to‘la vakuum), p 2 =0 da esa gaz sarfi nolga teng bo‘lishi kerak. ( B nuqta). Xaqiqatda esa p 2 / p 1 nisbat kamayganida gaz sarfi ortib maksimumga yetadi va gaz chiqib ketayotgan muhitda bosimning kamayishidan qat’i nazar, o‘zgarmas bo‘lib qoladi (KD chiziq). Demak,  k <p 2 /p 1 <1 uchun tajriba natijalari (14) tenglamaga mos keladi, O<p 2 /p 1 <  k holda ular farq qiladi. Buni oqib chiqish jarayonining fizikaviy tabiatini tekshirish yo‘li bilan tushuntirish mumkin.  k <p 2 /p 1 <1 da soplo og‘zidagi bosim tashqi muhitdagi bosimning o‘zgarishiga muvofiq tarzda o‘zgaradi. Bu hodisa gazning soplo kanalidagi oqish tezligi tovush tezligiga yetgunga qadar davom etishi mumkin. O<p 2 /p 1 <  k da oqib chiqish tezligi tovush tezligiga teng bo‘lib qoladi, bunda qo‘zg‘alish tevarak muhitdan soplo ichkarisiga uzatilmaydi va muhitda bosimning keyingi kamayishi soploning chiqish kesimida bosimning pasayishiga olib kelmaydi. Bu bosim gazning soplo orqali maksimal sarf bo‘lishiga muvofiq keladi. Bunday bosim kritik bosim deyiladi va p kr bilan belgilanadi. U ko‘rsatilgan kesimdagi mumkin bo‘lgan eng past bosim bo‘lib, taxminan 0,5 p 1 ga teng. Bunda p 2 /p 1 =p kr /p 1 nisbat ham o‘zgarmasligicha qoladi. Bu nisbat oqib chiqishdagi bosimlarning kritik nisbati deyiladi va  kr bilan belgilanadi. Shunday qilib, p kr /p 1 =  kr Bosimlar kritik nisbatlarining aniq qiymatini quyidagicha topish mumkin. Yuqorida aytib o‘tlganidek, p/p 1 =  k da gaz sarfi m maksimum bo‘ladi. (14) tenglamada o‘zgaruvchan kattalik quyidagidir: 3-rasm.

 k k k p p p p /)1 (1 2 /21 2 ) / ( ) / (  Shuning uchun maksimumni topish uchun shu kattalikni birinchi hosilasini olib nolga tenglashtiramiz, p 2 /p 1 kattalikni hosilani nolga aylantiradigan qiymati esa  k bo‘ladi.   0 1 2 ) ( 1 /)1 ( 1)/2( /)1 ( /2            k k k k k k k k k      bundan   (7.15) )1 /(2 / )1/( 1     kk к к k p p  Bosimlarning kritik nuqtasi faqat adiabata ko‘rsatkichi k ga, ya’ni gazning tabiatiga bog‘liq. Bir atomli galar uchun k=1,66 va  kr =0,49; Ikki atomli gazlar uchun k=1,40 va  kr =0,528; Uch atomli gazlar uchun k=1,30 va  kr =0,546 To‘yingan quruq bug‘ uchun k=1,135 va  kr =0,57 Shunday qilib, boshlang‘ich bosim p 1 ning qiymati qanchalik katta bo‘lmasin yoki gaz oqib chiqayotgan muhitdagi oxirgi bosim p 2 qanchalik kam bo‘lmasin, gazning soplo og‘zidagi kritik bosim uning boshlang‘ich bosimining yarmidan kam bo‘lishi mumkin emas. Bosimlarning kritik nisbatida gazning oqib chiqish tezligi kritik tezlik deyiladi va w kr bilan belgilanadi. Kritik tezlikni (12) tenglamadan, p 2 /p 1 o‘rniga   )1 /( )1 /(2    k k k k  ni qo‘yib aniqlash mumkin.                         kk kk k k кр k vp k k p p vp k k w 1 1 11 /)1 (1 2 11 )1 2 ( 1 )1 ( 2 ) / ( 1 )1 /( 2 U holda   (7.16) )1 /( 2 11vp k k wкр  

(16) formuladan ko‘rinib turibdiki, w kr kattaligi gazning tabiatiga, ya’ni adiabata ko‘rsatkichi k ga va gazning boshlang‘ich parametrlari p 1 va v 1 ga bog‘liq. Kritik tezlikni gaz oqib chiqayotgan muhitda tovushning tarqalish tezligiga tengligini isbotlash mumkin. Adiabatik jarayon tenglamasidan k k k p p v v /11 1 ) / (  (15) tenglamadan p 1 ni topamiz:   )1 /( 1 2/)1 (    k k k k p p yoki     k k k kk k k k v k k p p v v )1 /(1 /1)1 /( 1 )1 /(2 ) 2/)1 ( (       va     )1 /(1 )1 /( 1 1 )1 /(2 2/)1 (       k k kk k k v k p p v bundan 2/)1 ( 11   k p v vp k k p 1 v 1 kattalikni (16) formulaga qo‘yib w kr ni topamiz: 2/)1 ( )1 /( 2     k p v k k w k k кр Yuqoridagini o‘zgartirib quyidagiga ega bo‘lamiz: (7.17) kk kp vkp w  Ma’lumki, tovushning tarqalish tezligi Laplas formulasidan aniqlanadi: , ) / ( kpv p k Q    bu yerda p – muhit bosimi, H/m 2 ;  – muhit zichligi, kg/m 3 . Ideal gaz uchun

kRT Q Tovush tezligi gazning holatiga va tabiatiga bog‘liqdir hamda temperaturaning funktsiyasidir. Bundan quyidagidek xulosa qilish mumkin: kanalning har qanday kesimiga shu kesimdagi p va v kattaliklar bilan aniqlanadigan mahalliy tovush tezligi mos kelishi kerak. k kP kv Q  kattalik kritik oqib chiqish paytida tovushning gazda tarqalish tezligini belgilaydi. Demak, gazning oqib chiqishidagi kritik tezlik shu kesimdagi mahalliy tovush tezligiga teng, ya’ni Q wkp  Bosimlarning kritik nisbatida maksimal sarf m maks ni hisoblab topish uchun (14) formulada p 2 /p 1 nisbatni (15) formuladan uning kritik kattaligi p k /p 1 bilan almashtirish kerak. Shundan keyin ba’zi o‘zgartirishlar kiritib, gazning maksimal sarfini aniqlash formulasini olamiz: (7.18) )]1 /(2)[ / )](1 /( [2 )1 /(2 1 1 2     k макс k v p k k f m Demak, gazning maksimal sarfi gazning boshlang‘ich holatiga, chiqish kesimning yuzasiga va gazning tabiatiga, ya’ni adiabata ko‘rsatkichiga bog‘liq ekan. Gazning ichki energiyasidan to‘la foydalanish uchun soplo tashqarisida tovush tezligidan yuqori tezlik hosil qilish zarur bo‘ladi. Bu maqsadda Laval soplosi deyiladigan kombinatsiyalashgan soplo ishlatiladi. 4-rasmda Lavalp soplosining sxemasi va gaz bosimining oqib chiqish tezligiga bog‘liq holda o‘zgarish grafigi ko‘rsatilgan.

Birinchi qismi torayib boradigan ( diametri d min ) qismi tovush tezligigacha soplo , ikkinchi qismi - kengayib boradigan qismi ( diametri D ) esa tovush tezligidan yuqori soplo sifatida ishlaydi . Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, soploning kengayib boradigan qismining konuslik burchagi  =8-12  bo‘lishi kerak. Konuslik burchagi bundan kattalashib ketsa, oqim soplo devoridan uzilib qolishi mumkin, bu esa qaytmas isroflarni keskin ko‘paytirib yuboradi. Gaz soplodan oqib chiqayotganida adiabatik kengayadi. Bunda uning bosimi va temperaturasi pasayadi, oqib chiqish tezligi esa ortadi. Soploning eng kichik kesimida kritik bosim p k va tovushning muhitdagi tezligiga teng kritik tezlik w k qaror topadi. Soploning kengayib boradigan qismidan o‘tishida gaz yana kengayadi, bosim p k dan p g gacha pasayadi va tezligi tovushning muhitdagi tezligidan katta bo‘lib qoladi . Og‘iz tomoni kengayib boradigan soplo ishlatish, oqib chiqish tezligini bosimlar farqidan to‘la foydalanish hisobiga oshirish imkonini beradi. Gazning maksimal sarfi m maks (14) formuladan aniqlanadi. Soplo kengayib boradigan qismining uzunligi  quyidagi formuladan aniqlanadi:  =(D–d)/2 tg  /2 bu yerda  - soploning konuslilik burchagi; D – chiqish kesimi diametri; d – soplaning minimal kesimidagi diametri. Gazning oqib chiqishini ko‘rib chiqishda, shu vaqtga qadar gaz soplo devorlariga ishqalanmay adiabatik kengayadi, deb faraz qilingan edi. Amaliy sharoitlarda esa, oqib chiqish jarayonida doimo gaz energiyasining bir qismi sodir 4-rasm

bo‘ladigan ishqalanish ishiga sarflanadi, ya’ni isrof bo‘ladi. Shu sababli oqib chiqishning haqiqiy tezligi w x nazariy tezlik w dan doimo kichik bo‘ladi. Gazning haqiqiy tezligi w x ni nazariy tezlik w ga nisbatiga tezlik koeffitsienti deyiladi.  =w x /w va w x =  w (19) Kinetik energiyaning isrofi quyidagiga teng: (w 2 -w x 2 )/2=(w 2 -  2 w 2 )/2=(1-  )(w 2 /2)=(w 2 /2)=  (w 2 /2).  =(1-  2 ) kattalik energiyaning isrof koeffitsienti deyiladi. Ishchi jismni haqiqiy kinetik energiyasi w x 2 /2 ni nazariysi w 2 /2 ga nisbati soploning foydali ish koeffitsienti deb aytiladi va  c bilan belgilanadi (7.20) / ) / ( )2/ (:) ( 2 2 2 2 2 2 2        w w w w w w x x с Soploning F.I.K. tezlik koeffitsientining kvadratiga teng ekan. 4. Gaz oqimini drossellash. Quvur yoki biror boshqa kanalda oqayotgan gaz oqimi yo‘lida keskin torayuvchi to‘siq uchrasa u holda oqayotgan gaz bosimi to‘siqdan keyin to‘siqdan oldingi bosimga qaraganda har doim kam bo‘ladi. Bunday to‘siq mahalliy qarshilik deb aytiladi. Kanaldagi toraygan joy orqali oqish jarayonida gazning bosimini pasayish effekti gazning drossellanishi (g‘ijimlanishi, ezilishi) deb aytiladi. Kanalning ko‘ndalang kesimini toraytiruvchi, har qanday kran, ventilp, zadvijka, klapan va boshqa mahalliy qarshiliklar gazning drossellanishini yuzaga keltiradi va demak bosim tushishi ro‘y beradi. Ko‘pchilik hollarda drossellash natijasida ish jismining ish bajarish qobiliyati kamayadi, ya’ni u albatta zarar keltiradi. Lekin u

ba’zi xollarda zarur bo‘lib, drossellash sun’iy ravishda xosil qilinadi, masalan, bug‘ dvigatellarini boshqarishda, sovitish mashinalarida past temperaturalar olishda u asos bo‘lib hizmat qiladi. Gazlarni suyuq holga o‘tkazishda esa, xal qiluvchi rolp o‘ynaydi va xokazo. Bosimning mahalliy qarshiligidan keyin pasayishiga sabab bu maxalliy qarshilikni yengishga sarflanadigan oqim energiyasining dissipatsiyalanishidir. Gazning ko‘ndalang kesimi f bo‘lgan quvurdan truboprovod bo‘ylab harakatlanishini ko‘rib chiqaylik.(5-rasm). 5-rasm 6-rasm 8-rasm Truboprovod ichiga tor teshikli diafragma o‘rnatilgan, gaz truboprovod bo‘ylab difragmadagi teshik orqali I-I kesimdan II-II kesimga oqib chiqadi, deb faraz qilaylik. Oqib chiqish jarayoni adiabatik jarayon. Diafragmaning tor teshigida gazning tezligi w 1 dan w 0 gacha ortadi, bosimi esa soplodan odatdagi oqib chiqish jarayonidagi kabi pasayadi. Truboprovodning o‘ng qismida tor teshikdan keyin gazning tezligi butunlay pasayib, o‘zining dastlabki qiymatiga tushib qoladi, f 1 = f 2 desak, w 1  w 2 bo‘ladi. Diafragmadan keyingi bosim p 2 esa faqat qisman tiklanadi va diafragmadan oldingi bosimga qaraganda kam bo‘ladi. Bunga sabab shuki, gaz tor teshikdan o‘tganda uyurma xosil bo‘lishi va ishqalanish tufayli energiya isrof bo‘ladi. Issiqlik almashinish bo‘lmagani tufayli (4) tenglikka asosan  21 22 2 1 2 1     h h bu yerda h 1 , h 2 gazning I-I va II-II kesimlardagi entalpiyasi.

I-I va II-II kesimlar uchun w 1  w 2 deb qabul qilsak, h 1 =h 2 bo‘ladi, ya’ni gazni drossellash natijasida uning entalpiyasi o‘zgarmaydi. Ideal gaz uchun entalpiya faqat temperaturaga bog‘liq bo‘lib, bosimga bog‘liq bo‘lmaganligi sababli ideal gaz drossellanganda temperatura ham o‘zgarmasdan qoladi. Biz bu yerda drossellanayotgan gazning drosselgacha va drosseldan keyingi xolatini tekshirmoqdamiz. Drosselning o‘zida sodir bo‘ladigan jarayonga kelganda shuni eslatib o‘tish lozimki, gaz drossel ichida oqqanida uning entalpiyasi o‘zgarishi mumkin: haqiqatan ham, drossel yoki boshqa mahalliy qarshilik quvur o‘tish kesimining torayishidan iborat bo‘lganligidan, gaz oqimi drosselp orqali oqqanida tezlashadi, uning kinetik energiyasi ortadi va binobarin, entalpiyasi kamayadi. Drosseldan keyin, oqim kesimi qayta ortgandan so‘ng oqimning tezligi sekinlashadi, uning kinetik energiyasi kamayadi va entalpiyasi dastlabki qiymatigacha ortadi. h 1 =h 2 tenglikdan, ideal gazlar uchun s=const bo‘lganda drossellash jarayonida T 1 =T 2 bo‘ladi, u xolda p 2 v 2 =p 1 v 1 dan p 2 <p 1 bo‘lgani uchun v 2 >v 1 (6- rasm) Ts-diagrammada drossellashni bir gorizantalda joylashgan 1 va 2 nuqtalar bilan tasvirlash mumkin. Lekin 1-2 izoterma drossellash jarayoniga mos keladi deb aytib bo‘lmaydi, chunki faqatgina oxirgi 1 va 2 nuqtalargina gazning muvozanat xolatini tavsiflaydi, oraliq nuqtalar esa, haqiqiy jarayonga mos kelmaydi. Yuqorida aytilganidek, 1 va 2 nuqtalar orasidagi haqiqiy jarayon h va T ning o‘zgaruvchan qiymatlarida ro‘y beradi. Shuning uchun drossellashni h=const da kechadigan jarayon deb xisoblash noto‘g‘ridir. Suv bug‘i uchun drossellash jarayonini hs – diagrammada (7-rasm) kuzatamiz. O‘ta qizigan bug‘ boshlang‘ich xolat parametriga bog‘liq ravishda, drossellash natijasida o‘ta qizigan bug‘ holatida qolishi (1-2-jarayon) yoki quruq bo‘lishi, keyin nam, yana quruq va o‘ta qizigan bug‘ (3-4-jarayon) holatiga o‘tishi mumkin. Bu drossellash darajasiga qarab aniqlanadi. Nam to‘yingan bug‘ boshlang‘ich va oxirgi bosimga hamda dastlabki quruqlik darajasiga bog‘liq ravishda nam to‘yingan xolda qolishi yoki quruq va o‘ta qizigan xolga o‘tishi mumkin(5-6-jarayon). Adiabatik drossellash jarayonida

suyuqliklar va real gazlar temperaturasining o‘zgarish xodisasi Joul-Tompson effekti deb aytiladi. Bu drossellash effekti 1752 yili Joul va Tompson tomonidan kashf etilgan. Ideal gaz uchun Joul- Tompson effekti nolpga teng, chunki drossellashda ideal gazning temperaturasi o‘zgarmaydi. Joul-Tompson effekti bosim va temperaturaning kamayishiga qarab differentsial temperatura-effektiga va integral temperatura-effektiga ajratiladi. Differentsial effektda bosim va temperatura o‘zgarishi cheksiz kichik, integral effektda bosim va temperatura o‘zgarishi ancha katta bo‘ladi.  h p T   / kattalik differentsal temperatura effekti deyiladi va  bilan belgilanadi:  = h p T         (21)  ning qiymatini quyidagicha aniqlash mumkin: dp v T v T dT c dh p p                dan  h = 0 uchun dp c v T v T dT p p         (22) va   p p c v T v T        (23) Ideal gaz uchun dT=0 va (21) tenglikdan 0  . Integral temperaturaga effekti  T quyidagi munosabat bo‘yicha hisoblab topiladi :      2 1 1 2 p p hdp T T T  (24) Real gazlar uchun  T  0 va ham musbat, ham manfiy ishorali bo‘lishi mumkin. Tajribaning ko‘rsatishicha, bitta moddaning o‘zida  h ning ishorasi turli xolat sohalarida turlicha bo‘ladi. Gazning  h =0 teng bo‘ladigan holati Joul- Tompson effektining inversiya nuqtasi deyiladi, shu nuqtaga mos kelgan temperaturaga esa inversiya temperaturasi deyiladi. Berilgan modda holat

diagrammasidagi inversiya nuqtalarining geometrik o‘rniga inversiya egri chizig‘i deyiladi. Agar real gazning drosseldan oldingi temperaturasi inversiya temperaturasidan kam bo‘lsa, u xolda gaz drossellanganda soviydi, agarda gazning boshlang‘ich temperaturasi katta bo‘lsa, u xolda gaz drossellanganda isiydi. 8-rasmda azotning pt – diagrammasidagi inversiya egri chizig‘i misol tariqasida keltirilgan. Inversiya egri chizig‘i bilan chegaralangan soha ichida  h> 0, ya’ni drossellanganda gaz temperaturasi pasayadi. Bu sohadan tashqarida  h <0 ya’ni drossellanganda gaz temperaturasi ortadi. Boshqa moddalarning inversiya egri chiziqlari ham shunga o‘xshash tavsifga ega bo‘ladi. Drossellash jarayonida gazning temperaturasini o‘zgarishini molekulyar- kinetik nazariya nuqtai nazaridan quyidagicha tushuntirish mumkin. Drossellashda h 1= h 2 , h=u+ pv, u holda p 2 v 2 - p 1 v 1 = u 1 -u 2. p 2 v 2 - p 1 v 1 ayirma 1 kg gazni siljitish ishiga teng. u 1 -u 2 esa, 1 kg gazni ichki energiyasini kamayishiga teng. Ideal gazlar uchun p 2 v 2 =p 1 v 1 (chunki T 1 =T 2 ) va u 1 - u 2 =0. Real gazlarda esa p 2 v 2 - p 1 v 1 ayirma ishorasi musbat ham, manfiy ham va nolga teng bo‘lishi mumkin. Drossellashda p 2 <p 1 ,v 2 >v 1 bo‘lgani uchun real gazlarning potentsial energiyasi hajm ortishi bilan (molekulalar orasidagi masofa ortadi) xar doim ortadi. Quyidagidek faraz qilsak, agarda: a) siljitish ishi p 2 v 2 - p 1 v 1 =0, unda u 1 =u 2 ya’ni umumiy ichki energiya o‘zgarmaydi, lekin uning kinetik energiya qismi potentsial energiya ortishi tufayli 8-rasm.

kamayadi va mos ravishda gazning temperaturasi pasayadi, demak gaz drossellash natijasida soviydi. b) siljitish ishi p 2 v 2 - p 1 v 1 >0 unda u 1 -u 2 >0 va u 2 <u 1 . Bu holda T 2 temperaturaning pasayishi yanada jadalroq bo‘ladi, chunki bu holda ichki energiyaning potentsial qismi ortadi va siljitish ishi ichki energiyaning kamayishi hisobiga bajariladi. v) siljitish ishi p 2 v 2 - p 1 v 1 <0 u holda u 1 -u 2 <0, u 2 >u 1 . Bu holda drossellashda gazni drosselga uzatish va gazning ichki energiyasini orttirish uchun tashqaridan ish sarflanadi. Tashqi ish absolyut qiymati bo‘yicha ichki energiyaning potentsial qismidan katta bo‘lsa, u holda uning kinetik qismi ortadi va isiydi. (T 2 >T 1 ) Hususiy holda, agar siljitish ishining absolyut qiymati potentsial qismining ortishiga teng bo‘lsa, u holda T 1 =T 2 . Bu hol inversiya temperaturasi T in da ro‘y beradi. Demak inversiya temperaturasida real gazni drossellash , ideal gazni drossellash kabi bo‘ladi. Inversiya temperaturasi T in va Van-der-Vaals tenglamasi (p+a/v 2 )(v-b)=RT orasida quyidagi bog‘lanish mavjud: T in =2a/Rb (25) Inversiya temperaturasi kritik temperatura bilan quyidagi tenglik bilan bog‘langan: T in =6,75 T k (26) Demak, Van-der-Vaals tenglamasiga bo‘ysunadigan real gazlarning inversiya temperaturasi p=0 da 6,75 marta kritik temperaturadan yuqori ekan. Adiabatik drossellashdan gazlarni sovitishda samarali usul tariqasida foydalanish mumkin. Ma’lumki, gazlarni effektiv sovitish usullaridan biri qaytar adiabatik, ya’ni izoentropik kengayish jarayoni (tashqi ishni berib) ekanligi 4- bobda eslatib o‘tilgan edi. Shuning uchun gazlar sovitiladigan bu ikkala usulni

taqqoslab ko‘rish albatta qiziqarlidir. Bu ikkala usuldan qaysi biri temperaturaning ko‘proq pasayishini ta’minlashini aniqlaymiz. Boshqacha qilib aytganda  ad va  dros larni taqqoslab ko‘rish kerak. Ma’lumki, dq=c p dt-T/(T v   ) p dp Qaytar adiabatik (izoentropik) jarayon uchun: dq=0 c p dt=T/( t v   ) p dp U holda  ad = )77.2( v p p c T v T p T         Adiabatik drossellash (ya’ni qaytmas adiabatik kengayish) koeffitsenti (23) tenglamaga asosan  dros=  87.2 p p c v T v T       (27) va (28) tenglamalardan:  ad -  dros = pc v (29) ni olamiz. v va c p lar xar doim musbat bo‘lganligidan  ad >  dros (30) Shunday qilib, qaytar adiabatik kengayish jarayoni, termodinamikaviy nuqtai nazardan, gaz yoki suyuqlikni adiabatik drossellash, ya’ni qaytmas adiabatik kengayish jarayoniga qaraganda ancha effektiv sovishni ta’minlaydi. Shuning uchun past temperaturalar olishda, masalan, gazlarni suyultirishda drossellash usulini emas, balki, adiabatik kengayish usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir.

O'xshashlar

Primitiv oqim chaqiruvlariga xizmat ko’rsatish, engset formulasi

Eng oddiy oqim chaqiruvlariga xizmat ko’rsatish, erlangning birinchi formulasi

Issiqlik energetic qurilmalar

Suyuqliklar kinematikasi va dinamikasi soslari.Suyuqliklarda harakat turlari

Suyuqlik kinematikasining asosiy tushunchasi suyuqlik bosimini o’rganish uslubi