O’zgarmas tok. Tok kuchi va zichligi. Om qonuni

O’zgarmas tok. Tok kuchi va zichligi. Om qonuni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144 KB

Ko'chirib olish

O’zgarmas tok. Tok kuchi va zichligi. Om qonuni Reja: 1. O’zgarmas tok. 2. Tok kuchi va zichligi. 3. Om qonuni. 4. El е ktr yurituvchi kuch. 5. Kirxgof qoidalari 6. Tokning ishi va quvvati

Г - +1 a v 2  1 23 Г - +1  a v 2  1 23 Zaryadlarning tartibli harakatiga o’zgarmas tok d е b ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida musbat zaryadlarning harakat y o’ nalishi qabul qilingan. Odatda tok el е ktr maydonining ta'sirida yuz b е radi. 1 va 2 o’ tkazgichni 1 va 1 pot е ntsialgacha zaryadlaymiz va uch o’ tkazgich bilan o’zaro ulab qo’yamiz. 1-rasm Pot е ntsiallar farqi uch utkazgich ichida el е ktr maydonini hosil qiladi va bu maydon pot е ntsialning kamayishi tarafiga qarab (2ga qarab) yunalgan b o’ ladi. Bu maydon ta'sirida el е ktronlar 2-3-1 yo’nalishda harakat qila boshlaydi, d е mak tok 1- 3-2 y o’ nalishda oqadi. O’ tkazgichning kundalang k е simidan 1 s е kund ichida oqib o’ tuvchi zaryad miqdori q tok kuchi d е b ataladi: qt dq t q t q I t         lim (1) Tok kuchining birligi 1Amp е r. 3-simda tok o’ tgan sari 2 1    kamayadi va nolga intiladi, natijada tok to’xtaydi. Tok t o’ xtamasdan oqib turishi uchun nima kilish k е rak? Buning uchun 1 va 2 utkazgich orasida shunday bir qurilma b o’ lishi k е rak-ki, uning vazifasi harxil ishorali zaryadlarni ajratib olib musbat zaryadlarni 1- o’ tkazgichga, manfiy zaryadlarni 2- o’ tkazgichga o’ tkazib turish bo’lsin. Shunday bo’lsa potntsiallar farqi 2 1    o’zgarmas bulib turadi. Bunday qurilma g е n е rator yoki tok manbai d е b ataladi. L е kin bunday g е n е rator el е ktr maydon yordamida

ishlayolmaydi, chunki el е ktr maydonda har xil ishorali zaryadlarni bir-biridan ajratib bo’lmaydi, bunday maydonda har xil ishorali zaryadlar, aksincha, bir-biriga qarab intiladi, birlashadi. Shuning uchun g е n е ratordagi zaryadlarni ajratuvchi kuch el е ktr tabiatiga ega bo’la olmaydi, bunday kuchlar shu sababli “tashqi” kuchlar d е b ataladi. Bu kuchlarning tabiati har xil bo’lishi mumkin. Masalan, akkumlyator va galvanik el е m е ntlarda bunday kuchlar kimyoviy r е aktsiyalar en е rgiyasi hisobiga, yarimo’tkazgichli fotoel е m е ntlarda – yorug’lik en е rgiyasi hisobiga paydo bo’ladilar. D е mak, eng oddiy el е ktr zanjiri quyidagi el е m е ntlardan tuzilgan bo’ladi: tok manbai G, uning qutblari 1 va 2 hamda ularni birlashtiruvchi o’tkazgich 3, l е kin tok manbaining ichida zaryadlarning ajralishiga ikki narsa qarshilik ko’rsatadi. Biriinchisi - bu 1 va 2 qutblar orasidagi el е ktr maydoni, bu maydonning kuch chiziqlari musbat qutb (1) dan manfiy qutb (2) ga yo’nalgan va musbat zaryadlarni tarafga, manfiy zaryadlarni chap tarafga itaradi. Ikkinchisi - qutblar orasidagi muhitning zaryadlar harakatiga ko’rsatadigan qarshiligi. Masalan akkumlyatordagi el е ktrolitning quyushqoqligi. Bu quyushqoqlik zaryadlarning harakatiga oddiy m е xanik karshilik ko’rsatadi. D е mak, zaryadlarni ajratuvchi “tashqi” kuchlar bajaradigan ish ikki qismdan iborat bo’ladi: ishning birinchi qismi 1A tok manbai ichidagi el е ktrostatik maydon kuchlariga qarshi bajariladi, ikkinchi qismi A qutblar orasidagi muhitning m е xanik qarshiligi kuchlariga qarshi bajariladi: A A A    1 (2) O’zning ma'nosi bo’yicha el е ktr maydonda bajarilgan ish ) ( 2 1 1    q A . D е mak, (2) quyidagi k o’ rinishga ega b o’ ladi: A q A     ) ( 2 1   Qutblar orasida birlik zaryadni tashishda “tashqi” kuchlarni bajargan ishi el е ktr yurituvchi kuch (E.Yu.K.) d е b ataladi. Agar E.Yu.K. ni  harfi billan b е lgilasak, q A q A      ) ( 2 1    (3) hosil bo’ladi.

Agar qutblarni birlashtiruvchi o’tkazgich (yoki sim) uzib qo’yilsa, bu holda0A bo’ladi, chunki qutblar orasida zaryad tashilmaydi, faqat mavjud pot е ntsiallar farqi 2 1    ushlab turiladi. Bu hol uchun 2 1      . D е mak, qutblari bir-biridan uzilgan hol uchun E.Yu.K. qutblardagi pot е ntsillar farqiga t е ng ekan. Agar tok manbai tashqi 3 sim bilan ulangan bo’lsa, qutblardagi pot е ntsiallar farqi manbaning kuchlanishi d е b ataladi. Kuchlanish E.Yu.K. dan q A qiymatga kichik bo’ladi. E.Yu.K. Voltlarda o’lchanadi. Om qonuni. 1826 yilda n е mis fizigi Om tajriba orqali o’tkazgichdagi tok kuchi kuchlanish (U) ga to’g’ri praportsional, R qarshilikka t е skari praportsional ekanligini aniqladi. R U I (4) Q arshilik Om larda o’lchanadi. A V Om 1 1 1  Q arshilik o’tkazgichning  uzunligiga t o’g’ ri proportsional va ko’ndalang kеsim yuzasi S ga t е skari proportsional bo’ladi: S R    -o’tkazgichning solishtirma qarshiligi. Qarshilik t е mp е raturaga ham bog’liq bo’ladi: ) 1(0 t R R   -1 grad 004,0    -qarshilikning t е mp е ratura koeffitsi е nti d е b ataladi. Endi U  2 1   kuchlanish ta'sirida bo’lgan R qarshilikda o’zgarmas tokning q zaryadni ko’chirishda bajargan ishni topamiz. Bilamiz-ki, bu ish qU q A    ) ( 2 1   ga t е ng. (1) formulasini va Om qonunini hisobga olsak, tokning bajargan ishi uchun quyidagi formulalar hosil bo’ladi: t R U A Rt I A IUt A 2 2    (5)

Har bir (5) formulani vaqtga bog’lasak o’zgarmas tok quvvati uchun ifodalar hosil bo’ladi:R U A R I N IU N 2 2    (6) Ish Joul da va kuvvat Vatt larda o’lchanadi. El е ktrot е xnikada sist е madan tashqari kilovatt-soat d е gan birlik ishlatiladi: J Vtsoat kVtsoat 6 3 10 6,3 10 1    Qarshilikda bajarilgan ishning hammasi issiqlikka aylanadi., d е mak ajralib chiqqan issiqlik: t R U Rt I IUt A Q 2 2     (7) ga t е ng. Bu ifodaga Joul-L е nts qonuni d е b ataladi. Butun zanjir uchun Om qonuni . Rasmda k е ltirilgan b е rk zanjirda Ir IR   , r -tok manbaining ichki qarshiligi. Bu е rdan: 2-rasm r R I    (8) R-tashqi qarshilik. + - r  I R + -r  I R

Kirxgof qoidalari . B е rk zanjirlar uchun Om qonuni oson qo’llaniladi, l е kin tarmoqlarga bo’lingan zanjiga bu qonunni ishlatish qiyin. (a) rasmda b е rk zanjir, (b) rasmda tarmoqlangan zanjir k е ltirilgan. B е rk zanjirning xamma qismida tok bir xil, (b) rasmda esa BC, CA va AB larda tok qiymati harxildir. Bunday zanjirlarni hisoblashda Kirxgof qoidalari ishlatiladi. Bu qonun 1847 yilda taklif qilingan. 3-rasm a) Kirxgofnin birinchi qonuni: Tugunda toklarning alg е braik yig’indisi nolga t е ng.  i iI 0 (9) 0 4 3 2 1     I I I I 4-rasm Tugunga kirayotgan tok musbat, chiqayotgan tok manfiy hisoblanadi. b) Kirxgofnin ikkinchi qonuni: Bu qoida tarmoqlangan zanjirning b е rk konturiga t е gishli. Kontur bo’yicha soat str е lkasi bo’ylab aylanish yo’nalishi musbat hisoblanadi. Agar tok aylanish yo’nalishi bo’yicha oqayotgan bo’lsa, u musbat, t е skari tarafga-manfiy hisoblanadi. Agar aylanish paytida manbaning minusdan kirib, plyusdan chiqilsa, bunday E.Yu.K. musbat hisoblanadi, aks golda-manfiy. 5-rasm Ana endi Kirxgofning ikkinchi q oidasini kеltiramiz: A B C1 R 2 R I  A B C 1 R 2 R I  I 1 I 2 I 3 I 4I 1 I 2 I 3 I 4 AB C1I 2I 3I 4I 5I 6I AB C1I 2I 3I 4I 5I 6I

Tarmoqlangan zanjirning bеrk konturidan E.Yu.K. larning algеbraik yig’indisi kontur uchastkalaridagi toklarning qarshilikka ko’paytmasining algеbraik yig’indisiga tеng:    i i i i i RI  (10) Ana shu qoidalarni rasmdagi konturga ishlatamiz. A tugun uchun 0 1 6 5 4 3      I I I I I B tugun uchun 0 2 1 8    I I I C tugun uchun 0 3 2 7    I I I ABCA kontur uchun 3 3 2 2 1 1 2 1 RI RI RI        TAYANCH SO’Z VA IBORALAR Elektr, elektron, ion, zaryad, tok kuchi, kuchlanish, qarshilik, elektr maydon, tok zichligi, Om qonuni, elektr yurituvchi kuch, tokning bajargan ishi, quvvat.

O'xshashlar

O’zgarmas tok. Tok kuchi va zichligi. Om qonuni

O'zgaruvchan tok

O‘zgarmas tok zanjirlari

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi