Нурланиш чизиғининг кенглиги ва зарраларнинг - Fizika - Referatlar

Нурланиш чизиғининг кенглиги ва зарраларнинг

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

Нурланиш чизиғининг кенглиги ва зарраларнинг бир энергетик сатҳдан иккинчи энергетик сатҳга мажбурий ўтиш кесимлари Режа: 1. Нурланиш чизиғининг табиий кенгайиши 2. Нурланиш чизиғининг зарраларнинг ўзаро тўқнашувлари натижасидаги кенгайиши 3. Нурланиш чизиғининг Доплер эффекти асосида кенгайиши

Олдинги параграфда сатҳларнинг энергияси аниқ бир қийматга эга деб олинган эди. Бу айтилган фикр алоҳида олинган зарра учун ҳам тўғри эмас. Алоҳида олинган зарра ҳам ғалаёнтирилган ҳолатда  0 чекли вақт давомида бўлади. Квант тизим энергиясини ва квант ти-зимни шу энергетик ҳолатда бўлиш вақтини ноаниқликлари қуйидаги  t  h  2  (27) муносабатни қаноатлантириши зарур . Агар  t  0 деб олсак ғалаёнлантирилган зарра энергиясининг ноаниқлиги ушбу   h  (2  0 ) ифода билан аниқланади. Энергетик сатҳлар энини бундай сабаб билан кенгайиши квант зарра томонидан чиқарилаётган нурланиш частотасининг ноаниқлигига олиб келади ва уни қуйидаги  0  2  0  А 21  (2  ) (28) ифода орқали аниқланса бўлади. Бу нурланиш чизиғининг табиий кенглиги дейилади ва бу ҳолда у ўзининг энг кичик қийматга эга бўлади. Нурланиш чизиғининг табиий кенглиги  частота қиймати-нинг ортиши билан кескин равишда катталашади (   3 ). Спектрнинг оптик ва инфрақизил диапазонида, яъни кўп турдаги лазерларнинг нурланиш соҳасида унча катта бўлмайди. Мисол тариқасида СО 2 –лазернинг асосий энергетик сатҳдаги СО 2 молекуласининг яшаш вақти  0  5 с учун  0  3  10 -2 Гц бўлади. Шунинг учун одатда нурла-ниш чизиғининг кенглиги зарранинг спонтан нурланиши билан эмас, (13) ифодадаги нурланишсиз релаксация асосидаги зарраларнинг бошқа зарралар билан тўқнашувидаги релаксацияли жараёнлар билан белгиланади. (Мисол учун газлардаги зарраларнинг ўзаро тўқнашуви ёки қаттиқ жисмдаги ионнинг кристалл панжара билан ўзаро таъсирлашуви ни қараш мумкин ). Ҳар қандай релаксацияли жараён зарранинг ғалаёнлантирилган сатҳдаги яшаш вақтини камайтиради ва бу ҳол нурланиш чизиғи энининг кенгайишига олиб келади. Бундай кенгайиш ҳосил қилаётган релаксацион жараёнлар зарраларнинг ўзаро тўқнашуви билан боғлиқ бўлгани учун бундай кенгайишларни табиий кенгайишлардан фарқли равишда тўқнашувли кенгайиш деб аташ қабул қилинган.

2. Нурланиш чизиғининг зарраларнинг ўзаро тўқнашувлари натижасидаги кенгайиши Табиий кенгайишга ўхшаш равишда тўқнашишлар асосидаги нурланиш чизиғи энининг кенглигини зарранинг энергетик сатҳдаги  т яшаш вақтига боғлиқ деб олиб, уни қуйидаги  0  2  т  (29) ифода орқали аниқлаш мумкин. Релаксация жараёнига боғлиқ ҳол-даги зарраларнинг яшаш вақти, зарраларнинг ўзаро тўқнашуви кеси-мига  т боғлиқ, яъни  т  1  n  т  nk т (30) бу ерда n-ғалаёнлантирилган зарраларни тўқнашувлар асосида ғалаёнлантирилмаган ҳолатга ўтказувчи зарралар сони;  -тўқна-шувлар жараёнида иштирок этувчи зарраларининг нисбий тезлиги (одатда иссиқлик ҳаракатидаги зарранинг тезлиги); k т -мос ҳолдаги жараённинг константаси. Ушбу “   ” белги тезликлар бўйича ўртача-лаштиришни билдиради. Маълумки, ғалаёнлантирилган зарра турли хилдаги зарралар билан ўзаро тўқнашади. Шунинг учун унинг бирор энергетик сатҳда яшаш вақти умумий ҳолда қуйидаги   y Тy y Т k n 1  (31) ифода асосида аниқланади. Бу ерда йиғинди амали барча турдаги зарралар бўйича бажарилади. Табиий ва тўқнашув асосидаги нурланиш чизиғи энининг кенга- йишининг асоси бир хил бўлиб, ғалаёнлантирилган зарранинг энерге-тик сатҳда чекли яшаш вақтига боғлиқ. Нурланиш чизиғининг шакли иккала ҳолда ҳам бир хил бўлиб, Лоренц контури (шаклига)га эга ва қуйидаги            4 2 2 20 L L Lq       (32) “форм-фактор” деб аталувчи ифода билан аниқланади. Бу ерда T L       0 нурланиш чизиғи энининг унинг ярим баландликдаги тўла

кенглиги. Нурланиш чизиғи интенсивлигининг спектрал тақси-моти симметрик резонанс кўринишидаги чизиқдан иборат бўлиб,  0 частотада максимумга эришади ва     L /2 шарт бажарилганда нурланиш интенсивлиги контурда ўзининг мутлоқ қийматидан икки марта камаяди (2- расмдаги q L -чизиқ). Ушбу (32) ифода ҳам q L (  ) учун 1 га нормаллаштирилган, яъни   1 0      d qL (33) Асосий сатҳдан бошқа барча сатҳларнинг эни кенгайган бўлади. 2-расм. Ярим баландликда бир хил кенгликга эга бўлган ва бирга нормаллаштирилган нурланиш чизиғи контурининг Лоренц ва Гаусс шакллари. Асосий сатҳдаги зарранинг яшаш вақти чексиз бўлгани учун  а  бўлади. Шунинг учун қуйи энергетик сатҳ асосий бўлмаса, ундаги зарранинг яшаш вақти чекли бўлади. Бу ҳолатни эътиборга олган ҳолда нурланиш чизиғи энинг кенгайиши қуйидаги  L  L1 +  L2 (34) ифода асосида белгиланади. Нурланиш чизиғи энининг кенгайиши маълум энергетик сатҳдаги зарранинг тўқнашувлар натижасида яшаш вақтининг қисқаришидан ташқари нурланиш чиқа р аётган зарранинг кучли электромагнит майдонлар билан

ўзаро таъсирлашуви натижасида (шунингдек қўшни зарраларнинг электр майдони билан ҳам) энергетик сатҳнинг эни кенгаяди ва бунинг натижасида нурланиш чизиғининг эни ҳам кен-гаяди. Ғ алаёнлантирилган зарранинг энергетик сатҳдаги яшаш вақти-нинг чекли бўлиш билан боғлиқ бўлган нурланиш чизиғи энининг кенгайишни бир жинсли кенгайиш дейилади. Бир жинсли кенгайиш ҳолида ғалаёнлантирилган зарранинг нурланиши тўла кенглик  L ва q L (  ) спектрал шаклда бўлади, ҳамда ғалаёнлантирилган зарра частоталари q L (  ) спектрал контур чегарасида ётувчи электромагнит квантларини ютади. Бир жинсли кенгайишда нурланиш чизиғининг шакли ғалаёнлантирилган якка зарра учун ҳам ва тўпламдаги барча зарралар учун ҳам бир хил бўлади. 3. Нурланиш чизиғининг Доплер эффекти асосида кенгайиши Зарралар яшаш вақтининг чекли бўлиши нурланиш чизиғи энининг кенгайишининг ягона сабабчиси эмас. Нурланиш бераётган ғалаёнлантирилган зарра иссиқлик ҳаракатида ва мос ҳолда қандай-дир тезликка эга бўлади. Доплер эффектига биноан ғалаёнланти-рилган зарра нурланишининг  частотаси унинг  илгариланма ҳара-кат тезлигига мос равишда силжиган бўлади. Нурланиш частота-сининг силжиши нурланаётган зарра тезлигининг йўналиши билан нурланишни қабул қилувчи (кузатувчи) йўналиш орасидаги  бур-чакка ҳам боғлиқ бўлади ва унинг қиймати қуйидаги    соsс0   (35) ифода билан аниқланади. Зарраларнинг тезликлари турлича ва йўналишлари ҳам турли йў- налишда бўлгани учун уларнинг нурланиш частоталарининг силжиш-лари ҳам турлича бўлади. Шунинг учун зарраларнинг ўзаро тўқна-шуви бўлмаса ҳам тинч ҳолатдаги спектрал асбоб, кўплаб табиий кен-гайишга эга бўлган

спектрал нурланиш чизиқларни қайд қилади. Бу нурланишларнинг частоталари  о частотага нисбатан турлича силжи - ган бўлади. Бу нурланиш чизиқларининг ўз табиий кенгайиши билан биргаликда суперпозицияси кузатилаётган нурланиш чизиғи энининг кенгайиш шаклини (профилини) беради. Бундай кенгайишни Доплер кенгайиши дейилади ва у бир жинсли эмас. Ушбу ҳолда ҳар бир аниқ зарра нурланиш эни тор, табиий кенгайишли нурланиш  о частотага нисбатан аниқ қийматга силжиган бўлиб, бу силжиш зарра тезлигининг қийматига ва йўналишига боғлиқ бўлади. Табиийки, частотаси аниқ қийматли нурланишни, фақат шундай бир тезликга эга бўлган, ҳамда допплер силжишидаги частотаси нурланиш частотасига тенг бўлган зарра томонидан ютилади. Нурланиш частотасининг силжиши ғалаёнлантирилган зарраларининг тезлиги билан аниқлан-гани учун Доплер эффекти бўйича спектрал чизиқ энининг кенгайиши ғалаёнлантирилган зарралар сонининг тезликлар бўйича тақсимотига боғлиқ бўлади. Зарралар сонининг тезликлар бўйича тақсимоти Максвелл қонунига бўйсунади ва қуйидагича ифодаланади               2 0 0 exp 1     f (36) Бу ерда  21 0 / 2 m k   - зарранинг иссиқлик харакатидаги ўртача тезлиги; ( m -зарранинг массаси) Бу ҳолда нурланиш чизиғи энининг кенгайиш шакли Гаусс шаклига (профилга) эга бўлиб, қуйидаги                  2 0 0 20 2 0 0 exp        c c qG (37) форм фактор билан белгиланади. Нурланиш чизиғининг  d тўла эни контур баландлигининг яримида қуйидаги  d  2  0 2 ln 2 2 mc kT  7·10 -7 ·  T ·  0 (38) ифода орқали аниқланади. Ушбу формулада Т кельвинларда, молекуляр масса  нисбий катталикларда олинган.

Гаусс шаклдаги нурланиш контури (37) ҳам Лоренц контурига ўхшаб 1 га нормаллаштирилган, яъни  0 ) (   d qG  1 (39) Доплер эффекти асосида кенгайган нурланиш контурининг чизмаси 2- расмда келтирилган. Лоренц ва Доплер контурларидаги q G (  ) ва q L (  ) ларнинг тақсимотларини солиштириши шуни кўрсата-дики марказдан узоқроқдаги нуқталарда нурланиш интенсивлиги Гаусс тақсимотида Лоренц тақсимотига нисбатан тезроқ камаяди, лекин контур марказида q G нинг тақсимоти q L га нисбатан яссироқ. Нурланиш контурининг кенгайиш механизимларини кўришни тугаллаш олдидан шуни айтиш мумкинки, маълум шарт ва шароитлар бажарилганда ғалаёнлантирилган зарраларнинг электромагнит май-дон билан ўзаро таъсирлашиши  m вақтининг чекланганлиги ҳам нурланиш контури энининг кенгайишига олиб келиши мумкин. Бу ҳолда нурланиш контурининг кенгайишини қуйидаги  m  1  (2   m ) (40) муносабат орқали аниқлаш мумкин. Умумий ҳолда нурланиш контурининг тўла кенглиги, кенгайишга олиб келувчи барча сабабларга боғлиқ бўлади. Аммо амалда турли механизмлардан бирининг таъсири кучлироқ бўлади. Бунинг сабаби  т ва  D ларнинг ташқи таъсирларга турлича боғлиқлигидадир. Мисол учун газли муҳит нурланиш бераётган бўлса  Т зарраларнинг концентрациясига тўғри пропорционал бўлади,  D эса фақат Т температурага боғлиқ. Шунинг учун газнинг паст босимларида нурланиш контурининг кенгайиши Доплер эффекти билан белгиланса, катта босимларда эса зарраларнинг ўзаро тўқнашувлар сони билан белгиланади. Нурланиш чизиғининг кенгайиши механизмларининг қўллаш чегаралари шарт-шароитлардан келиб чиққан ҳолда аниқланади.

Турли лазерлардаги фаол муҳитларнинг нурланишинг ва оптик резанаторларнинг тавсифлари 1-жадвалда келтирилган. Ушбу жадвал-дан кўриниб турибдики фаол муҳитлар нурланишларнинг контурлари бир- бирларидан кўп даражаларда фарқланар экан. Физик асосда фикрлаш шуни кўрсатадики, энергетик сатҳлар ва нурланиш контури энларининг кенгайиши, мажбурий ўтишларнинг интеграл частоталарига таъсир этмасдан, аниқ бир тўлқин узунликли нурланиш берувчи ўтишларнинг эҳтимоллигининг пасайишига олиб келар экан. Ҳақиқатан ҳам, агар нурланиш контури q (  ) спектрал шаклга эга бўлса, у ҳолда аниқ бир частотали спонтан нурланиш эҳти-моллиги мос ўтишларнинг тўла А 21 эҳтимоллиги ва q (  ) формфак-торнинг кўриниши билан белгиланади, яъни W сп (  )  А 21 q (  ) (41) ифодани оламиз. Спонтан ва мажбурий ўтишлар эҳтимолликлари ўзаро (24) ва (25) ифодалар билан боғланганлиги учун берилган частотада мажбурий нурланишлар эҳтимоллиги ҳам  частотага боғлиқ бўлади, яъни  W 21 (  )  q (  ) B 21   (42) Бу ҳолда мажбурий нурланишнинг интеграл W 21 эҳтимоллиги қуйидаги W 21  q (  )   B 21 d  (43) шартни қаноатлантиради. Шундай қилиб, мажбурий ўтишларнинг частотага боғлиқлиги q (  ) формфакторнинг кўриниши билан аниқланади. Контурининг марказидаги нурланиш эҳтимоллигининг қийма-тини 1-Жадвал

Фаол муҳит Лазер нурининг тўлқин узунлиги, мкм Кучай тириш контурин инг кенгли- ги, МГц Оптик резона- торнинг характер- ли узун- лиги, см Кучай- тириш к онтури ичидаги бўйлама модалар- нинг сони Не- Ne 0,63 1700 100 10 СО 2 (паст бо- симларда ~4кПа) 10,6 300 100 2 СО 2 юқори бо- симларда ~40кПа) 10,6 6000 100 30 А r 0,49  0,51 3500 100 20 Рубин (хона ҳаро - ратида) 0,69 3·10 5 10 200 Неодим шиша 1,06 6·10 6 10 4·10 3 олиш учун (43) ифодадаги интегрални монохроматик мажбурий нурланиш учун ҳисоблашда унинг тақсимоти қуйидаги    0  (  -  0 ) (44) дельта функция сифатида олиш керак. Бу ерда  0 -нурланишнинг ҳажмий зичлиги ва  (  -  0 )-дельта функция. Нурланиш контурининг Лоренц шакли учун ушбу интеграллаш қуйидагича W 21 (  0 )  q L (  0 ) B 21  0  2 B 21  0  L (45)

натижани беради. Нурланиш контурининг Гаусс шакли учун қуйидагини W 21 (  0 )  2 ln 2 B 21  0  D (46) натижани оламиз. Ушбу формулалардан кўриниб турибдики нурланиш Конту-рининг кенгайиши мажбурий нурланиш эҳтимоллигини пасайтирар экан, яъни ~  -1 . Агар мажбурий нурланиш жараёнини, ғалаёнтирилган зарраларнинг резонанс квант билан ўзаро таъсирлашуви сифатида қарасак, у ҳолда бу жараённи таъсирлашув кесими орқали ифодалаш қулай бўлади. Частотаси  0 ва зичлиги  0 бўлган монохроматик нурланиш таъсиридаги мажбурий нурланиш эҳтимоллиги, ушбу жараённинг  21 (  0 ) кесими орқали қуйидаги W 21 (  0 )  n ф  21 (  0 )с (47) муносабат билан ифодаланади. Фотонлар сони n ф ни унинг h  0 энергиясига кўпайтириб, нурланиш  0 зичлигини оламиз  0  n ф h  0 (48) (48) формулани эътиборга олиб, (45) ва (47) ифодаларни ўзаро солиштириб,  21 (  0 )  h  0 2В 21  с  L (49) мажбурий нурланиш кесимини ифодасини оламиз. Шунга ўхшаш  12 – мажбурий ютилиш кесими тушунчасини киритиш мумкин. Ушбу кесимлар мос ҳолда Эйнштейн коэффициентларига пропорционал бўлади . Эйнштейннинг В 12 ва В 21 коэффициентлари ўзаро (21) муносабат билан боғланганлиги учун мажбурий ўтишларнинг кесимлари ҳам ўзаро  12 (  0 ) g 1   21 (  0 ) g 2 (50) муносабатда бўлиши мумкин. Юқоридаги ифодани бошқачароқ кўринишда  12 (  0 )   0 g 2   21 (  0 )   0 g 1 (51)

ёзиш қулайликка олиб келиши мумкин. Бу ерда  0 -мажбурий фото ўтиш кесими бўлиб, тўқнашувлар натижасидаги нурланиш контурининг кенгайиш ҳолида  0  A 21  2  4  2 g 1  L (52) кўринишга эга бўлади. Нурланиш контурининг Доплер эффекти асосида кенгайиш ҳоли учун  0  А 21  22 ln  4  3  2 g 1  D (53) Мажбурий фотоўтиш  0 кесимининг қиймати тўлқин узунлигига боғлиқ бўлиб, 10 -12 дан 10 -24 см 2 оралиқда ўзгариши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати: 1. Карлов Н. В. Лекции по квантовой электронике. М.: Наука, 1988. 2. Звельто О. Принципы лазеров. М.: Мир, 1990. 3. Крылов К. И. и др. Основы лазерной техники. Л.: Машиностроение, 1990. 4. Турсунов А. Т., Тухлибоев О. Квант электроникасига кириш. Т.: Ўқитувчи, 1992. 5. Тарасов Л. В. Физические основы квантовой электроники. М.: Советское радио, 1976. 6. Рябов С. Г. и др. Приборы квантовой электроники. М.: Советское радио, 1976. 7. Справочник по лазерам, в двух томах (Под редакцией А. М. Прохорова). М.: Советское радио, 1978.

O'xshashlar

Вавилов – Черенков эффекти (нурланиш)

Зарраларнинг тўлқин хоссалари. де-бройль тўлқинлари

Спектриал сериялар ва энергетик сатxлар

Яримўтказгичли лазер

Ёруғликнинг квант тизим томонидан ютилиши ва нурланиши