logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Elektr maydonida o’tkazgichlar

Elektr maydonida o’tkazgichlar

Yuklangan vaqt:

01.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.88671875 KB
Ko'chirib olish
Elektr maydonida o’tkazgichlar Reja: 1. O’tkazgichlarning elektr sig’imi. 2. Har xil geometrik shaklli kondensatorlar sig’imi 3. Elektr zaryadlarining o’zaro ta’sir energiyasi. Elektr maydon energiya zichligi. Agar erkin zaryadlarga ega bo’lgan o’tkazgich tashqi elektrostatik maydonga joylashtirilsa, elektrostatik kuch ta’sirida, o’tkazgichdagi erkin elektronlar maydon kuchlanganligining vektori ⃗E ga qarama-qarshi tomonga siljiydi. Natijada o’tkazgichning ikki tomonida har xil ishorali zaryadlar hosil bo’ladi: elektronlari ortiqcha bo’lgan uchi manfiy zaryadlanadi, elektronlar yetishmaydigan uchi esa, musbat zaryadlanadi. Shunday qilib, tashqi elektrostatik maydon ta’sirida, o’tkazgichdagi mavjud zaryadlarni musbat va manfiy sirt zaryadlarga ajratish hodisasi elektrostatik induksiya yoki ta’sir orqali zaryadlash deyiladi. Hosil bo’lgan zaryadlar induksiyalangan zaryadlar deb ataladi. Elektrostatik maydonga kiritilgan o’tkazgichdagi induksiyalangan zaryadlar maydonning manzarasini o’zgartiradi. 1 - rasmda bir jinsli (⃗E= const ) elektrostatik maydonga kiritilgan metall sharning bu maydonni deformatsiyalashi tasvirlangan. 1- rasm. Metall sharning elektrostatik maydonni deformatsiyalashi 2 - rasmda esa, nuqtaviy zaryad hosil qilgan elektrostatik maydonga kiritilgan o’tkazgichning bu maydonni qanday deformatsiyalashi ko’rsatilgan. Musbat va manfiy zaryadlar qutbi hosil bo’lgani uchun ekvipotensial chiziqlar o’tkazgich sirti shakliga bog’liq. Ammo, o’tkazgichga kiruvchi va chiqayotgan kuch chiziqlarining soni teng bo’lgani uchun o’tkazgich ichidagi zaryadlarning algebraik yig’indisi nolga teng bo’ladi. Tashqi elektrostatik maydon ta’sirida o’tkazgichda zaryadlarni siljishi yoki manfiy va musbat qutblarni hosil bo’lishi ekvipotensial sirtlar paydo bo’lguncha davom etadi. 2- rasm. O’tkazgichning nuqtaviy zaryad elektrostatik maydonini deformatsiyalashi Tashqi elektrostatik maydonning kuch chiziqlari o’tkazgich sirti bo’yicha induksiyalangan manfiy zaryadlarda tugaydi. Kuch chiziqlari yana sirtqi musbat zaryadlarda davom etadi. Ammo, o’tkazgich ichida kuch chiziqlari yo’q bo’lgani uchun o’tkazgich ichida elektr maydoni bo’lmaydi. Zaryadlarning sirt bo’yicha qayta taqsimlanishi ya’ni, manfiy va musbat qutblar hosil bo’lishi, elektrostatik induksiya hodisasi deb ataladi. O’tkazgich ichida elektr maydon bo’lmasligi sirtqi zaryadlarning teng taqsimlanganidan kelib chiqadi. Bu hol elektrostatik himoya yoki moddalarning ekranlashishi deb ataladi. Sirtqi zaryadlarning mavjudligi o’tkazgich ichida maydon bo’lmasligiga sabab bo’ladi, ya’ni tashqi elektr maydon ta’sirini yo’qqa chiqaradi. Elektr sig’imi Yakkalangan o’tkazgich zaryadlansa, o’tkazgich sirti shakliga qarab, har xil sirtqi zaryad zichligi ( bilan taqsimlanadi. Shuning uchun ham o’tkazgich har bir nuqtasidagi sirtqi zaryadning zichligi o’tkazgichdagi umumiy zaryad q ga proporsionaldir, ya’ni:σ= kq (10.1) bu yerda k – o’tkazgich sirtidagi tekshirilayotgan nuqtaning funksiyasi bo’lib, o’tkazgich sirtining shakli va o’lchamiga bog’liq. Zaryadlangan o’tkazgich ekvipotensial sirtining  - potensialini aniqlash uchun uning butun S sirti bo’ylab zaryadini aniqlaymiz ( 3 - rasm). 3- rasm. dq - zaryadning r masofadagi potensiali Bu sirtni, dq = σ dS zaryadga ega bo’lgan dS – elementar yuzachalarga ajratib, dq – ni nuqtaviy zaryad deb hisoblaymiz. Nuqtaviy dq zaryadning ⃗r masofadagi maydon potensiali quyidagiga teng bo’ladi. dϕ = 1 4πε 0 dq εr = 1 4πε 0 σdS εr (10.2) yoki dϕ = 1 4πε 0 ⋅k⋅q⋅dS εr (10.3) Bu ifoda butun sirt bo’yicha integrallansa, zaryadlangan o’tkazgich sirtining potensiali ifodasiga ega bo’lamiz: (10.4) O’tkazgichning potensiali q zaryadga proporsional bo’ladi. Shu zaryadning potensialga nisbati o’zgarmas kattalikdir, u o’tkazgichning zaryad to’plash xususiyatini belgilaydi va o’tkazgichning elektr sig’imi deb ataladi. (10.5) Shunday qilib, yakkalangan o’tkazgichning elektr sig’imi deb, uning potensialini bir birlikka o’zgartirish uchun zarur bo’lgan zaryadga miqdor jihatdan teng fizik kattalikka aytiladi. Sharchaning elektr sig’imi R radiusli yakkalangan shar q – zaryadga ega bo’lsin ( 4- rasm) . 4 - rasm. R radiusli yakkalangan shar Uning – sirtidagi potensiali quyidagiga teng bo’ladi:ϕ= q 4πε 0εR , bu yerda C = q ϕ= q4πε 0ε⋅R q = 4πε 0ε⋅R (10.6) Shunday qilib, sharning С – elektr sig’imi sharning radiusiga va muhitning dielektrik singdiruvchanligi  ga proporsionaldir. ( 10. 6) – ifodadan muhitning dielektrik singdiruvchanligini aniqlaymiz. ε= C 4πε 0R (10.7) Elektr sig’imi XB tizimida Farada bilan o’lchanadi va bu birlik juda katta o’lchov birligi hisoblanadi. С = 1 F deb hisoblasak,  = 1 bo’lganda R1F= C 4πε 0ε= 1F 4π⋅1( 4π⋅9⋅10 9' 1 ⋅m F ) bu yerda, vakuumning dielektrik singdiruvchanlik ifodasidan foydalansak: ε0= 1 4π⋅9⋅10 9'F m = 0,885 ⋅10 −11 F m R1F= 9⋅10 9'm=9⋅10 6km ga teng bo’ladi. Bu Oy bilan Yer orasidagi masofaga nisbatan 23 marta kattadir. Farada katta o’lchov birligi bo’lganligi uchun quyidagi kichik birliklar ishlatiladi:1 mikrofarada (mkF ) ¿10 −6F 1 nanofarada (nF ) ¿10 −9F 1 pikofarada (pF ) ¿10 −12 F Kondensatorlar Elektr sig’imining formulasi quyidagidan iborat bo’lgani uchun С = q ϕ , sig’im asosan, o’tkazgichning shakli va o’lchamlariga hamda muhitning dielektrik singdiruvchanligiga proporsionaldir. Amalda, nisbatan kichik o’lchamlariga qaramay, yetarlicha zaryadlarni o’zida yig’a oladigan qurilmalar kondensatorlar deb ataladi. Kondensator ikkita parallel o’tkazgich qatlamidan iborat bo’lib, ularda qarama-qarshi ishorali zaryadlar to’planadi. Ular orasida dielektrik moddasi bo’ladi. Kondensator qoplamalari ikkita yassi plastinkadan, ikkita koaksial silindrdan yoki ikkita konsentrik sferadan iborat bo’lishi mumkin va ular shakliga binoan yassi, silindrik yoki sferik kondensatorlar deb ataladi. Odatda kondensatordagi elektr maydon kuch chiziqlari bir qoplamada boshlanib, ikkinchisida tugaydi. Kondensator sig’imi qoplamalardagi zaryad miqdoriga to’g’ri proporsional va qoplamalar orasidagi potensiallar farqiga teskari proporsionaldir. C = q ϕ1− ϕ2 ( 10.8 ) 5 - rasm. Yassi kondensator S – yuzali ikkita yassi metall plastinkalar orasidagi masofani d ga teng deb hisoblaymiz, qoplamalarda esa - q va + q sirt zaryadlari induksiyalangan bo’ladi. Qoplamalar orasidagi elektr maydonini bir jinsli deb hisoblaymiz. Qoplamalar orasida  dielekrik singdiruvchanlikka ega bo’lgan modda bo’lsa, potensiallar farqi quyidagiga teng bo’ladi: ϕ1− ϕ2= σd πε 0ε ( 10. 9) bu yerda Q = σ⋅S ,  - sirt zaryadi zichligi, S – qoplamalar yuzasi. Natijada, yassi kondensator sig’imi quyidagiga teng bo’ladi. C = εε 0q σd = εε 0δ⋅S σd = ε0ε S d (10.10) Сферик конденсатор Qoplamalar radiusi r 1 va r 2 bo’lgan sferik kondensator 2-rasmda tasvirlangan. 6- rasm. Sferik kondensator Kondensator qoplamalarida q zaryad induksiyalangan bo’lganda, ular orasidagi potensiallar farqi quyidagicha ifodalanadi : ϕ1− ϕ2= q 4πε 0ε( 1 r1 − 1 r2) ( 10. 11) bu yerda r 1 va r 2 ichki va tashqi sferik qoplamalar radiuslaridir. Shuning uchun sig’im quyidagicha ifodalanadi:C = q ϕ1− ϕ2 = 4 πε 0ε( r1⋅r2 r2− r1) (10.12) Agarda r 2 tashqi radius va r 1 ichki radiusdan juda katta bo’lsa, (10.12) – ifoda soddalashadi: C = 4 πε 0εr 1 (10.13) Bu natija tashqi qoplama sferik bo’lmaganda ham o’rinli bo’lgani uchun, (10.13) – ifodani yakkalangan shar sig’imi deb hisoblanadi. Agarda r 1 - r 2 = d – qoplamalar orasidagi masofa qoplamalarning o’rtacha radiusidan juda kichik bo’lsa,sferik kondensatorning sig’imi quyidagicha ifodalanadi: C = 4 πε 0ε⋅ r1⋅r2 r2− r1 ≈ 4 πε 0ε r2 d = ε0ε S d bu yerda S = 4  r 2 – qoplamalar sirti yuzasidir. Silindrik kondensator Bu holda kondensatorni radiuslari r 1 (ichki) va r 2 (tashqi) ikkita koaksial silindrdan iborat bo’ladi, deb hisoblaymiz. Silindrlarning uzunligi ular orasidagi masofadan juda katta deb hisoblanadi. Qoplamalar orasidagi potensiallar farqi quyidagidan iborat bo’ladi: ϕ1− ϕ2= q 2 πε 0εℓ ℓn r2 r1 (10.14) bu yerda q - silindr uzunligidagi zaryad, ϕ ℓ - birlik uzunlikdagi zaryad va ℓ - silindr uzunligidir. Birlik uzunlikka to’g’ri keluvchi silindrik kondensator sig’imi quyidagidan iboratdir: C = 2 πε 0εℓ ℓn r2 r1 ( 10. 15) Boshqa tarafdan, ( 10. 15) – ifoda metall sim izolyator qatlami bilan o’ralgan kabel sig’imini eslatadi. Qoplamalar orasidagi masofa d, silindrlar radiuslariga nisbatan juda kichik bo’lsa, bu holda silindrik kondensator sig’imi quyidagidan iborat bo’ladi: C = εε 0 S d ( 10. 16) Elektrostatik maydon – potensial maydondir, shuning uchun unga kiritilgan zaryadlar potensial energiyaga ega bo’ladilar. q 1 va q 2 nuqtaviy zaryadlarning potensial energiyalarini baholaymiz. Har bir zaryad, boshqa zaryad maydonida potensial energiyaga ega bo’ladi. W 1= q1⋅ϕ 12 , W 2= q 2⋅ϕ21 (10.17)  12 - q 2 – zaryadning q 1 zaryad turgan joyda hosil qilgan potensialidir,  21 - q 1 – zaryadning q 2 zaryad turgan joyda hosil qilgan potensialidir. ϕ 12 = 1 4 πε 0ε q 2 r , ϕ 21 = q1 4 πε 0εr shuning uchun W 1= W 2= W W = q1⋅ϕ 12 = q 2⋅ϕ21 = q 1⋅ϕ12 + q 2⋅ϕ21 2 Yakkalangan zaryadli o ’ tkazgich energiyasi O ’ tkazgich q - zaryadga , S – sig ’ imga va ( - potensialga ega bo ’ lsin . O ’ tkazgich zaryadini dq ga oshiramiz . Uning uchun cheksizlikdan , ( ya ’ ni  = 0 bo ’ lgan joydan ) dq zaryadni o ’ tkazgichga ko ’ chiramiz . Bu holda bajarilgan ish dA = ϕ⋅ dq = ϕ⋅C ⋅dϕ ga teng bo’ladi, chunkiq = Cϕ , dq = C ⋅dϕ To’la bajarilgan ish A = ∫ 0 ϕ C ⋅ϕdϕ = C ∫ 0 ϕ ϕdϕ = C ϕ 2 2 (10.18) W = A = C ⋅ϕ 2 2 = q⋅ϕ 2 = q 2 2 C (10.19) Elektr mаydon energiyasi Kondensаtor energiyasini uning qoplаmаlаri orаsidаgi elektr mаydonni xаrаkterlovchi kаttаliklаr orqаli ifodаlаylik W = CU 2 2 = ε0εSU 2 2d = ε0ε 2 ( U d) 2 Sd bund а gi u/d=e - qopl а m а l а r or а sid а gi m а ydon kuchl а ng а nligi v а sd=v - qopl а m а l а r or а sid а gi f а zoning h а jmi ek а nini inob а tg а ols а k W = ε0ε 2 E2V Ushbu energiya kondensаtor qoplаmаlаri orаsidаgi fаzodа bir tekis tаqsimlаngаn bo’lаdi. F а zoning birlik h а jmig а to ’ g ’ ri kelg а n ulushini energiyaning zichligi deyil а di : w= W V = ε0εE 2 2 (4) Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

O'xshashlar

Elektr maydonida dielektriklar
Elektromagnit maydonning o’tkazgichlar bilan o’zaro ta’siri
Elektr toki
Elektr va magnetizm
Elektr tebranishlar generatorlari