logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Atom yadrosi va termoyadroviy reaksiyalar

Atom yadrosi va termoyadroviy reaksiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

224 KB
Ko'chirib olish
Atom yadrosi va termoyadroviy reaksiyalar Reja: 1. Atom yadrosining tarkibi. 2. Yadro kuchlari va ularning xossalari. 3. Yadro massasi va bog’lanish inergiyasi. 4. Tabiiy radioaktivlik. Sun’iy radioaktivlik. 5. Radioaktivlik qonunlari. 6. Yadrolarning bo&#39;linishi . 7. Termoyadroviy reaksiya energiyasi. Termoyadroviy reaksiyalar. 8. Yagona maydon haqida tushuncha. 9. Olamning paydo bo’lishi va uning kelajagi. 1. Atom yadrosining tarkibi. Atom markazida yadro joylashgan va uning atrofida turli orbitalar bo&#39;yicha elektronlar tinimsiz harakat qiladi. Atom yadrosi atomning markaziy qismida joylashgan bo&#39;lib, proton va neytronlardan tashkil topgan. Atomning ichki tuzilishi qanday? - bu savol XX asr boshlarigacha yechilmay keldi. Shu davrga qadar faqat atomning o&#39;lchami 10 - 8 sm atrofida ekanligi, musbat va manfiy zarralar esa atom ichida muallaq harakatda ekanligi, hamda elektron massasi atom massasiga nisbatan bir necha ming marta kichik bo&#39;lishligi ma&#39;lum edi, xolos. Yana bir elementar zarra - neytronni 1932-yil Chedvik aniqladi. Shundan so&#39;ng fizik D.D.Ivanenko va nemis olimi V.Geyzenberg bir-biridan mustaqil ravishda atom yadrosi proton va neytronlardan tashkil topgan, degan fikrni ilgari surdilar. Shu tariqa atom yadrosining proton-neytron modeli yaratildi. Proton va neytronning birgalikdagi nomi nuklon deb ataladi. Bu nom lotincha NUCLEUS yadro degan so&#39;zdan olingan bo&#39;lib, u proton va neytron yadroviy zarralar ekanligini anglatadi. Proton musbat elementar elektr zaryadga ega bo&#39;lgan zarradir, ya&#39;ni q=+e=+1,60219∙10 –19 Kl. Uning tinchlikdagi massasi m р =1,67265∙10 –27 kg. Neytron esa elektroneytral zarra bo&#39;lib, uning tinchlikdagi massasi m n =1,67495∙10 – 27 kg. Bundan tashqari energiya va massaning ekvivalent qonuniga (W = m∙c 2 ) asoslanib, massa Joullarda yoxud elektron Voltlarda (1J = 6,2419∙10 18 eV) ham ifodalanadi. Demak, m р =1,5033  10 –10 J = 938,28 М eV m n =1,5054  10 –10 J = 939,57 М eV Har qanday fermionlar (Fermi-Dirak statistikasiga tegishli zarralar) kabi nuklonlarning ham spinlari (Spin - ingliz so&#39;zidan olingan bo&#39;lib burilib aylanish deganidir) yarimga teng, ya&#39;ni S = 1/2. Elementar zarralar spinlarini kvant sonlari yordamida ana shunday yozish mumkin. Proton yoxud neytronning spini 1/2 ga teng deyilganda, nuklon spinining ixtiyoriy yo&#39;nalishga (masalan tashqi magnit maydon yo&#39;nalishiga) proyektsiyasi s J s J          34 34 10 5273,0 10 054559,1 2 1 2 1 ga teng ekanligini tushunishimiz lozim. Proton va neytronlar xususiy magnit momentlarga ham ega, ularning qiymatlari quyidagicha:  р = + 2,79  я  n =  1,91  я Bu ifodadagi yadrolar va zarralarning magnit momentlarini o&#39;lchash uchun qo&#39;llaniladigan va yadroviy magneton deb ataluvchi kattalik. Bu tushuncha Bor magnetoniga qiyoslab kiritilgan. Agar Bor magnetoni ifodasining maxrajidagi elektron massasi m е o&#39;rniga proton massasi m r qo&#39;ysak, yadroviy magnetonning ifodasi hosil bo&#39;ladi: 2 27 10 0508,5 2 м A m е p я       D.I.Mendeleyev davriy jadvalidagi elementlarning tartib nomeri Z shu element atomi yadrosining zaryadini aniqlaydi. Yadrodagi nuklonlar soni, ya&#39;ni yadro tarkibidagi barcha protonlar soni Z va barcha neytronlar soni N ning yig’indisi Z + N = A yadroning massa soni deyiladi. Yadrolarni belgilashda elementning ximiyaviy simvolidan foydalanib, simvolning yuqoridagi o&#39;ng tomonida yadroning massa soni yoziladi. Masalan: Li 7 , Au 197 va hokazo. Ba&#39;zan simvolning pastki chap tomonida elementning tartib nomeri (protonlar soni) ham qayd qilinadi: 8 О 16 , 20 Са 40 , 26 Fe 54 , 75 Re 182 , 92 U 235 . Ba&#39;zi hollarda esa yadrodagi protonlar va neytronlar sonini aks ettirish uchun ximiyaviy simvolning pastki o&#39;ng tomoniga neytronlar soni ham yozib qo&#39;yiladi: . , 238146 92 209126 8 U Bi Demak, yadroni xarakterlash uchun Z, N va A sonlar qo&#39;llaniladi. Bu sonlardan birontasi o&#39;zgarmas bo&#39;lgan yadrolarni umumlashtiruvchi quyidagi nomlardan foydalaniladi: 1. Z lari bir xil bo&#39;lgan yadrolar IZOTOPLAR deyiladi. Masalan vodorodning uchta izotopi mavjud bo&#39;lib, ). ( ), ( ), ( 31 1 21 1 10 1 tritiy H deyteriy H protiy H Demak, izotoplar deganda neytronlar soni bilan farqlanuvchi ayni element atomlarining yadrolarini tushunish lozim. 2. N lari bir xil bo&#39;lgan yadrolar IZOTONLAR deyiladi. Masalan: . , , 178 9 168 8 158 7 F O N 3. Z va N lari har xil, lekin A=Z+N lari bir xil bo&#39;lgan yadrolar IZOBARLAR deyiladi. Masalan: . , , Re , 181104 77 181105 76 181106 75 181107 74 Ir Os W Yadrolarning impuls momentlari (yoki oddiygina spinlari) yadro tarkibiga kiruvchi nuklonlarning orbital va xususiy momentlarining vektor yig’indisi shaklida aniqlanadi. Yadrolar spinlarining qiymatlari Z va N larning toq va juftligiga bog’liq:  Z va N lari juft sonlar bilan ifodalangan barcha yadrolar (bunday yadrolar juft-juft yadrolar deb ataladi) ning spinlari nolga teng.  Z va N lari toq sonlar bilan ifodalangan yadrolar (bunday yadrolar toq-toq yadrolar deb yuritiladi) ning spinlari butun sonli qiymatlarga (masalan 0,1,2,…) ega bo&#39;ladi.  Nuklonlarning umumiy soni A=Z+N toq sonli qiymatlar bilan aniqlanadigan yadrolar (Z-toq, N-juft, yoki aksincha, bo&#39;lishi lozim) ning spinlari 1/2, 3/2, 5/2 va hokazo qiymatlarga teng bo&#39;ladi. Yadroning magnit momentini yadro tarkibidagi nuklonlar xususiy magnit momentlarining vektor yig’indisi tarzida ifodalash mumkin emas. Bu fikrimizning isboti tariqasida H 2 (deyteriy) yadrosi ustida mulohaza yuritaylik. H 2 yadrosi bitta proton va bitta neytrondan tashkil topgan. Uning spini 1 ga teng. Bundan proton va neytronning spinlari bir xil yo&#39;nalishga ega (chunki 1/2+1/2=1), degan xulosaga kelamiz. U holda deyteriyning magnit momenti  н =  р +  n = (2,79 - 1,91  ya ) = 0,88  ya bo&#39;lishi lozim edi. Tajribalarda esa deyteriyning magnit momenti 0,86  ya ga tengligi topiladi. Demak, yadroning magnit momentida nuklonlarning xususiy magnit momentlaridan tashqari protonlarning orbital magnit momentlarining qissasi ham mavjud. Yadro o&#39;lchamlarini aniqlash uchun bir qator tajribalar o&#39;tkazilgan. Bu tajribalarda yadrolarning shakli sferaga yaqinligini va bu sferalarning radiuslari yadroning massa sonini 1/3 darajasiga proporsional ekanligi aniqlanadi: R ya  1,3 . 10 -15 А 1/3 м . Yadro moddasining zichligini esa taqribiy ravishda quyidagicha aniqlash mumkin:. 10 8,1 3 4 10 66,1 3 17 3 3 27 м кг м R кг А V m я я я я          Demak, yadro moddasining zichligi yadro tarkibidagi nuklonlar soniga bog’liq emas. Uning qiymati shu qadar kattaki, yadroviy modda zichligidek zichlikka ega bo&#39;lgan jismdan yasalgan, radiusi 200 m chamasidagi sharning massasi Yerning massasiga teng bo&#39;lar edi. Н r e e Fk 34 4 2 0     2. Yadro kuchlari va ularning xossalari. Nuklonlar orasidagi o’zaro gravitatsion tortishish kuchi demak, bu aqlga sig’maydi. Chunki tortishish kuchi juda kichik. Ikkita proton orasida o’zaro tortishish kuchi, ular orasidagi kulon ta’sir ichida ham 10 36 marta kichik. Bu kuch kulon kuchi ham bo’lishi mumkin emas. Chunki yadrodagi protonlar orasida tortishish emas, balki itarishish kuchlari mavjud bo’lishi kerak. Proton va elektrneytral neyton hamda neytron – neytron orasida umuman Kulon ta’sir bo’lishi mumkin emas. Bundan tahsqari, elektr xarakteriga ega atomdagi elektronning energiyasi eV lar tartibida bo’lsa, yadrodagi nuklonlarning energiyasi undan million marta kattaligini oldingi mavzuda qayd etdik. Bularning hammasi, yadroda bizga noma’lum bo’lgan boshqa kuch mavjud, degan xulosaga kelishimizga sabab bo’ldi. Yadroni kulon kuchi ta’sirida parchalanib ketishidan saqlab turadigan bunday tortishish kuchlari yadro kuchlari deyiladi. 3. Yadro massasi va bog’lanish inergiyasi. Turli kimyoviy elementlar izotoplarining massalari mass-spektrometr deb ataluvchi qurilmalar yordamida yetarlicha aniqlik bilan o&#39;lchanadi. Mass-spektrometrlarning tuzilishi rasmda tasvirlangan. Ion manbaida (IM) jism atomlari musbat zaryadlangan ionlarga aylantiriladi. So&#39;ngra D 1 va D 2 tirqishli to&#39;siqlar oralig’ida q zaryadli ionlar q U energiyagacha tezlatiladi, ya&#39;ni vakuum kameraga (VK) kirayotgan ionlar uchunqU mV  2 2 munosabat o&#39;rinli bo&#39;ladi. Bunda m - ionning massasi, V - uning tezligi. Vakuum kamerada ionlarga perpendikulyar yo&#39;nalishdagi bir jinsli magnit maydon ta&#39;sir etadi. Bu maydon ta&#39;sirida ion aylanma taryektoriya bo&#39;yicha harakatlanadi. R radiusli aylana bo&#39;ylab harakatlanayotgan ionga ta&#39;sir etuvchi markazdan qochma kuch induksiyasi B bo&#39;lgan magnit maydon tomonidan ta&#39;sir etuvchi Lorens kuchiga teng, ya&#39;ni qVB R mV  2 tenglamalarni birga yechsak, m qR B U  2 2 2 ifodani hosil qilamiz . Demak , m massa va q zaryad bilan xarakter - lanuvchi ionning induksiyasi B bo &#39; l - gan bir jinsli maydondagi aylanma trayektoriyasining radiusi U tezla - tuvchi potentsial bilan aniqlanadi . Shuning uchun tezlatuvchi potentsial-ni asta-sekin o&#39;zgartirib, ion orbita-sining radiusini kamera radusiga Э D3 D1D2 В К И М 17.2-расм . moslashtirish mumkin. Natijada ionlar D 3 to&#39;siqdagi tirqishdan o&#39;tib E elektrometrga tushadi, bu esa o&#39;z navbatida elektrometr tokining qiymatini keskin oshishiga sabab bo&#39;ladi. (2.4) ifodadan foydalanib ion massasi aniqlanadi. Yadro massasi haqida axborot olish uchun ion massasidan uning tarkibidagi barcha elektronlar massalalarini ayirish kerak, albatta. Mass-spektrometrlar yordamida olingan ma&#39;lumotlar shuni ko&#39;rsatadiki, yadroning massasi uning tarkibidagi nuklonlar massalarining yig’indisidan kichik. Masalan, He 4 yadrosining massasi 4,001523 m.a.b. ga teng. Bu yadro ikki proton va ikki neytrondan tashkil topgan. Bu nuklonlarning umumiy massasi 2 m р + 2 m n = (2  1,007276 + 2  1,008665) m.a.b. = 4,031882 m.a.b. ga teng. Demak, He 4 yadrosining massasi uning tarkibidagi nuklonlarning umumiy massasidan  m = (2m р + 2m n ) - m Не 4 = (4,031882 - 4,001523) m.a.b. = 0,030359 m.a.b. qadar kichik. Bu muammoni qanday tushunmoq kerak. Mazkur savolga javob berish uchun nisbiylik nazariyasining asosiy xulosalaridan biri bo&#39;lgan energiya va massaning ekvivalentligi haqidagi prinsipga murojaat qilamiz. Bu printsipning ta&#39;kidlashicha, agar sistema biror  W energiya yo&#39;qotsa yoki qo&#39;shib olsa, uning massasi  m W c  2 qadar kamayadi yoki ortadi. Shu prinsipga asoslanib yuqoridagi misolni muhokama qilaylik. Ikki proton va ikki neytrondan iborat sistema mavjud. Nuklonlar bir-biri bilan ta&#39;sirlashmaydigan darajadagi uzoqlikda joylashgan (ya&#39;ni izolyatsiyalashgan) xayoliy holni sistemaning bir holati desak, to&#39;rtala nuklon yadro bo&#39;lib bog’langan real holni sistemaning ikkinchi holati deb hisoblash lozim. Sistemaning bu ikki holatdagi massalarining o&#39;zgarishi m ga teng bo&#39;lyapti. Demak, munosabatga asosan, nuklonlar bir-biri bilan bog’langanda (yadro tarzida) ularning energiyasi  W =  m . с 2 ga o&#39;zgaradi. Boshqacha aytganda,  m - nuklonlarning bog’lanish energiya-sini ifodalovchi kattalik. Umuman, fizikada (kimyoda ham) bog’lanish energiyasi deganda shu bog’lanishni butunlay buzish uchun bajarilishi lozim bo&#39;ladigan ish tushuniladi. Xususan, yadrodagi nuklonlarning bog’lanish energiyasi - yadroni tashkil etuvchi nuklonlarga butunlay ajratish uchun sarflanadigan energiyadir. Uning qiymati quyidagicha aniqlanadi: W b = (Zm р + Nm n - m ya )s 2 . Yadro bog’lanish energiyasining nuklonlar soniga nisbati, ya&#39;ni  W А б kattalik yadrodagi nuklon bog’lanishining o&#39;rtacha energiyasi deb ataladi.  ning qiymati qanchalik katta bo&#39;lsa, nuklonni yadrodan ajratish uchun shunchalik ko&#39;proq energiya sarflash kerak bo&#39;ladi. Bu esa o&#39;z navbatida yadroning mustahkamroq ekanligini bildiradi.  ning turli yadrolar uchun qiymatlari. Abssissa o&#39;qi bo&#39;ylab yadrolarning massa soni A joylashtirilgan. 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0  Fe 56 U 238 B 10 L i6 He 3 H 2 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 A W 2 W 1 W 0 Уйьонган сатълар Uygongan sathlar 3 2 1 Asosiy sath 17. 4-rasm Rasmdan ko&#39;rinishicha, A = 50  60 da  ning qiymati maksimumga (  8,8MeV) erishadi. Eng kichik qiymat esa H 2 misolida (  1MeV) kuzatiladi. Massa soni 3 ga teng bo&#39;lgan H 3 va He 3 yadrolari uchun  2,5 MeV. Lekin He 4 yadrosida  ning qiymati 7 MeV ga yetadi. Shuning uchun ham He 4 juda mustahkam yadro sifatida namoyon bo&#39;ladi. Umuman, Mendeleyev davriy jadvalining o&#39;rta qismidagi elementlar yadrolari, ya&#39;ni 40 < A < 120 bilan xarakterlanuvchi yadrolarda nuklonlar yadro bilan mustahkam bog’langan. Nuklonlar soni yanada oshgan sari  ning qiymati kamayib boradi. Masalan, uran uchun  ning qiymati 7,6 MeV ga teng.  ning A ga bog’liqlik grafigidagi 40 < A < 120 sohani deyarli gorizontal bo&#39;lishini yadroviy kuchlarning to&#39;yinish xususiyati bilan tushuntiriladi, ya&#39;ni yarodagi har bir nuklon qolgan barcha nuklonlar bilan emas, balki faqat o&#39;zining atrofidagi nuklonlar bilan yadroviy kuchlar vositasida ta&#39;sirlashadi. A < 40 sohada esa yadrolardagi nuklonlar soni unchalik ko&#39;p emas. Shuning uchun har bir nuklon yadrodagi barcha nuklonlar bilan ta&#39;sirlashadi. Bu esa o&#39;z navbatida  ning qiymatini yadrodagi nuklonlar soniga deyarli proporsional o&#39;zgarishiga sabab bo&#39;ladi. Grafikning og’ir yadrolariga mos sohada pasayishini yadrodagi protonlar orasidagi kulon itaraishish kuchlarining roli bilan tushuntiriladi. Haqiqatan, og’ir yadrolarda yadroviy kuchlar to&#39;yingan. Kulon kuchlari esa yadro o&#39;lchamidan katta masofalarda ham namoyon bo&#39;la oladi. Shuning uchun bu kuchlar yadrodagi protonlar soniga monand ravishda ortib boradi va yadroviy kuchlarga qarshilik ko&#39;rsatadi. Bu esa og’ir yadrolarda  ning qiymatini kamayishiga olib keladi. Z proton va N neytrondan tashkil topgan yadro bog’lanish energiyasining qiymatlari bir necha bo&#39;lishi mumkin. Bu qiymatlar yadroning turli holatlarini ifodalaydi. Xususan, yadroning asosiy holatiga bog’lanish energiyasining eng kichik qiymati W 0 mos keladi. Bog’lanish energiyasining kattaroq qiymatlari esa yadroning uyg’ongan holatlarini xarakterlaydi. Shuning uchun yadro bog’lanish energiyasining mumkin bo&#39;lgan W i > W 0 qiymatlari ayni yadroning energetik sathlarini ifodalaydi. 17.4-rasmda yadroning asosiy va uyg’ongan energetik sathlari tasvirlangan. Yadro bir uyg’ongan holatdan quyiroq uyg’ongan holatga yoki asosiy holatga o&#39;tganda elektromagnit nurlanish chiqaradi. Bu nurlanish gamma-kvant yoki gamma-nur (  ) deb ataladi. Chiqariladigan  -nurlarning energiyasi yadroning boshlang’ich va oxirgi holatlarini xarakterlovchi energetik sathlar farqiga teng. Masalan,  1 -kvant energiyasi W 1 -W 0 ga,  2 - kvant energiyasi esa W 2 -W 0 ga teng. Lekin yuqoriroq sathdan quyiroq sathga o&#39;tishlarning barchasi ham amalga oshavermaydi. Umuman, o&#39;tishlar intensivligi (ya&#39;ni ehtimolligi) sathlarning kvant xarakteristikalariga bog’liq. O&#39;tishlar intensivligining tafsiloti ancha murakkab bo&#39;lib, ular ustida to&#39;xtalmaymiz. 4. Tabiiy radioaktivlik. Uran radioaktiv chiqaradigan yagona element emas. Radioaktivlikni har tomonlama chuqur o’rgangan er – xotin Mariya va Pyer Kyurilar uran rudasidan ikkita radioaktiv element – poloniy (Po) va radiy (Ra) larni ajratib olish sharafiga muyassar bo’ldilar. Tabiiy radioaktiv elementlar yerning istalgan joyida mavjud. U holda, suv, tuproqda, jonli organizmning hujayralarida, oziq – ovqatlarda istalgancha topiladi. Tabiiy radioaksiya deb, nostabil atomi yadrolarining turli zarralar chiqarish v energiya ajratish bilan stabil izotoplarga aylanishiga aytiladi. Sun’iy radioaktivlik. Uran radioaktiv chiqaradigan yagona element emas. Radioaktivlikni har tomonlama chuqur o’rgangan er – xotin Mariya va Pyer Kyurilar uran rudasidan ikkita radioaktiv element – poloniy (Po) va radiy (Ra) larni ajratib olish sharafiga muyassar bo’ldilar. Tabiiy radioaktiv elementlar yerning istalgan joyida mavjud. U holda, suv, tuproqda, jonli organizmning hujayralarida, oziq – ovqatlarda istalgancha topiladi. Yadro reaksiyalari vositasida olinadigan izotoplarning radioaktivligi sun’iy radioaktivlik deyiladi. Sun’iy va tabiiy radioktivlik orasida unchalik farq yo’q. Ular bir xil qonuniyatlarga bo’ysunadi. 5. Radioaktivlik yemirilish qonunlari. Yadroning radioktiv nur chiqarish bilan boshqa yadroga aylanishi radioaktiv yemirilishi yoki soddagina yemirilish deyiladi. Radioaktiv yemirilgan yadro ona yadro, hosil bo’lgan yadro esa bola deyiladi. Ko’plab tajribalarning ko’rsatishicha, qaralayotgan hajmdagi radioaktiv atomlar soni vaqt o’tishi bilan kamaya boradi. Ba’zi elementlarda bu kamayish minutlar, hatto sekundlar davomida ro’y bersa, bu ba’zilarida milliardlab yil davom etadi. Umuman olganda, yadroning yemirilishi tasodifiy hodisadir. Shuning uchun, u yoki yadroning berilgan vaqt oralig’ida yemirilishi statistik qonunlariga bo’ysunadi. Radioaktiv elementning asosiy xarakteristikalaridan bittasi har bir atomning bir sekund davomida yemirilish ehtimoli bilan aniqlanadigan kattalikdir. U λ harfi belgilanadi va radioaktiv yemirilish doimiysi deyiladi. Agar boshlang’ich moment t = 0 da N 0 ta radioaktiv atom mavjud bo’lsa, t momentda qolgan radioaktiv tomlarning soni N = N 0 e -λt qonunga muvofiq aniqlandi. Bu yerda e≈2,72 natural logrifmning radioaktiv yemirilish qonuni deyiladi. 6. Yadrolarning bo&#39;linishi . E. Fermi (Italiya), I.Jolio - Kyuri va P.Savich (Fransiya), O.Gan va F.Shtrassman (Germaniya), O.Frish va L.Maytner (Avstriya) lar ning tajribalari va nazariy izlanishlari tufayli neytronlar bilan bombardimon qilingan og’ir yadrolar (masalan, uran) ni ikki qismga bo&#39;linishi aniqlandi. Bundan tashqari neytronlar, elektronlar va  - nurlanishlarning ham vujudga kelishi kuzatildi. Bu hodisa yadro bo&#39;linishi deb nom oldi. Bo&#39;linish jarayonida vujudga kelgan (Mendeleyev davriy jadvalining o&#39;rtarog’idagi elementlariga taalluqli) yadrolarni esa bo&#39;linish parchalari deb ataldi. Bu hodisani yadro fizikasiga oid bilimlarimiz asosida talqin qilib ko&#39;raylik. Neytron z Х A yadroga kirgach, uning nuklonlari orasida o&#39;ralashib qoladi. Natijada yangi z X A+1 yadro hosil bo&#39;ladi, u esa ikki yadroga, ya&#39;ni, Z1 Y A1 va Z2 V A2 yadrolarga bo&#39;linadi. Bo&#39;linish natijasida vujudga kelishi mumkin bo&#39;lgan boshqa zarralar bilan qiziqmasak, mazkur reaksiyani quyidagicha yoza olamiz: z Х A +n z Х A+1  Z1 У A1 + Z2 V A2 + . . . X yadroni Y va V yadrolarga ajralish imkoniyati energetik nuqtai nazardan Q = (  1 А 1 +  2 А 2 ) -  А ifodaning ishorasiga bog’liq.  1 ,  2 ,  lar mos ravishda bo&#39;linish parchalari - Y va V hamda X yadrolardagi bitta nuklonga to&#39;g’ri keluvchi bog’lanish energiyalarining qiymatlari. Davriy jadvalning o&#39;rta qismidagi elementlar yadrolari uchun nuklonning yadroga bog’lanish energiyasi (ya&#39;ni,  1 va  2 lar) ning qiymatlari jadval oxiridagi og’ir yadrolarniki (ya&#39;ni  ) ga nisbatan  0,8 MeV katta. Shuning uchun Q ning ishorasi musbat bo&#39;ladi. Bundan tashqari X yadroning nuklonlari Y va V yadrolar orasida taqsimlanganligi uchun Z 1 +Z 2 =Z ва A 1 +A 2 =A+ 1  A deb hisoblash mumkin . Natijada og ’ ir yadro ( masalan , U 235 ) ikki o &#39; rtacharoq yadroga ajralganda Q  A  0,8 MeV energiya ajralishi lozim , degan xulosaga kelamiz . Qizig ’ i shundaki , ( hisoblashlar massa soni 100 dan katta bo &#39; lgan barcha yadrolar uchun Q ning ishorasi musbat ekanligini ko &#39; rsatdi . Demak, nazariy jihatdan A > 100 bo&#39;lgan yadrolar o&#39;z-o&#39;zidan, ya&#39;ni spontan bo&#39;linishi mumkin. U holda nima uchun spontan bo&#39;linish faqat og’ir yadrolarda kuzatiladi? Haqiqatan, spontan ravishda og’ir yadroni ikki o&#39;rtacharoq yadroga ajralishi elementlar davriy jadvalining oxiridagi ba&#39;zi yadrolarda sobiq sovet fiziklari G.N.Flerov va K.A.Petrjaklar tomonidan kuzatildi. Lekin spontan bo&#39;linishning tajribada aniqlangan ehtimolligi juda kichik, ya&#39;ni yarim yemirilish davri nihoyat katta. Masalan, uran uchun 0,8∙10 16 yilga teng. Demak, yuqoridagi savolni quyidagicha ifodalansa ham bo&#39;ladi: nima uchun ikkiga ajralishga nisbatan Q > 0 bo&#39;lgan yadrolarning bo&#39;linishini amalga oshirish uchun а). б). в). г). д). 3.2-расм. tashqaridan biror ta&#39;sir berilishi kerak? Bu savolga javob berish uchun yadroning tomchi modelidan foydalaniladi. Mazkur modelda atom yadrosi suyuqlik tomchisiga o&#39;xshatiladi. Shuning uchun yadroning bo&#39;linish jarayonini bayon qilishdan oldin suyuqlik tomchisi ustidagi mulohazalarga to&#39;xtab o&#39;taylik. Agar sharsimon suyuqlik tomchisini astagina turtsak, u deformatsiyalanib, &#34;nafas olayotgandek&#34; tebranadi. Bunda tomchining shakli sharsimondan ellipsoidsimonga, undan yana sharsimonga o&#39;tadi. Shu tarzda ma&#39;lum vaqt tebrangach, tomchi yana sharsimon shaklini oladi, chunki bu shakl tomchi uchun asosiydir. Agar tomchiga berilgan turtki yetarlicha katta bo&#39;lsa, tomchi tebranish jarayonida elastik deformatsiyaning kritik nuqtasidan o&#39;tib ketadi. Natijada tomchining boshlang’ich sferasimon shaklga qaytish imkoniyati yo&#39;qoladi. Shuning uchun tomchi bir necha bosqichlardan o&#39;tib, ikkiga ajraladi. Yadroning bo&#39;linishi ham tomchinikiga o&#39;xshash bo&#39;ladi. Neytron yadro ichiga kirib nuklonlarga aralashib ketadi va yadroviy kuchlar tufayli yadro bilan bog’lanib qoladi. Bunda neytron yadrodagi nuklonlar &#34;kollektivi&#34;ga o&#39;zining kinetik va bog’lanish energiyalarining yig’indisiga teng miqdordagi energiya beradi. Yadroga berilgan bu energiya suyuqlik tomchisini deformatsiyalash jarayonida berilgan energiyaga o&#39;xshaydi. Neytron olib kirgan energiya ta&#39;sirida yadro bo&#39;linadigan darajada deformatsiyalanmasa, bir qator tebranishlardan so&#39;ng yadro boshlang’ich holatga qaytadi. Tebranish energiyasi esa  -kvant tarzida nurlantiriladi. Agar neytronning energiyasi yadroga v-rasmda tasvirlangandek gantelsimon shaklni berishga yetarli bo&#39;lsa, endi yadro sferasimon shaklini tiklay olmaydi. Haqiqatan, gantelsimon shaklga kelgan yadroning chekkalarida joylashgan protonlarning o&#39;zaro itarishish kuchlarini yadroviy kuchlar muvozanatlashtira olmaydi, chunki yadroviy kuchlar faqat qisqa masofalardagina tortishuv xarakteriga ega. Natijada gantelsimon shakldagi yadro ikki yadroga bo&#39;linish parchalariga ajraladi. Yadroning bo&#39;linishi uchun yetarli darajada deformatsiyalay oladigan energiyaning qiymati bo&#39;linishning kritik energiyasi W kr (yoki aktivlash energiyasi ) deb ataladi. Yadro bo&#39;linish hodisasining nazariyasini 1939-yilda N.Bor, J.Uiller va Rossiyalik fizik Ya.I.Frenkel yaratdi. Shu nazariyaga asoslangan yadroning bo&#39;linish mexanizmini soddalashtirilgan tarzda yuqorida bayon qildik. Endi, yadroning bo&#39;linishida kuzatiladigan neytronlar va elektronlar qanday sabablar tufayli vujudga keladi? degan savolga javob beraylik. Buning uchun yadrolar tuzilishidagi quyidagi qonuniyatga e&#39;tibor beraylik. Elementlar davriy jadvalidagi turli stabil (ya&#39;ni, barqaror) yadrolardagi neytronlar soni N ning protonlar soni Z ga nisbati entil yadrolar uchun taxminan 1 ga teng bo&#39;lsa, og’ir yadrolar sohasiga siljiganimiz sari bu nisbatning qiymati kattalashib boradi. Masalan, О 16 &#39; Ag 108 , Ва 137 , U 238 yadrolari uchun N/Z ning qiymatlari mos ravishda 1,0; 1,3; 1,46; 1,6 larga teng, Demak, og’ir yadro (masalan, uran) bo&#39;linishi tufayli hosil bo&#39;lgan bo&#39;linish parchalarida ham neytronlar protonlardan anchagina ko&#39;p bo&#39;ladi (chunki N/Z = 1,6 edi). Bundan tashqari bo&#39;linish parchalari yangigina vujudga kelgan vaqtda nihoyat darajada deformatsiyalangan bo&#39;ladi. Bunday deformatsiyalarga ega bo&#39;lgan yadrolarni o&#39;ta uyg’ongan yadrolar deb ataladi. O&#39;ta uyg’ongan yadroning potentsial energiyasi juda katta. Shuning uchun o&#39;ta uyg’ongan yadro (bo&#39;linish parchasi) &#34;silkinib&#34; o&#39;zidan bir-ikkita neytron chiqarib yuboradi. Neytron chiqarish bo&#39;linish vaqti boshlangandan so&#39;ng 10 -14 s lar chamasi vaqt ichida sodir bo&#39;ladi. Shu sababli mazkur neytronlar oniy neytronlar deb ataladi. Oniy neytronlar chiqarilgandan keyin ham bo&#39;linish parchalarnning tarkibida ortiqcha neytronlar mavjud bo&#39;ladi. Shuning uchun bo&#39;linish parchalari  -yemirilishga moyil bo&#39;ladi, ya&#39;ni elektron va antineytron chiqarib neytron protonga aylanadi. Natijada parcha- yadroning zaryadi 1 ga ortadi, neytronlarning soni esa 1ga kamayadi. Lekin bu yadroda ham neytronlar ortiqcha bo&#39;lishi mumkin. U holda bu yadroda yana  - yemirilish sodir bo&#39;ladi. Faqat oxirgi yadrodagi N/Z nisbat barqarorlik (stabillik) shartiga javob beradigan shartni qanoatlantirgandagina  -yemirilishlar zanjiri to&#39;xtaydi. Masalan, uranning bo&#39;linishi tufayli hosil bo&#39;lgan bo&#39;linish parchalaridan biri - Xe 140 ning  -yemirilish zanjiri quyidagicha: 54 Хе 140  -  55 Cs 140  -  56 Ва 140  -  57 La 140  -  58 C е 140 Yuqorida Xe 140 yadrosini uran yadrosining bo&#39;linishi tufayli vujudga keladigan parchalardan biri deb atadik. Bunday deyishimizning sababi shundaki, uranning 60 ga yaqin bo&#39;linishi kuzatiladi. Ular ichida bo&#39;linish parchalarining massa sonlari nisbati A 1 /A 2 ning 2/3 ga yaqin bo&#39;lganlari esa katta ehtimollik bilan amalga oshadi. 7. Termoyadroviy reaksiya energiyasi. Termoyadroviy reaksiyalar. Yadroviy sintez reaksiyasi, hozircha, boshqarilmaydigan tarzda amalga oshirilishi mumkin. Boshqariladigan termoyadroviy reaksiyani amalga oshirish uchun, asosan ikki qiyinchilikni yengish kerak. Birinchidan &#34;termoyadroviy yoqilg’i&#34; ning temperaturasini ~ 10 8 K gacha qizdirish, ya&#39;ni quyosh temperaturasidan taxminan 10 marta yuqori temperaturalarni olish usulini topish lozim. Bunchalik yuqori temperaturalar zarurligining sababi nimada? Masala shundaki, sun&#39;iy ravishda termoyadroviy reaksiya sodir bo&#39;ladigan qurilmaning hajmi chegaralangan, natijada undan issiqlik yo&#39;qolishi ham quyoshdagidan ancha katta bo&#39;ladi, albatta. Shuning uchun sun&#39;iy ravishda hosil qilinadigan &#34;mitti quyosh&#34; temperaturasi quyoshnikidan ancha yuqori bo&#39;lishi lozim. &#34;Termoyadroviy yoqilg’i&#34; bunday yuqori temperaturalarda termoyadroviy plazmaga aylanadi. Berk hajmdagi plazma kamera devorlari bilan kontaktga kiradi va unga issiqlik berib soviydi yoki xuddi vodorod bomba misolidagidek kamerani eritib yuboradi. Shuning uchun termoyadroviy plazmani berk hajmda biror muddat davomida saqlab turish muammosi tug’iladi. Bu ikkinchi qiyinchilikdir. Olimlar plazmaning magnit maydon yordamida izolyatsiyalash mumkin, degan fikrni ilgari surdilar. Bu fikrga asoslanib turli qurilmalar yasalgan. Ular ichida sobiq sovet olimlari yasagan va &#34;Tokamak&#34; nomi bilan yurgiziladigan qurilmalar e&#39;tiborga loyiqdir. &#34;Tokamak&#34; lar yordamida Xalqaro hamkorlik asosida boshqariladigan termoyadroviy reaksiyani amalga oshirish bo&#39;yicha izlanishlar ham olib borilmoqda. 8. Yagona maydon haqida tushuncha. Hozirgi vaqtda dunyoning 16 mamlakatida 100 dan ortiq atom elektrostansiya (AES) lar ishlab turibdi. Ularning umumiy elektr quvvati 4∙10 7 kVt dan ortiq. Bundan buyon energetik balansda yadroviy energetikaning ulushi ortib boradi. Buning sababi shundaki, dunyoda ishlatilayotgan energiyaning taxminan 70% i neft va gazni yoqish hisobiga olinmoqda. Borgan sari oshib borayotgan energiya ehtiyojlarini hisobga olsak, neft va tabiiy gaz zapaslari uzog’i bilan 50 yilga yetadi. Ko&#39;mirni yoqish hisobiga esa energiya ehtiyojlarini uzog’i bilan 500 yil davomida qondirib turish mumkin. Bu raqamlar insoniyatning energiya ta&#39;minotida vujudga kelgan muammoni xarakterlaydi. Bu muammoni hal qilishda yadroviy energetikaga muhim rol ajratilgan. Hozirgi vaqtda AES larning reaktorlarida, asosan, U 235 dan foydalanilmoqda. Lekin U 238 dan tez neytronlar ta&#39;sirida Pu 239 hosil qilish (3.9 ga q.) mumkin. Bu protsess ko&#39;paytirgich reaktorlarda amalga oshadi. Natijada bunday reaktorlarda ikki protsess, ya&#39;ni yadroviy bo&#39;linish va yangi &#34;yoqilg’i&#34; - plutoniy hosil bo&#39;ladi. Ko&#39;paytirgich reaktorlardan foydalanib yana bir &#34;yoqilg’i&#34; ni hosil qilish mumkin: Th 232 + п Th 233   -  Р u 233   -  U 238 . U 233 va Pu 239 larda xuddi U 235 ga o&#39;xshash, issiqlik neytronlar ta&#39;sirida bo&#39;linish reaksiyasi amalga oshadi. Mutaxassislarning fikricha, boshqariladigan bo&#39;linish reaksiyalari uchun kerak bo&#39;ladigan &#34;yoqilg’i&#34; lardan shu tarzda foydalanilsa, ular insoniyat energiyaviy ehtiyojlarini bir necha yuz yil davomida qondira olar ekan. Termoyadroviy reaksiyani boshqarish muammosi hal bo&#39;lgan taqdirda insoniyat uchun energiya tanqisligi xavfi butunlay yo&#39;qolgan bo&#39;ladi, chunki okean suvlaridagi &#34;Termoyadroviy yoqilg’i&#34; ning zapaslari juda katta. 9. Olamning paydo bo’lishi va uning kelajagi. Olam shunchalik turli- tumanki, barcha jismlar birgina navli zarralardan tuzilmaganligiga hech qanday shubha yo&#39;q. Biroq ajablanadigan joyi shundaki, yulduzlarning moddasi xuddi Yerning moddasi singaridir. Koinotdagi barcha jismlarni hosil qiluvchi atomlar mutlaqo bir xil tuzilishga ega. Jonli organizmlar ham xuddi jonsiz organizmlar tuzilgan atomlardan iborat. Elementar zarralar va ularning aylanishlari kashf etilgandan keyin materiya tuzilishining birligi olamning yagona manzarasida asosiy o&#39;ringa chiqdi. Bu birlikning zamirida barcha elementar zarralarning moddiyligi yotadi. Turli elementar zarralar materiya mavjudligining turli konkret shakllaridir. Olamning fizik manzarasi haqidagi klassik tasavvurlarning revolyutsion o&#39;zgarishi materiyaning kvant xossalari kashf etilgandan so&#39;ng ro&#39;y berdi. Mikrozarralarning harakatini tavsiflovchi kvant fizikasi paydo bo&#39;lgandan so&#39;ng olamning yagona fizik manzarasida yangi elementlar ko&#39;zga tashlana boshladi. Materiyani uzlukli tuzilishiga ega bo&#39;lgan moddaga va uzluksiz maydonga bo&#39;linishi o&#39;zining absolyut ma&#39;nosini yo&#39;qotdi. Har bir maydonga shu maydonning o&#39;z zarralari (kvantlari) mos keladi: elektromagnit maydonning zarrasi fotonlar, yadro maydonining zarrasi  -mezonlar yanada chuqurroq sathda esa glyuonlar va hokazo. O&#39;z navbatida barcha zarralar to&#39;lqin xossalarga ega. Korpuskulyar-to&#39;lqin dualizmi materiyaning barcha shakllariga xos. Kvant nazariyasining prinsiplari mutloqo umumiy bo&#39;lib, barcha zarralarni, ular orasidagi o&#39;zaro ta&#39;sirlarni va ularning o&#39;zaro aylanishlarini tavsiflash uchun qo&#39;llanilaveradi. Shunday qilib, hozirgi zamon fizikasi tabiat birligining ko&#39;p tomonlarini yaqqol namoyish qilmoqda. Biroq olam birligining ko&#39;p tomonlarini, ehtimol, hatto bu birlikning fizik mohiyatini bilib olishga hali muvaffaq bo&#39;lingani yo&#39;qdir. Nima uchun shunchalik ko&#39;p elementar zarralar mavjudligi noma&#39;lum. Nima uchun ularning muayyan massalari, zaryadlari va boshqa xarakteristikalari mavjudq hozirgacha barcha bu kattaliklar eksperimental aniqlab kelindi. Fizikada aniqlanadigan fundamental qonunlar o&#39;zlarining murakkabligi va umumiyligi bilan har qanday hodisalarni o&#39;rganish asoslanadigan dalillardan ancha ustun turadi. Biroq, ular ham bevosita kuzatiladigan sodda hodisalar haqidagi bilimlar kabi to&#39;g’ri va shu darajada ob’yektivdir. Bu qonunlar hech qachon, har qanday sharoitlarda ham buzilmaydi. Fizika fanining taraqqiyoti falsafiy qarashlarda tub burilishlarga olib keldi va bir qator muammolarni keltirib chiqardi. Masalan, kvarklarni nazariy kashf etilishi va ularni erkin holda kuzatish printsipial mumkin emasligi &#34;narsa o&#39;zida&#34; tezisini qayta anglashga olib keldi. Fizikaning rivojlanishi va materiyaning yagona nazariyasini qurilishi yagona olamning fizik manzarasini yaratish imkonini berdi, dunyoni bilishning ilmiy asosini vujudga keltirdi. Diaelektik materializmning &#34;materiya shakllari va xususiyatlari cheksizdir&#34; degan tezisi tasdiqlanib bormoqda. Adabiyotlar: 1. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 2. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 3. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 4. S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev &#34;Fizik kattaliklar va ularning o&#39;lchov biriliklari&#34; elektron o&#39;qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O&#39;zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y. 5. A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y. 6. S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.

O'xshashlar

Termoyadroviy reaksiyalar, yulduzlar energiyasi
Yadroviy reaksiyalar (zanjir reaksiya)
Atom va yadro fizikasi
Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi
Atom spektrlar