Ўзбекистон фалсафаси тарихида билиш мавзуи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Билиш муаммосининг миллий фалсафий таҳлили. 2. Қадимги давр ва “Авесто”да билиш масалалари. 3. Уйғониш даври мутафаккирлари билиш тўғрисида. 4. Тасаввуфий тафаккур. Ўрта асрлардаги тафаккур ривожи.

www.arxiv.uz Билиш муаммосининг миллий фалсафий таҳлили Билишнинг моҳияти, мазмуни билан боғлиқ масалаларнинг таҳлили узоқ ўтмишга эга. Одамлар қадим замонлар даёқ ўзларини ўраб турган олам, ундаги нарса ва ҳодисаларнинг мазмун-моҳиятини ўрганганлар, уларнииг қадри ва аҳамияти тўгри сида фикр юритганлар. Замонлар ўтиши, жамият ривожи давомида бу борадаги масалалар кўлами кенгайган, уларни ҳал қилишнинг аҳамияти ортаверган. Онг ва билиш, гоя ва руҳ билан боглиқ мавзу лар кўплаб афсона ҳамда асотирлар, диний, илмий- сиёсий қарашлар нииг ўзаги, марказий қисмини ташкил этган. Фалсафа тарихидаги аксарият оқимлар ва мутафаккирлар бу мавзуни четлаб ўтмаганлар, у ҳақда хилма- хил фикрларни баён қилганлар. Алоҳида таъкидлаш лозимки, Европа ва собиқ иттифоқнинг минтақамиздан бошқа ҳудудларида яшаётган мутахассисларнинг ушбу мавзуга бағишланган китоб, рисолаларида гап, асосан, Гарб мутафаккир ва олимлари мероси, уларнинг гносеологияга қўшган ҳиссаси тўгрисида боради. Бунда Суқрот, Платон, Аристотель, И. Кант, И. Гегель, Ф. Ницше, 3. Фрейд ва бошқаларнинг номлари тилга олинади. Биз ҳам мазкур маъруза матнида ушбу олим ва файласуф ларнинг қарашлари, хулоса, мулоҳазаларидан ижодий фойдалан дик, уларнинг асарларига мурожаат қилдик. Бу файласуфларнинг фандаги ўрни, меросининг аҳамияти катта, «софизм», «плато низм», «кантчилик», «прагматизм», «позитивизм», «экзистенциа лизм», «психологизм» каби кўплаб оким ва таълимотлар ушбу олим ларнинг номи, таълимоти ҳамда асарлари билан боғлиқ ҳолда шакл ланган. Уларнинг билиш назариясига қўшган ҳиссалари хилма-хил, аммо бу сохада аҳамиятга молик хизматлари ва гносеологияни бойитган фикр-мулоҳазалари кўп. Биз уларнинг фанга қўшган ҳиссаларини инкор этмоқчи ёки камситмоқчи эмасмиз. Қадимги давр ва «Авесто»да билиш масалалари. Дунёнинг мифологик манзараси хилма-хил талқинда ўз ифодасини топган. Ушбу дунёқарашда умум башарий ва умуминсоний масалаларга кўпроқ эътибор берилган, уларнинг моҳияти, мазмуни турлича талқин қилинган. Кдаимги одамлар борлиқ тўғрисида ўйлаганларини, афсона, ҳикоят ёки

www.arxiv.uz дос тонлар сўйлаганларида оламнинг яралиши, табиат ҳодисалари, кои нот ва одамзот алоқалари, инсон онги ва тафаккурининг моҳияти, мазмуни кабиларга алоҳида эътибор берганлар, уларнинг аҳамиятини турлича изоҳлаганлар. Оламнинг билиб олинган қонунлари, нарса ва воқеаларнинг англанган хусусиятларидан фойдаланганлар, ан гланмаганларини илоҳийлаштирганлар. Оламни англаш мавзуси дастлабки диний дунёқарашлар ва улар нинг энг қадимги шаклларида ҳам ўз аксини топган, ҳар бир дин ўзига хос билиш ва ҳақиқат деб аталадиган далил ва хулосалар тизимига эга. Улар бир-бирларидан ана шу тизим билан хам фарқланадилар. Динларнинг тарихий шакллари такомиллашиб боргани сайин улардаги билимга хос далиллар тизими ҳам янгм- янги қир раларини намоён қилиб бораверган. Уларнинг ҳар бири оламнинг ибтидоси, инсон билими, ақли, тафаккур ва тасаввури ҳақида ўзига хос «ҳақиқат»ларга таянган. Аждодларимизнинг қадимги китоби «Авесто» диний-фалсафий меросимизнинг энг ёрқин намунасидир. Маълумотларга кўра, китоб бир неча авлодлар томонидан яратилган бўлиб, шу аснода унда гносеологик тушун ча ва тамойиллар тизими такомиллашиб борган. «Авесто» зардўш тийликнинг асосий китоби бўлганидан бу динга хос билимлар тизимини ўзида ифодалаган. Шу билан бирга, китобда инсон қоби лиятларига, уларнинг маънавият ва амалий фаолият учун аҳами ятига катта ўрин берилган. Асарда маънавий баркамоллик, ҳурфикрлилик афсонавий ху до - Аҳура Мазда қиёфасида намоён бўлади. Зардушт (Заратушт ра) фикрича, одамлар яхшилик, ёруғлик кучларига эргашиши, яхшиликни ёмонликдан, адолатни ҳақсизликдан фарқлаб оли ши, ҳаёти давомида Аҳура Мазда томонида бўлиши лозим. Китобда айтилишича, инсоннинг оламни англаш жараёнида ги билими ҳақиқатнинг галабаси учун курашда бефарқ турмас лигида, яшаш тарзи, маънавий қиёфаси, ижтимоий фаолияти, «эзгу фикр», “эзгу сўз” ва «эзгу амал»ида ўз ифодасини топади. Ана шундай фазилатларга эга бўлган кишигина зулмат ва жаҳо лат устидан ғалаба қилиши, яхшилик уругини

www.arxiv.uz сочиши, яхши ном қолдириши, бошқаларнинг тақсини ва миннатдорчлигига сазовор бўладиган билимларга эришиши мумкин. «Авесто»да юртимиз заминида яшаган одамларнинг қадимги даврдаги табиий-илмий, айниқса ижтимоий билимларининг ри вожланишига оид манбалар бор. Бугунги кунда «Авесто»нинг ўзбек тилида чоп этилгани уни гносеология нуқгаи назаридан таҳлил қилишни осонлаштиради ва бу борада махсус тадқиқотлар олиб боришга имкон яратади. Билиш мавзуси «Моний даври» фалсафий-илоҳий таъ лимотида ҳам яққол ифодаланган. Моиий фикрича, икки дунё - «зулмат ва чиё дунёси» мавжуд, биринчисида адолатсизлик, зул мат, зўравонлик хукм сурган, иккинчиси абадий, емирилмайди ган, доимий ҳақиқатлар дунёсидир. Моний таълимоти зардуш тийлик, буддизм, иудаизм ва христианликнинг асосий гоялари жамланган, уларнинг умумий тизими мифология, фалсафа, кос могония, алхимия, астрономия ва бошқа ижтимоий-табиий билим соҳалари билан боғлиқликда баён қилинган. Бу мавзунинг излари VI асрда яшаган Маздак (531 йилда қатл қилинган) таълимотида, ха г !қларимич маданияти ва тафаккурида катта аҳамиятга молик бўлган «Ўрхун-Енисей ёзма ёдгорликлари»- да хам яққол кўзга ташланиб туради. Афсуски, босқинчилик, та лон-тарож ва ғорат қилишлар оқибатида бу излар хиралашиб, уларни излаб топиш қийинлашган. Бу даврда ҳам билимлар мажмуи, асо сан, дунёнинг мифологик-циний манзарасининг турли жиҳатлари ни ифодалаган. Уйгониш даври мутафак кирлари тўгрисида - Юртимизда инсон онги, билими, камолоти билиш тўгрисидаги қарашлар ривожила VIII-XII асрлар муҳим ўрин тутали. Бу даврда араб истилоси амалга оширилган, ислом расмий ҳукмрон динга айланган, ижтимоий-сиёсий ҳаёт ва халқимиз тафаккурида муайян ўзгаришлар рўй берган эди. Ушбу тафаккур услубининг устувор ғоялари ислом дини ва фалсафасининг тушунча ҳамда та мойилларига асосланган эди.

www.arxiv.uz Араб истилоси даврида кўпгина миллий қадриятларимиз йўқол ган, тафаккур ва тизимизда ўзгаришлар бўлган. Бу ҳақда Абу Рай ҳон Беруний «Қадимдан қолган ёдгорликлар» асарида афсус билан ёзган. Тушунча ва атамалар тафаккурни белгилашини, идрок ва тасаввур ни бошқаришини, миллат ва халқларнинг турмуш тарзида ифода ланишини ҳисобга олсак, ўша даврдаги туб ўзгаришнинг моҳият ва мазмунини янада чуқур англаш мумкин. Буни оддийгина сўз ўзгариши эмас, балки тафаккур ўзгармиш кам рўй бергани яққол намоён бўлади. Яна шуни таъкидлаш керакки, юртимиз халқлари цивилизац ияси, онги ва тафаккури, миллий қадриятлари араб дунёси, мадаиияти ривожига ҳам катта таъсир кўрсатгани шубҳасиз. Хо размий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек каби мутафаккир олимлар, Ал-Бухорий, Ат-Термизий, Нажмиддин Кубро, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд каби илоҳиёт илминииг забардаст алломалари, Лутфий, Юсуф Хос Хожиб, Навоий, Бо бур, Бедил, Машраб каби улуг зотларнинг камолотида нафақат исломий тафаккур, балки цивилизациямиз маданияти ва қадри ятлари таъсири беқиёсдир. Уларнииг ислом фалсафасига уни замона зайллари орасидан ўтиши жараёнига таъсири тўғрисида махсус тадқиқотлар олиб бориш мумкин. Замонавий ислом илоҳиётчилари Ал-Бухорий асарларини «Қуръон»дан кейинги манба сифатида тан олгани. Ат-Термизий, Замахшарий, Яссавий, Нақш банд ва бошқа алломаларимиз меросини қадрлаши бежиз эмас. Хозирги даврда фалсафа тарихи бўйича баъзи мутахассислар суҳбат ва баҳсларда Ал-Бухорий, Термизий, Кубро ва бошқалар ижодида соф фалсафий мавзулар, масалан, онтология ва гносе логия масалалари қараб чиқилмаган, деган фикрни билдирадилар. Балки, фалсафанинг ғарбча тал қинидаги онтология ва гносеология масалалари бу мутафаккирлар меросида алоҳида, махсус мавзу тарзида қараб чиқилмаган дир. Аммо, мазкур масалада ҳам халқимизнинг «Излаган топади» деган ҳикматли сўзига амал қилиш лозим. Бу борада Иброҳим Мўминовнинг Бедил ижодига багишланган асари ёки Омонулла Файзуллаевнинг Ал-

www.arxiv.uz Хоразмий фалсафий мероси ҳақидаги кито би ва Ал-Фарғоний тўгрисидаги мақолалари ибрат бўлиши мумкин. О. Файзуллаев бир суҳбатда «Мен ул Ал- Хоразмий асарла ридаги математик формулалар асосида фалсафа ётганини излаш асосий мақсад бўлган. Хоразмийнинг математик олим эканини бутун дунё билади, аммо уни фаиласуф сифатида талқин қилиш учун изланиш лозим эди», деганида ҳақ эди. Қолаверса, юқорида номлари тилга олинган алломалар ўз даврида кенг тарқалган табиий-илмий билимлардан хабардор бўлганлар, уларни ўрганган лар, ушбу билимларга таяниб, ўзларининг ижтимоий-фалсафий қарашларини баён қилганлар. Ўлар ўша даврнинг онтологик ва гносеологик тушунча ҳамда тамойилларини муайян ҳақиқатлар сифатида қабул қилганлар ва ўз асарларила қўллаганлар. Милоднинг IX асрига келиб, юртимиз ижтимоий ҳаётида нисбатан барқарорлик даври бўлди, маданият, илм-фан, адабиёт тараққиёти учун имконият очилди. Атоқли мутафаккир Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий айнан шу даврда яшади. У халифа ал- Мзъмуя ташкил қйлган академия - «Байт-ул ҳикма»да катта мавқега эга эди. Унинг яратган асарлари ва ғояларида олам сир ларини англаш масалалари, билиш фалсафасинииг кўшина то монлари изоҳланган. Алломанинг «Ал-жабр ал муқобала» асари нафақат ўз даври, балки жаҳон олимлари учун ҳам олам сирла рини англашда муҳим қўлланма бўлиб хизмат қилди. Бугун «ал гебра»ни билмайлиган киши, улуғ ватандошимиз номининг Ев ропача талқини — «алгоритм» ишлатилмайдиган ҳисоблаш ма шинасининг ўзи йўқ. Замонавий интеллектуал билишнинг табиий-илмий, математик илдизлари Хоразмий меросидан ўсиб, камолга етган дейиш учун ҳамма асослар бор. Масаланинг бу то мони ва аллома ижодининг фалсафа билан боғлиқ жиҳати О.Фай зуллаев томонидан талқии қилинган. Мавзуга қизиққан ўқувчи ушбу олимнинг асарларига мурожаат қилиши мумкин. Билишга оид масалалар Ал-Хоразмийнинг юқорида тилга олин ган китобидан ташқари «Ҳинд ҳисоби бўйича китоб», «Астроно мик зиж», «Ер сурати ҳақида китоб», «Устурлоб қуриш ҳақида китоб», «Қуёш соатлари ҳақида китоб» каби кўплаб асарларидан ҳам ўрин олган. Уларда аллома ўз

www.arxiv.uz даврига хос билимлар асосида дунёнинг табиий-илмий манзарасини тасвирлаб берган, математика, астрономия, география каби қатор соҳаларда қарашларини баён қилган. Бу қарашлар нафақат Шаркда, балки Ғарбда ҳам му ҳим аҳамиятга эга бўлган, билимлар ривожига катта таъсир кўрсат ган. Машҳур француз олими П. Таннери (1843-1904) ҳақли равишда таъкидлагани каби: «Хоразмийнинг асарлари Ғарбда кўп вақт арифметика соҳасидаги янги кашфиётларнинг манбаи бўлди, шун инг учун ҳам Хоразмий номи Европада абадийлашиб қолган». Хоразмий табиий-илмий билиш сохасида замондошларидан илгарилаб кетди. У квадрат ва чизиқли тепгламаларни ечиш йўлла рини, иррационал сон, икки алгебрик ифодани кўпайтириш, кўпайтмаларни радикалга келтириш, радикаллар ни кўпайтириш усулларини таърифлаб берди. Олим тснгламалар ни ечиш усулларини ишлаб чиқди, уларни олтита нусхага ажра тиб, таҳлил қилди. Хоразмий ҳарфий белгиларни ишлатаман. Тенгламаларни сўзлар орқали ифодалаган. Бундай белгилар сал кейинроқ, Европада XIV асрда ишлатила бошлаган. Олим ўн ра қамли саноқ тизимида бажариладиган тўрт амалнинг ҳар бири ҳақидаги алгоритмик қоидани ҳам таърифлаб бсрган. Хоразмий ижоди Европа табиатшунос олимлари юкорига катта таъсир кўрсатган. Улар орасидан биринчи бўлиб инглиз олими Аделард ватандошимизнинг тригонометрик ва астрономик жад аалларини (1126 йилда) лотин тилига таржима қилган. Германиялик математика тарихчиси Цейген Хоразмий ва бош қа Шарқ олимлари кисқа даврда бажарган илмий ишларни Ев ропа олимлари уч асрдан ошиқроқ вақт орасида ўзлаштира олди лар, дея эътироф этган эди. Хоразмий олимнинг билими, қадри, шахсий ибрати - унинг ўз ўтмишдошлари фикрларини келажакка ҳокисор етказиб бери шида хисоблар эди. Мутафаккир қуйидагича ёзади: «Ўтмиш даврларда ўтган олимлар фаннинг турли тармоқлари соҳасида асарлар ёзиш билан ўзларидан кейин келадиганларни назарда ту тардилар... Улардан бири ўзидан аввалгилардан қолган ишларни амалга оширишда бошқаларидан ўзиб кетади, уни ўзидан кейии келувчиларга мерос қолдиради, бошқаси ўзидан аввалгиларнинг асарларини

www.arxiv.uz шарҳлайди, бу билан қийинчиликларни осонлашти ради... ўзидан аввалгилар ҳақида яхши фикрда бўлади, такаббур лик қилмайди ва ўзи қилган ишидан магрурланмайди». Бу сўз лар олимлар тафаккури учун умумий талаб, қадр ва камолот ме зони, улар маънавиятининг асосий хусусиятини ифодалайди. Муҳаммад ал-Хоразмийнинг замондоши ва сафдоши Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Фаргоний асарларида ҳам билиш масалалари га кагга эътибор берилган. Бу борада унинг қуйидаги асарларини таъкидлаш лозим: «Китоб фи усул илм ан-нужум» («Аст рономия усуллари ҳақида китоб), «Ал-Фарғоний жадваллари», «Етти иқлим ҳисоби” ва бошқалар. Олим идрогеография, геодезия, астрономия соҳаларида муваффақиятли тадқиқотлар олиб бор ган. Нил дарёсининг гидрометеорологик табиатини аниклаб бе рувчи милиметрни ясаган. Ушбу милиметр XX асрла Асвон тўтони қурилишига қадар ўз аҳамиятини сақлаб келган. Фаргоний Ер ни табиати, иклимлар тугрисидаги қарашлар ривожига ҳам катта ҳисса қўшган. Аллома билишнинг кузатиш, ўлчаш, қиёслаш, да лилларни солиштириш, анализ ва синтез каби усулларидан му ваффақиятли фойдаланган. Шарқ маданияти тарихида муҳим ўрин тутган аллома Абу Наср Форобий (873-950) ҳам билиш масалаларига катта эътибор бер ган. Алломанинг билиш ҳақидаги фикрлари нафақат Платон ёки Аристотель асарларига ёзган шарҳларида, балки бошқа китобла рида ҳам ўз ифодасини топган, Форобий ўша даврда маълум бўлган фанларнинг мукаммал таснифини яратган ва «Ихсо ал-улум» — «Фанларнинг келиб чиқиши» рисоласида бу борадаги асосий хулосаларини баён килган. «Аристотель категорияларига шарҳлар», «Мажмуи ар-рисоил», «Хусус ал-ҳикам» ва бошқа асарларида билиш масалаларини ёритган. Қомусий олим сифатида Форобий инсон онги, унинг билими, тафаккурига хос асосий жиҳатларни ифодалайдиган тушунча ва тамойилларнинг умумий тизимини изохлаб берган. Форобий бундай тизимда акл, мантиқ, сезги катта аҳамиятга эга бўлишини, аклий билишнииг асосий хусусият лари, билишнинг бу шакли кишиларнинг маънавий-ахлоқий ка молоти учун жавоб берадиган соҳаларни бошқариши,

www.arxiv.uz ижтимоий муносабатларга катта таъсир ўтказишини алоҳида таъкидлайди. Олим аниқ нарса ва ҳодисалар сезгилар орқали ақлий билишга таъсир кўрсатади, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, аклда олам образининг пайдо бўлиш жараёни уч усул, яъни биринчи – сез гида, иккинчи - аклда, учинчи - нарса ва ҳодисаларда содир бўлади. Демак, образ нарсанинг ўзига боғлиқ бўлган жиҳатлардан қатъий назар абстракт тарзида юзага келиши ҳам мумкин дея фикр юри тади. Мутафаккирнинг билиш ҳақидаги қарашлари «Евклитнинг биринчи ва бешинчи китобларига шарҳлар»ида ҳам уч ифодаси ни топган. Унинг кириш қисмида нуқта, чизиқ, юза (сирт) каби математик тушунчаларнинг шаклланишига оид изоҳлар берил ган. Форобий бу тушунчалар остида реал олам, объект, нарсалар борлигини, уларнинг ўзи ушбу нарсаларнииг абстрактлаш ган инъикоси эканлигини таъкидлайди. Билиш муаммоси Абу Али ибн Синонинг (980-1037) ҳам диқ қат марказида турган. Олим асарларининг жами 450 та катта қисми фалсафа муаммоларига бағишлаб сезилган бўлсада, афсуски, уларнинг кўпчилиги масалан «Адолат» номли фалсафий энциклопедияси, «Шарқ фалсафаси”, «Яхши иш ва гуноҳ» асарлари бизгача етиб келмаган. Билиш масалалари ибн Синонинг “Қуш лар тили”, «Донишнома», «Тиб қонунлари» каби асарларида хам ўз ифодасини топган. Унинг назарида, ўз ибтидо сини Аллоҳдан олган борлиқ ва табиат инсонни ўраб турувчи абадий макондир. Шу жиҳатдан уни билишдаги аҳамияти, қадри беқиёс, инсон эса ҳамма илмларни табиатдан олади, ундан ўзига даво излайди ва топади. Тасаввуф ғоят мурак каб ва серқирра линий-фалсафий оқим бўлиб, унда исломнинг илоҳий тафаккур тизими ўша замонга мос янгича қарашлар нуқ таи назардан изоҳлаб берилган. Тасаввуфнинг билиш билан боғлиқ гоялар тизимида энг асосий ўринни Оллоҳ, у билан боғлиқ ило ҳий ҳақиқатлар, шариат, тариқат ва маърифат ғоялари эгаллайди. Лекин тасаввуф фалсафасини фақатгина ана шу жиҳатлар билан таърифлашнинг ўзи етарли эмас. Бу борада мамлакатимиз ва чет эл олимларининг асарлари кўп. Собиқ иттифоқ даврида ушбу масалага бағишланган асарлар орасидан Е. Бертельснинг “Суфизм и

www.arxiv.uz суфийс кая литература” (М., 1965), А. Муҳаммадхўжаевнинг «Гносеология суфизма» (Душанбе, «Дониш», 1990) китобларини мисол келти риш мумкин. Уларда ўша давр мафкурасининг таъсири сезилиб ту ради, Таниқли олим Нажмиддин Комиловнинг бу китоблардан туб дан фарқ қиладиган ва мустақиллик даврида чоп этилган, тасав вуф оқими асл манбалар асосида, холисона тавсифланган ибратли асарлари бор. Бу асарлардан мавзуга оид кўплаб далилларни олиш мумкин. Аммо ҳалигача «фалсафа» йўналишида тасаввуфнинг гно сеологик таълимоти, унга хос дунёқарашнинг билиш усуллари би лан боғлиқ масалалари алоҳида, махсус тадқиқ этилмаган. Дунёга машҳур Хожагон – нақшбандия тариқатида ҳам билиш мавзуи ўзига хос.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Билиш фалсафаси

Тарих фалсафаси фалсафий билиш соҳаси сифатида

Мантик фанининг мавзуи ва ахамияти

Фалсафа фанининг мавзуи, муаммолари ва вазифалари

Ҳиссий билиш