Xitoy falsafasida naturfalsafiy g'oyalarning o'rni - Falsafa - Referatlar

Xitoy falsafasida naturfalsafiy g'oyalarning o'rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Xitoy falsafasida naturfalsafiy g’oyalarning o’rni Reja: 1. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti 2. Qadimgi Xitoy falsafasining muhim jihatlari 3. Qadimgi xitoy falsafiy maktablari ta`limotlarining hozirgi davrdagi ahamiyati.

Qadimgi Xitoy falsafasiga xos bo’lgan muhim jihatlardan biri shundaki, ontologiya muammolarini yoritishda naturfalsafiy g’oyalar va sodda dialektik uslub vujudga keldi, Falsafiy tafakkur taraqqiyotining muhim yo`nalishlaridan biri daosizmdir. Uning asoschisi Lao Zidir (miloddan avvalgi 604 yilda tug`ilgan). U “Yo`nalishlar va fazilatlar haqida risola” (Dao de szin)ning muallifi. Kitobda ta`kidlanishicha, dao yerdagi mavjud barcha narsalardan farq qilib, xudolikning namoyon bo`lishining o`ziga xos ko`rinishidir. Dao oliy mavjudod sifatida barcha real narsalar, hodisalar borlig`i, sodir bo`lishining birinchi sababchisidir. Hamma narsalar u tufayli paydo bo`ladi, oxir-pirovardda yana unga qaytadi. Daosizmning diqqat markazida tabiat, koinot va inson turdi. Ammo bu ibtidolar mantiqiy - aqliy yo’nalish emas, balki mavjudlik tabiatiga to’g’ridan- to’g’ri kirib boorish yordamida bilib olinadi. Dunyo hech qanday sabablarsiz doimiy o’zgarish va harakatda bo’lib, rivojlanadi, yashaydi va sirtqi ta`sir natijasida emas, balki ichki sabab natijasida vujudga kelgan. Borliq haqidagi ta`limotda yo’l tushunchasi - dao markaziy maqomdadir. Daosizm ta`limotiga ko`ra, tafakkurning maqsadi, insonning tabiat bilan qo’shilib ketishidadir, u uning tarkibiy qismidir. Lao-szi uchun “dao” tushunchasi fundamental tushuncha hisoblanadi. Dao to’g’risida u “noaniq”, “cheksiz”, “o’zgarmas”, “makon va zamonda cheksiz”, “tartibsizlik va shakl” hisoblanadi,deyiladi. Lao Szi dao Osmon va Yerdan oldin mavjuddir, dao jamiki mavjudotning tug’ilishi va yo’q bo’lib ketishi manbaidir deb ta`kidlaydi. U dao “olam onasi”, jamiki mavjud narsalarning boshlang’ich nuqtasi sifatida gavdalanadigan obrazlarni qo’llaydi. Buuerda Lao Szining “dao” haqidagi fikrlari asosida substansiya muammosi bilan bo’g’liq mulohazalari namoyon bo’ladi. Lao-Zining fikricha olamdagi, barcha narsalar doimiy harakatda, o`zgarishda. Insonning tabiat bilan o’zaro hamkorligi uning ruhiy barqarorligi, osoyishtaligini ta`minlaydi. U inson, jamiyatning ortiqcha bezovtaligini, o’ta faolligini ma`qul ko’rmaydi. Uningcha ortiqcha faollik sivilizatsiyani tug’dirib, inson va olam o’rtasidagi garmoniyaning buzilishiga, disgarmoniyaga olib keladi.

Lao Szining olamdagi o’zgarishlarga nisbatan nuqtai nazari o’ziga xos xarakterga ega. U bizning mavjud bo’lishimizda qandaydir asosiy adolat tamoyili amal qiladi, deb hisoblagan. Bunday tamoyilga binoan qandaydir bir holat nihoyatda o`zgacha tusga ega bo’la boshlasa, unda teskari ta`sirlanish yuz beradi: “Baxt-saodat hisoblangan narsa baxtsizlikka aylanadi, baxt-saodat esa baxtsizlik uzra qurilgan bo’ladi”. Qandaydir bir holat o’z chegarasiga yetib borganida u o’zining zid tusini egallaydi. Haddan tashqari baxt-saodat qayg’u-alamga o’rin bo’shatadi. Baxti qarolik shodligu sevinchlar bilan o’rin almashadi. Binobarin, qandaydir bir holat o’zining tabiiy chegaralaridan chetga chiqqanida, haddan ziyodlik tantana qilganida bunga aralashadigan qandaydir bir kuch mavjud bo’lishi kerakki, u lozim bo’lishi kerak, yoki lozim bo’ladigan tartibotni qayta tiklaydi. “Narsalar me`yori”ga amal qilish insonning muhim hayotiy vazifasi bo’lmog’i lozim. Voqelikni bilish osoyishtalik vaziyatida amalga oshadi. Bunday fikr Konfutsiyning ta`limotiga ziddir, chunki u ta`lim-tarbiyaga alohida e`tabor berganligi ma`lum. Dao de szin tabiat yoki borliqqa oid xitoy falsafasiga qo’shilgan katta hissa bo’ldi. Bu uni amaliy yo’nalishdagi konfutsiychilik falsafasidan farqlaydi. U, shuningdek, odatda konfutsiychilik an`analariga o’xshagan ayrim markaziy falsafiy qoidalardan ham yaqqol ajralib turadi. Qadimgi Xitoy falsafasining muhim jihatlaridan biri qarama-qarshi kuchlar mavjud ekanligining e`tirof etilishidir. Qadimgi Xitoy ta`limotlariga ko’ra Dao koinotdagi bo’shliq (noborliq)da tug’iladi. In va yan qarama-qarshi kuchlarining o’zaro ta`siri natijasida koinotdagi bo’shliq - vakuum girdobga aylanadi va unda kuchli portlash sodir bo’ladi. Ushbu spiralsimon olov girdobi ichida Dao embrioni(mirovoe yaytso) tug’iladi. U o’zida jismiy, ruhiy va ma`naviy mohiyatlarni mujassamlashtiradi. Dao kengayib differensiallashishi natijasida besh element vujudga keladi, bir element o’rtada qoladi boshqalari uning qutblarida gorizontal holatda joylashadi. Shunga nonand ravishda besh ruhiy element ham joylashadi.

Olov Burch Yog’och __ Tuproq __ Metall Marosim __ Saxovat __ Ishonch Suv Insonparvarlik Qadimgi Xitoy yodgorligi “Xuaynan szi”da Dao spiralini moddiy elementlar asosida ifodalanadi. Unga ko’ra Dao spiralining har bir bosqichida bu elementlarning holati o’zgarib boradi. Yog’och mustahkamlanadi, Suv qariydi, Olov tugiladi, Metal maxbusga aylanadi, Tuproq o’ladi. Olov mustahkamlanadi, Yog’och qariydi, Tuproq tug’iladi, Suv maxbusga aylanadi, Metal o’ladi. Tuproq mustahkamlanadi, Olov qariydi, Metall tug’iladi, Yog’och maxbusga aylanadi, Suv o’ladi. Metall mustahkamlanadi, Tuproq qariydi, Suv tugiladi, Olov maxbusga aylanadi, Yog’och o’ladi. Suv mustahkamlanadi, Metall qariydi, Yog’och tug’iladi Tuproq maxbusga aylanadi, Olov o’ladi. Xuaynan szi yodgorligida (bu asarni mutafakkir Lyu Anyu nomi bilan bog’lashadi) osmonning har qanday ilohiy ta`siri inkor etiladi va “Tsi” (quvvat- energiya) tushunchasi yangicha talqin qilinadi. Tsi inson hayoti tabiatining ifodasi bo’lib u moddiy tamoyil hisoblanadi va insonning olam bilan tabiiy aloqalarini ta`minlaydi. Mutafakir Van Chunning fikricha olam osmon va yerning birligi ularning moddiy energiyasi Tsidan iboratdir. Osmonga ham yerga ham hech qanday ilohiy prisib taalluqli. “Narsalar o’z-o’zidan tug’iladi. Bu tabiiylikdir”. Van Chun ta`limotida “Tsi barcha mavjud narsalarga xos bo’lgan moddiy quvvatdir”. Uningcha inson osmon va yer orasidagi tabiy mavjudoddir. Uning ta’limotiga ko’ra narsalarning ichki harakati va narsalar o’rtasidsagi munosabatlarning tartibliligi “in” va “yan” tamoyillarining ta’sirida yuz beradi. Bu tamoyillar

jamiyatga ham shunday ta`sir ko’rsatadi.Shuning bilan inson borliqning bir qismi bo’lib uning rivojlanishi tabiiy ekanligi tasdiqlanadi. QADIMGI XITOY FALSAFIY MAKTABLARI TA`LIMOTLARINING HOZIRGI DAVRDAGI AHAMIYATI. Qadimgi xitoyda shakllangan falsafiy maktablarning ta’limotlari hozirgi davrda ham Xitoy va sharqning boshqa bir qancha mamlakatlarida muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Shu o’rinda Konfutsiychilik ta`limotining o’rnini alohida ta`kidamoq zarur. Ayniqsa Kann Yuvey (1858-1927) asosan Konfutsiy ta`limotidan kelib chiqib Xitoyni isloh qilish nazariyasini ishlab chiqdi - “Datum” (“Buyuk Birlasuv”). Konfutsiychilikda Xitoy madaniyati asosini ko`rgan mutafakkir fikricha, konfutsiychilik falsafasini har qanday davrda qo’llasa bo’ladi. U Xitoy parlamenti Konfutsiyning surati oldida tiz cho’kish va sajda qilib, duo o’qishni bekor qilganidan g’azablanbdi. Uningcha Buyuk davlat qurish uchun faqat iqtisodiy yutuqlargina muhim bo’lmasdan, balki ma`naviyat va fuqarolarning ma`limot darajasi ham muhimdir. 1914-yilda u vaqtinchalik konstitutsiya loyihasini nashr ettirdiki, unda quyidagicha modda bor edi: “Konfutsiy ta`limotiga muvofiq keladigan axloqiy kamolot milliy maorifning asosini tashkil etadi”. Boshqa bir faylasuf Lyan Sichao (1873-1929)ning ta`limotida “Eskini, an`anani butunlay yangi usullar bilan to’ldirish” muhim o’rin egallagan edi. Xitoyning qoloqligi sababini mutafakkir jamiyatni eskilikka yopishib olishida, boshqarishning mutlaqligida, insonda o’z-o’zidan rozilik, zayiflik, taqdirga tan berish ruhini keltirib chiqargan eski falsafa va axoqda ko’rdi. U o’z qarashlarida dastlab “konfutsiychilikning mafkuradagi zo’ravonligi Xitoy ilmi va fani uchun baxtsizlikdir” deb qaradi. Biroq keyinchalik o’z nuqtayi nazarini o’zgartirib, shunday yozadi: “Bizning mamlakatimiz o’z butunligini saqlab, ikki ming yillik davomida o’z mavjudligini qo’llab-quvvatlab kelmoqda. Buning uchun biz jamiyatimizning ko’zga ko’rinmas asosi bo’lib xizmat qilgan konfutsiychilik

ta`limotiga burchlimiz. Shuning uchun ham konfutsiychilikdan kelajakda ham ijtimoiy tarbiyaning mag’zi sifatida foydalanish zarur”. Yevropada ta`lim olgan Yan Fu (1853-1923), Angliya va Fransiyada qunt bilan Smit, Rikkardo, Monteske, Russo, Kant, Bekon, Lokk, Gobbs Kopernik, Nyuton, Darvin asarlarini o’rgandi. Birqancha Evropa faylasuflarining asarlarini Xitoy tiliga tarjima qildi. Ammo birinchi jahon yrushidan keyin G’arb ijtimoiy fikridagi qadriyatlarga bo`lgan munosabatini o’zgartirdi: “G’rb madaniyati ushbu yevropa urushidan so’ng buzildi. Ilgarilari men bizning eski maktabga mansub olimlarimizning shunday kun keladiki, o’shanda Konfutsiy ta`limotini butun bashariyat o’qib o’rganadi, deganlarini eshitganimda, men ularni bema`ni gap, deb o’ylagan edim. Ammo hozirgi vaqtda men shuni tushuna boshladimki, Yevropa va Amerikadagi ma`rifatli odamlarning kupchiligi asta-sekin shunday fikrga kelayotganga o`xshaydi. Mening fikrimcha, G’arb xalqlari o’zlarining uch yuz yillik taraqqiyotlari davomida to’rt asosiy qoidaga erishdilar: xudbin bo’lishlikka; boshqalarni o’ldirishga; kam miqdorda to’g’ri bo’lishlikka; uyatni kamroq his qiishlikka. Konfu va Men-szining asosiy qoidalari ulardan qanday darajada farqli bo’salar, Osmon va Yer ham xuddi shunday keng va chuqurdirarki, ular barchaga va hamma yerda ezgulik qilish uchun tarkib topganlar”*. Yan Funing qarashariga ko’ra qadimgi Xitoyda yaratilgan falsafiy me`ros hozirgi zamonda ham yuksak ahamiyatga egadir. “Yangi madaniyat uchun harakat”ning faol ishtirokchisi sanalgan Li Dachjaoning fikricha, konfutsiychilik va konstetutsiya Xitoy taraqqiyotining zaruriy omili sifatida bir-biriga to`g`ri kelmaydi. U yozadi: “Konfutsiy va uning maslakdoshlari - muayyan davrning mutafakkirlari bo`lib hech qanday o`lchovda barcha zamonlarning ustozlari bo`la olmaydilar”*. Va yana: “Konfutsiyni rad etib men uni shaxsan ag`darmaqchi emasman, balki rohiblar tomonidan Konfutsiydan yasalgan sanam obro`siga putr yetkazmoqchiman. Men unga hamla qilayotganim yo`q, balki istibdodning o’zini mohiyatiga, uning ruhiga hamla qilmoqchiman”* (O’sha yerda 256-b). Amerikacha pragmatism g’oyalarini targ’b qilgan, G’arb mamlakatlarining madaniy, ilmiy va texnikaviy yutuqlarini tashviq qilgan Xu Shi (1891-1962)

konfutsiychilik me`yorlari va tasavvurlarini tanqid qildi. Uning fikricha Xitoy jamiyatida inson eski jamiyat institutlari, an`anaviy me`yorlar asoratidadirki, bu narsa jamiyat rivojini sekinlashtiradi. Hozirgi zamon Xitoy falsafasida muhim o`rin tutgan Mao Szedun (1893- 1976) falsafiy qarashlari quyidagi xususiyatlari bilan ifodalanadi: 1. Xitoy falsafiy merosini qaytadan talqin qilib chiqish, xususan qadimgi ta`limotlar bo’lgan konfutsiychilik va legistlarning qarashlarini; 2. Marksizmni Xitoy sharoitiga moslashtirish. Uning siyosiy qarashlari asosida legistlar ta`limotidan olingan, bir-biriga bog’liq bo’lgan ikki qoida yotadi: 1) zo’rlik hech bir istisnosiz barcha ijtimoiy jarayonlarning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishning umumiy vositasidir; 2) tarixiy jarayonda subyektiv (shaxsiy) omil bosh rolni o’ynaydi. Legistlarning bu ikki asosiy hukmi Mao Szeddun siyosatining asosiga qat`iy ravishda kiritildi. U Xitoyning taraqqiyoti uchun kuchli markazlashtirilgan davlat zarurligigaishonar edi. Mao Szedun davlat haqidagi markscha nazariyani mafkuraga aylantirib, uning asosida jamiyatda partiyaviy-byurokratik kuchning hukmron bo’lishligini qonunlashtirdi. Mao Szedunning ana shunday davlatni barpo qilishga bo’lgan intilishi marksizm va legizmdan mafkuraviy tayanch sifatida foydalanishni keltirib chiqardi. Umuman qadimgi Xitoyda shakllangan falsafaning nazariy manbalari, uzoq davr mobaynida yashab kelgan an`analari asosida hozirgi zamon Xitoy falsafasi kamol topdi. Koreya, Yaponiya kabi Uzoq Sharqning rivojlangan mamlakatlarida qadimgi Xitoy falsafiy maktablarining ta`limotlari, ayniqsa konfutsiychilik ta`limoti muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. XX asrning 80-yillaridan Yaponiya o’quv yurtlarida konfutsiychilikdagi o’z-o’zioni tarbiyalash nazariyasining o’qitilishi, Tokio unibersitetida konfutsiychilik falsafasi kursining kiritilishi buning yaqqol dalilidir.

Qadimgi Xitoy falsafiy maktablarining ta`limotlariga bo’lgan munosabatlar turlicha, ba`zan ziddiyatli, tanqidiy fikrlardan holi bo’lmasada, bugungi kunda ham ko’pchilik faylasuflarga ilhom bag’ishlab kelmoqda. Qadimgi Xitoy falsafiy me`rosining e`tiborli jihatlari Xuan Tszun-si, Gu Tinlin, Van Chuan-shan kabi mutafakkirlarning ilmiy izlanishlarida targ’ib qilindi, yangi mazmundagi g’oyalar shakllanishi va kamol topishida ijobiyturtki bo’lib xizmat qildi.

ADABIYOTLAR 1. Axmedova M.V.S.Xan. Falsafa. T.: 2006 y 2. Q. Nazarov Falsafa, T.: 2000 y 3. Choriev A Inson falsafasi. 1 – kitob, T.: 19998 y 4. Tulenov J, G’ofurov Z Falsafa. T.: 1997 y 5. Karimov I Ma‘naviyat, falsafa va hayot. T.: 2001 y 6. Tulenov J. Qadriyatlar falsafasi. T.: 1998 y 7. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. T.: 1990 y 8. Yusupov E Falsafa, T.: 1999 y 9. Raximov I Qisqacha konspekt. T.: 1998 y 10. Falsafa asoslari. “O’zbekiston nashriyot – matbaa ijodiy uyi” T.: 2005 y

O'xshashlar

Yangi zamon falsafasida ma`rifatli inson siymosi

Falsafiy tafakkur evolyusiyasi. qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyutsiyasi. Qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Inson, uning mohiyati va faoliyati

Falsafaning tarixiy tiplari