Taraqqiyot konsepsiyalari - Falsafa - Referatlar

Taraqqiyot konsepsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.5 KB

Ko'chirib olish

Taraqqiyot konsepsiyalari Reja: 1. T araqqiyot g’oyasi dinamikasi 2. « T araqqiyot» tushunchasi 3. D ialektik ziddiyat qonuni 4. M iqdorning sifatga o’tish qonuni

a) T araqqiyot g’oyasi dinamikasi Taraqqiyot g’oyasi inson ongida bir necha asr mobaynida shakllana bordi. Nazariy tafakkur ibtidosida hali taraqqiyot haqidagi tasavvurlar shakllanmagandi, bunga rivojlanayotgan ob‘ekt to’g’risidagi bilimlarning yetishmasligi xalal berardi. Qadimgi Xitoy, Hindiston, Yunonistonda ijod qilgan mutafak-kirlar borliq haqida mulohaza yuritarkanlar, narsa va hodisalarning yuzaga kelishi, shakllanishi, bir hodisa o’rnini ikkinchisi egallashi jarayoniga e‘tibor berardilar. Ular qarama- qarshiliklarning o’zaro aloqadorligi va o’zaro ta‘siri narsaning shakllanishiga olib keladi, degan xulosaga kel-dilar. Biroq olamning o’zgarishi haqida to’g’ri xulosa chiqarganlariga qara-masdan, qadimgi dunyo faylasuflari taraqqiyot g’oyasi kashfiyotchilari dara-jasiga ko’tarila olmadilar. Ularning nazdida olam takrorlanib turadigan tsiklli hodisalar yig’indisidan iborat bo’lib qolaverdi. Taraqqiyotni sifatiy o’zgarishlar jarayoni sifatida tasavvur etish uchun «zamon» tushunchasini to’g’ri talqin qilmoq zarur edi. Bu borada ilk qadamni o’rta asrlarda musulmon va xristian falsafasi qo’ydi. Musulmon falsafasi hayotni boqiy dunyoga eltuvchi vaqtinchalik, o’tkinchi bir davr deb, xristian falsafasi esa Xaloskorning tashrif buyurishini kutish davri deb tasavvur etdi. Shu ko’yi, diniy asosda bo’lsa-da, voqea va hodisalarning dav-riy, «zamoniy» yo’nalganligi kashf qilindi. Bu qadimgi dunyo dunyoqarashiga xos bo’lgan tsikllilikka, takrorlanuvchanlikka chek qo’ydi. Keyingi davrlardagi falsafiy mulohazalar taraqqiyot g’oyasining shaklla- nishiga zamin yaratdi. Masalan, R. Dekart olamni Xudoning irodasi bilan vujudga kelgan reallik sifatida tasavvur qiladi. Yaratilgan olam keyinchalik yangi shakllarga intila boradi, deydi u. R.Dekartning taraqqiyot haqidagi fikrlari faqat tabiatni qamrab olgan bo’lsa, frantsuz ma‘rifat-parvarlari F. Volter va J.-J. Russo tarixiy taraqqiyot g’oyasini ilgari surdilar. J. Kondorse ushbu fikrlarni uzluksiz progress g’oyasi bilan boyit-di. Taraqqiyot haqidagi asl nazariya nemis klassik falsafasi negizida vujudga keldi. I. Kant «taraqqiyot» tushunchasini Quyosh sistemasiga nis-batan qo’llar ekan, olamning sifatiy o’zgarishi haqidagi yangicha qarashlarga asos soldi. G.

Gegel esa ilk bor taraqqiyot haqidagi yaxlit kontseptsiyani ishlab chiqdi. Dialektika nomini olgan ushbu kontseptsiya nafaqat yangi ta-raqqiyot modellarining shakllanishiga zamin hozirladi, balki barcha zamo-naviy kontseptsiyalarning ham nazariy-metodologik asosini tashkil etdi. G. Gegelning mantiqiy-gnoseologik dialektikasi XIX asrda taraqqi-yotning uch asosiy kontseptsiyasi yuzaga kelishiga sabab bo’ldi: Taraqqiyotning gradualistik kontseptsiyasi. Ushbu kontseptsiya mual-lifi G.Spenser butun tabiatni bosqichma-bosqich evolyutsiya mahsuli sifa-tida talqin etardi. Taraqqiyotning naturalistik kontseptsiyasi. Uning asoschisi Ch.Dar-vin taraqqiyot va evolyutsiya g’oyalarini biologiya predmetiga nisbatangina ishlatatadi. Taraqqiyotning dialektik-materialistik kontseptsiyasi. Mazkur mo-del mualliflari K.Marks, F.Engels va V.Lenin taraqqiyotni materiyaning sifatiy o’zgarishi pozitsiyasidan ta‘riflaydi. Bugungi kunda ham taraqqiyot kontseptsiyalari bisyor. Frankfurt mak- tabining negativ dialektikasi, G’arb falsafasida mashhur bo’lgan «fojiaviy dialektika», «epistemologik dialektika», rus faylasuflari ishlab chiqqan «teokosmik birlik dialektikasi», «parodoksal dialektika», «antinomik dialektika» ana shunday kontseptsiyalar turkumiga kiradi. Tal-qinlarning ko’pligi taraqqiyotning murakkab jarayon ekanligidan dalolat beradi. Eng muhimi, ushbu kontseptsiyalarning pozitiv jihatlarini ko’ra bilish va umumlashtira olish lozim. Tilga olingan kontseptsiyalar sintezi taraqqiyot haqida keng tasavvur shakllantira oladi. b) « T araqqiyot» tushunchasi Taraqqiyot dialektikaning asosiy predmeti hisoblanadi. Rivojlanish qonunlarini bilish esa taraqqiyot jarayonini boshqarish, olamni ob‘ektiv qonunlarga mutanosib tarzda o’zgartirish imkoniyatini yaratadi. Taraqqiyot deganda butun olam taraqqiyotini tushunmaslik kerak. Ta- raqqiyot aniq moddiy va ma‘naviy sistemalar bilan bog’liq: ayrim orga-nizm, Quyosh sistemasi, jamiyat, biror-bir nazariyagina rivojlanuvchan sistema sifatida

tahlil qilinishi mumkin. Konkret sistemalardan tashqa-rida taraqqiyot yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. Borliq taraqqiyoti haqida gapirganda undagi sistemalarning rivojlanishini, undagi imkoniyatlar-ning voqelikka aylanishi jarayonini nazarda tutamiz. Hatto materiyaning biror bir shakli, Metagalaktika rivojlanishi ham borliq taraqqiyoti deb atalishi mumkin emas, chunki, biz yuqorida amin bo’lganimizdek, ayrimlik bilan umumiylik o’rtasida jiddiy tafovut mavjud. Ayni paytda yana bir fikrga e‘tibor bermoq zarur. Taraqqiyot deganda bir sistemaning o’rnini boshqasi tomonidan egallashini tushunmaslik ke-rak. Gap bir narsaning boshqa narsa bilan almashinuvi xususida emas, bir narsa miqyosidagi o’zgarishlar haqida bormoqda. Taraqqiyot murakkab, serqirra, ko’p bosqichli jarayondir. Uning uch xu- susiyati mavjud: 1.Taraqqiyot, eng avvalo, sistemadagi o’zgarishlar bilan bog’liq. Ma‘-lumki, ob‘ektlarda muttasil qandaydir o’zgarish sodir bo’lib turadi (bunda o’zgarish deganda ob‘ektlardagi har qanday harakat, elementlar orasidagi o’zaro ta‘sir tushuniladi). Bunga amin bo’lish uchun qisqa muddat mobaynida ob‘ektni kuzatish kifoya: bu davr ichida ob‘ektdagi ayrim xususiyatlar yo’-qoladi, ular o’rniga yangilari yuzaga keladi. Kuzatish natijasida ob‘ektdagi «makoniy» xarakteristika- larning (o’lchovlarning), haroratning, boshqa xu-susiyatlarning o’zgarishiga guvoh bo’lamiz. Mantiqan fikrlaganda, ana shu o’z-garishlar miqdoriy va sifatiy xarakterga ega bo’lishi mumkin. Boshqacha aytganda, ayrim o’zgarishlar narsaning miqdoriy xususiyatlarining yangi-lanishiga olib kelsa, boshqalari sifatiy xususiyatlarining almashinuviga sabab bo’ladi. Aynan ana shu sifatiy o’zgarish taraqqiyotning birinchi xu-susiyati deb ataladi. Shu nuqtai nazardan fikrlaganda, taraqqiyot - o’zga-rishning o’ziga xos tipidir. 2.Taraqqiyot sistemasidagi takrorlanmas, qaytarilmas o’zgarishlar bilan bog’liq. Taraqqiyot narsadagi birgina sifatiy o’zgarish bilan harak-terlanmaydi. Sifatiy o’zgarishlarning bir nechtasi, boz ustiga, ushbu o’zga-rishlar o’rtasidagi bog’liqlikkina rivojlanish sifatida tan olinishi mum-kin. Sifatiy o’zgarishlar zanjiri esa takrorlanmas, ortga qaytmas xarakterga ega. «Takrorlanmaslik», «qaytaril-

maslik» tushunchasining mazmunini to’liq ilg’ab olish uchun uning antipodiga murojaat qilish kerak: takror-lanuvchanlik deganda narsadagi bir sifatiy holatning vaqt o’tishi bilan yana tiklanishi anglanadi. Takrorlanuvchanlik doira shaklidagi, takrorlan-maslik esa spiral shaklidagi sifatiy o’zgarishlardir. 3.Taraqqiyot ma‘lum yo’nalishga ega bo’lgan sifatiy o’zgarishlar bilan bog’liq. Sistemada sodir bo’lgan har qanday yangi sifatiy o’zgarish uning taraqqiy etayotganidan dalolat bermaydi. Yangi sifatiy holat eskisi bilan aloqador bo’lganida, eski va yangi sifatiy holatlar o’rtasida ma‘lum vo-risiylik bo’lgani- dagina taraqqiyot haqida gapirish mumkin. Binobarin, taraqqiyot bir yo’nalishdagi sifatiy o’zgarishlarni qamrab olish mumkin. Tilga olingan uch xususiyat «taraqqiyot» kategoriyasiga ta‘rif berish imko- nini beradi. Shunday qilib, taraqqiyot - sistemadagi takrorlanmas, ma‘lum yo’nalishga ega bo’lgan sifatiy o’zgarishlardir. Ushbu ta‘rifga yana bir qo’shimcha qilish maqsadga muvofiq. Gap shun- daki, sistemada yuzaga kelgan yangi sifatiy holat hamma vaqt ham av-valgisidan yaxshiroq bo’lavermaydi. Taraqqiyot bir holatda sistemadagi ele-mentlar miqdorining oshishiga, tarkibining mukammallashishiga olib kelsa, ikkinchi holatda sistemadagi elementlarning kamayishiga, tarkib-ning zaiflashuviga sabab bo’lishi mumkin. Taraqqiyotning birinchi, ijobiy tipini progress, ikkinchi, salbiy tipini regress deb ataladi. Progress va regress, aftidan, umumsistemaviy xarakterga ega emas: sistemadagi ayrim sifatiy o’zgarishlar progressiv xarakterga, boshqalari esa regressiv xarakterga ega bo’lishi mumkin. Progress va regress dialektik aloqadordir. v) dialektik ziddiyat qonuni Taraqqiyot jarayoni o’z qonunlariga (qonun - sistemadagi ichki, muhim, zaruriy va takrorlanuvchan aloqalarni ifodalovchi tushuncha) va qonuniyatiga (qonuniyat - sistemalarning ma‘lum qonunlarga asosan rivojlanishini ifo-dalovchi tushuncha) ega. Xo’sh, sistema (narsa, hodisa, jarayon) qanday va nimaning evaziga ri- vojlanadi? Bu savolga javob berish uchun «xossa» tushunchasining maz-munini

bilmoq zarur. Xossa - sistemaning o’ziga xos xususiyatlarini, belgi-larini ifodalaydi. Har qanday narsa, hodisa, jarayon turli xossalar yi-g’indisidir. Masalan, insonning bo’yi, og’irligi, terisining rangidan tor-tib ijtimoiy fazilatlariga qadar barcha-barchasi uning xossasi sifatida baholanishi mumkin. E‘tiborli joyi shundaki, bir narsada bir vaqtning o’zida bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan xossalar jamlanadi. Masalan, «ostki qism – ustki qism», «chap tomon – o’ng tomon», «ho’l - quruq» va hokazo. Kengroq fikrlaganda, narsada biror bir xossa yo’qki, ayni vaqtda unga qarama-qarshi bo’lgan boshqa xossa topilmasa. Ushbu qarama-qarshiliklar hamisha birga va hamisha bir-biriga o’tib turadi. Biroq ularning barchasi ham dialektik qarama-qarshiliklar, ya‘ni taraqqiyotga xizmat qiladigan qarama-qarshilik-lar bo’lavermaydi. Narsaning sifatiy o’zgarishiga olib keladigan qarama-qarshiliklargina dialektik xarakterga egadir. Bunday qarama-qarshiliklar turkumiga «miqdor-sifat», «shakl-mazmun», «butun-bo’lak», «sabab-oqibat» va hakazolar kiritilishi mumkin. Lekin dialektik qarama-qarshiliklar mavjudligining o’ziyoq narsa-ning rivojlanishiga olib kelavermaydi. Narsa, hodisa, jarayon taraqqiy etishi uchun mazkur dialektik qarama-qarshiliklar o’zaro sig’ishmaydigan, ya‘ni ziddiyat holatiga kelishi darkor. Ushbu jarayonni «garmoniya-disgarmo-niya-konflikt» tarzida tasvirlash mumkin. Fikrimizga misol keltiraylik. Sistema sifatida o’simliklar dunyosi haqidagi bilimlarni olamiz. Bu dunyo turli xossalardan iboratligini aytib o’tishga hojat yo’q. Ana shunday xossalar bizning ma‘lum bilimlarimiz sistemasida o’z ifodasini topgan. Masalan, K.Linney XVIII asrda ifodalab bergan g’oyaga ko’ra, o’simlik tur-lari o’zgarmasdir. Biroq paleontologik ma‘lumotlar o’simlik shaklining o’zgaruvchanligidan dalolat beradi. Natijada ziddiyatli holat yuzaga kel-diki, bu holat Ch.Darvinning «tabiiy tanlov nazariyasi» kashf etilishi bilan intiho topdi. Biz keltirgan misolda sistemaning (o’simliklar dun-yosi haqidagi bilimlar) ikki xossasi ( a)o’simliklar shakli o’zgarmasligi ha- qidagi g’oya, b) o’simliklar shaklining o’zgaruvchanligi to’g’risidagi ma‘lumot) uning taraqqiy topishiga (yangi nazariya bilan boyitishga) sabab bo’lgani yaq-qol ko’rinib turibdi.

Boshqa misol keltiramiz. Sistema sifatida ishlab chiqarishni olamiz. Uning ikki dialektik qarama-qarshi xossasi mavjud: a) mahsulot tayyorlash; b) mehnatni tashkil qilish. Ma‘lum paytga qadar ushbu xossalar o’rtasida garmoniya (uyg’unlik) mavjud bo’ladi. Biroq jamiyatda mahsulotga bo’lgan ehtiyojning o’zgarishi mahsulot tayyorlash texnologiyasini yangilashni taqozo etadi. Bu texnologiya-ning o’zgarishi bilan xossalar orasidagi uyg’unlik buzilib, ziddiyatli holat vujudga keladi. Mehnatni tashkil qilish metodikasining o’zgartirilishi esa ishlab chiqarishning rivojlanishiga olib keladi. Yuqoridagi misollardan dialektik ziddiyat (dialektik qarama-qarshi- liklarning o’zaro sig’ishmaydigan holatga kelishi) jarayoni faqat gnose-ologiya yoxud ijtimoiy hayotga xos ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. Ush-bu jarayon borliqning barcha shakllariga taalluqlidir. Atomning sistema sifatidagi taraqqiyoti ham ikki qarama-qarshi xossaning – musbat zaryadli yadro bilan manfiy zaryadli elektron birligi va «kurashiga» bog’liqdir. Shuning uchun ham dialektik ziddiyat qonunini universal qonunlar turku-miga kiritadilar. Dialektik ziddiyatni hodisalarning zohiriy, yuzaki qismidan izla-maslik kerak. U sistemalarning asl mohiyatida yashirilgan bo’ladi. Tashqi ziddiyatlar va qarama-qarshiliklar mohiyatdan o’rin olgan dialektik ziddi-yatning ifodasidir, xolos. (Dialektik ziddiyat qonuni kashfiyotchisi G. Ge-gel ushbu qonunni «Mantiq ilmi» nomli kitobining «Mohiyat» bobida tahlil qilgani ham bejiz emas). Shu bois taraqqiyotga eltadigan tub dialek-tik ziddiyatlarni ilg’ab olish uchun nazariy- falsafiy fikrlashning oliy darajasiga ko’tarilish maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, taraqqiyotning birinchi - dialektik ziddiyat qonuni qu- yidagicha ta‘riflanadi: narsa, hodisa yoki jarayonda mavjud bo’lgan dialek-tik qarama-qarshiliklar yaxlit birlikni tashkil etadilar, ular o’rtasida dialektik ziddiyat holatining yuzaga kelishi esa sistemaning taraqqiy etishiga olib keladi. g) miqdorning sifatga o’tish qonuni

Biz naryysa, hodisa yohud jarayonning turli xossalar yig’indisidan iboratligini ta‘kidlab o’tdik. Endi ushbu xossalarning narsa borlig’i nuq-tai nazaridan muhimligi yoki muhim emasligi darajasiga e‘tiborni qara-taylik. Shunday xossalar borki, ularning mavjudligi, o’zgarishi yoki yo’-qotilishi narsa borlig’iga ta‘sir qilmaydi. Masalan, inson ovozining o’zga-rishi yoki yo’qolishi uning inson sifatida o’z faoliyatini to’xtatganligidan dalolat bermaydi. Ayni paytda, shunday xossalar borki, ularning o’zgarishi va yo’qolishi narsaning «o’lishi»ga, boshqa narsaga aylanishiga sabab bo’ladi. Misol sifatida inson axloqini yoxud xotirasini olaylik: axloq yoki xotiraning yo’qolishi - insoniylikning yo’qolishidir. Birinchi turkumdagi xossalarni falsafada muhim bo’lmagan xossalar deb, ikkinchi turkumdagi xossalarni esa muhim xossalar yohud atributlar deb ataladi. Narsani narsa sifatida mavjud qilib turgan, uni yaxlit sis-tema tarzida xarakterlaydigan ana shu atributlar yig’indisiga sifat deyi-ladi. Masalaning boshqa jihati ham mavjud. Narsadagi har qanday xossani o’lchash yoki turli raqamlarda ifodalash mumkin. Bunda har bir xossaning o’z o’lchov birligi mavjud. Aytaylik, narsaning bo’yi, eni, uzunligini metr-larda, og’irligini kilogrammlarda va h.k. hisoblash, o’lchash mumkin. Narsa xossalarining o’lchov birliklaridagi, raqamlardagi ifodasini miqdor deb ataymiz. Sistemaning miqdori va sifati dialektik aloqadordir. Har qanday sifat miqdoriy xarakteristikalarda ifodalanishi mumkin. Miqdor esa si-fatning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Aynan shu holatga qadimgi dunyo fayla-suflariyoq e‘tibor bergan edilar. Avvalboshda sezilarli bo’lmagan kichik o’z-garishlar yig’ila- yig’ila katta o’zgarishlarga olib keladi. Inson boshidagi soch miqdorining kamayib borishi ancha vaqtgacha mutlaqo sezilmaydi, biroq ertami-kechmi uning kal bo’lib qolganini aniqlashadi. Qizig’i shundaki, nar-saning bir sifatiy holatdan boshqa sifatiy holatga o’tishi chegarasini aniqlash (masalan, odamning kal bo’lgan kunini) bag’oyat mushkul. «Me‘yor» va «sakrash» tushunchalarining kashf etilishi ushbu mushku-lotni ham oydinlashtirdi. Gap shundaki, miqdor va sifat bir-birini taqozo etadigan, ayni

paytda dialektik qarama-qarshi bo’lgan xususiyatlardir. Ularning o’zgarishi ma‘lum davr (vaqt intervali) davomida narsa sifatiy holatiga ta‘sir qilmaydi. Ana shu intervalni me‘yor deymiz. Boshqacha ayta-digan bo’lsak, me‘yor - miqdor va sifatning narsa sifatiy holatiga ta‘sir ko’rsatmaydigan dialektik birligi davri, intervalidir. Shu interval tuga-gach, narsa bir sifatiy holatdan boshqasiga o’tadi. Sistemaning ma‘lum bir sifatiy holatdan o’zga sifatiy holatga o’tishi chegarasini sakrash deymiz. Aksariyat hollarda «me‘yor» va «sakrash» tushunchalarining mazmuni noto’g’ri talqin etiladi. Masalan, kundalik hayotda «me‘yordan oshib ketdi» degan iborani ishlatamiz va bunda «me‘yor» deganda ma‘lum chegarani nazarda tutamiz. Aslida bunday emas. Fikrimizni isbotlash uchun bir misol keltir-sak. Agar snaryadni yerdan ikki kilometr balandlikka sekundiga 1000-7909 metr tezlik bilan otsak, u yerga qaytib tushadi. Tezlik sekundiga 7910-11188 metrni tashkil etsa, odatiy parvoz kosmik parvozga aylanadi. Nihoyat, tez-lik 11189-16662 m|s bo’lganda sayyoralararo parvozning guvohi bo’lamiz. Ushbu misolda uch me‘yor mavjud: Sxema 8 № Me‘yor Miqdor Sifat 1. Me‘yor 1 1000-7909 м|с Sayyoraviy parvoz 2. Me‘yor 2 7910-11188 м | с Kosmik parvoz 3. Me‘yor 3 11189-16662 м | с Sayyoralararo parvoz Har bir me‘yor davomida narsaning bir sifatiy holati (sayyoraviy parvoz, kosmik parvoz, sayyoralararo parvoz) saqlanib turadi. Bir me‘yordan ikkinchisiga o’tish chegarasi (masalan tezlikning 7909 m|s dan 7910 m|s ga –sayyoraviy parvozning kosmik parvozga o’tishi) sakrash hisoblanadi.

Shunday qilib, miqdorning sifatga o’tish qonuni quyidagicha izoh-lanadi: narsaning miqdori ma‘lum me‘yor davomida sifatga ta‘sir o’tkaz-maydi, lekin me‘yordan o’tganidan so’ng har qanday miqdoriy o’zgarish sifatiy o’zgarishga olib keladi. a) dialektik sintez qonuni Taraqqiyot bir sifatiy holatning boshqasi bilan almashinishi jarayo-ni ekanligini aytib o’tdik. Biroq narsadagi sifatiy holatlarning stixiya-li tarzda o’zgarib borishi taraqqiyotga eltmaydi. Bunda ham qandaydir qonu-niyat bo’lishi kerak. Hamma gap shundaki, narsaning yangi sifatiy holati avvalgi holatga xos bo’lgan sifatlarning ayrimlarini saqlab qoladi. Shu tarzda narsa o’zga-rishida vorisiylik mavjud bo’ladi. G. Gegel bu jarayonni «tezis – antite-zis – sintez» tarzida aks ettiradi. Mutaffakkirning fikricha, g’oyaning ri-vojlanishi ( G.Gegel dialektikasi idealistik xarakterga ega bo’lganini unutmaslik lozim) quyidagcha kechadi: tezis - mulohaza zanjiridagi ilk fikrdir; biroq keingi mulohazalar ushbu fikrni inkor etuvchi yangi fikr-ning (antitezisning) tug’ilishiga olib keladi. Antitezisning yuzaga kelishi so’nggi instantsiyadagi haqiqat tug’ildi, degani emas. Mulohazalarning ke-yingi bosqichida tezis va antitezisdagi eng umumiy, qimmatli, e‘tiborli fikrlar sintez qilinadi. Materialistik dialektika tarafdorlari G.Gegel triadasini mate-riyaga nisbatan qo’llaydilar. Ularning fikricha, materiya ma‘lum muddat o’z xossalarini saqlab turadi. So’ngra destruktsiya (avvalgi xossalarning yo’qo-lishi) jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ikkinchi bosqichida kumulyatsiya (xossalarning qisman saqlab qolinishi) sodir bo’ladi. Nihoyat, konstruktsiya (yangining shakllanishi) jarayonida eng e‘tiborli eski xossalar yangilari bilan uyg’unlashadi. Sxema 8 ga qaytaylik. Me‘yor 1 davomida narsa ma‘lum xossalarga va tarkibga ega bo’ladi. Me‘yor 2 da sistema (narsa) taraqqiyotiga xalal berayotgan xossalar va tarkib buziladi. Biroq rivojlana borar ekan, sistema Me‘yor 2 davomida inson etilgan Me‘yor 1 xossalari va tarkibiga ehtiyoj seza boshlaydi. Shu boisdan Me‘yor 3 da Me‘yor 1 va Me‘yor 2 davomida mavjud bo’lgan ayrim (eng

ahamiyatdi) xossa hamda tarkiblar uyg’unlashtiriladi (sintez qilinadi). Bu mantiqiy izchillik taraqqiyotning uchinchi qonuniyati sanaladi. Misol keltiramiz. Rossiyada Oktyabr inqilobiga qadar iqtisodiyot mulkchilikning turli shakllariga tayanar edi (Me‘yor 1). Biroq inqilob tufayli davlat tepasiga kelgan kommunistlarning siyosati o’laroq, iqtiso-diyotda jamoatchilik mulki ustuvorligi ta‘minlandi (Me‘yor 2). Biroq XX asr 20-yillarining o’rtalariga kelib, ijtimoiy taraqqiyotning o’zi yangi iqtisodiy siyosatga o’tishni taqazo etdi (Me‘yor 3). Bu bosqich avvalgi ikki bosqichlarda mavjud bo’lgan eng e‘tiborli xossa va tarkiblarni sintez qilgandi: bu davrda ishlab chiqarish vositalariga jamoatchilik mulkining ustuvorligini saqlagan holda mulkchilik plyuralizmi joriy etildi. Ammo ushbu qonun taraqqiyotning avvalgi ikki qonuni kabi umumiy xa- rakterga ega emas. Birinchidan, dialektik sintez qonunini faqat progressiv taraqqiyotga nisbatangina qo’llash mumkin (chunki regressiv taraqqiyot ahami- yatli xossa va tarkiblarni voris qilib olishga asoslanmagan). Ikkinchidan, progressiv taraqqiyotning barcha tarmoqlarida ham ushbu qonun namoyon bo’lavermaydi. Shu bois bu qonunga konkret yondashuv talab qilinadi. F oydalanilgan adabiy o tlar 1. Falsafa. Q. Nazarov tahriri ostida.- T., 2000, 160-193-b.

2. Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo.- Rostov-na-Donu, 1999, s. 146- 161, 240-262. 3. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida.- T., 1999, 188-234-b. 4. Spirkin A. G. Filosofiya.- M., 1998, s. 285-335. 5. Alekseev P. V., Panin A. V. Filosofiya.- M., 1997, s. 374-508.

O'xshashlar

Taraqqiyot konsepsiyalari

Borliqdagi o’zaro aloqadorlik va taraqqiyot

Tarix falsafasi

Makon va vaqt

Hozirgi zamon jahon falsafasi va uning asosiy oqimlari