Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни - Falsafa - Referatlar

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

259 KB

Ko'chirib olish

w w w . a r x i v . u z Режа: 1. Санъатнинг келиб чиқиши ва нафосатли моҳияти. 2. Санъат турлари. 3. Бадиий ижод жараёни.

w w w . a r x i v . u z 1. Санъат кенг маъноли тушунчадир. Зеро, санъат инсон меҳнати, ақл- идроки, шуури билан яратилган, вужудга келган, ижод қилинган нарсалардир. Санъат инсон фаолиятининг ижодкорлик турини англатиб, ҳар бир санъат асарида шахснинг ўзига хос истеъдоди намоён бўлади. Ва ниҳоят, санъат инсоннинг маҳорати билан чамбарчас боғлиқдир. Санъат, кенг маънода, бадиий қадриятлар, уларни яратиш (бадиий ижод қилиш) ва истеъмол (бадиий идрок этиш) жараёнларини ҳам қамраб олади. санъат ҳозирги даврга қадар инсоният тараққиёти билан боғлиқ ҳолда ривожланиб келган. Ҳзбекистон ҳудудида, Испания, Саҳрои Кабир ва бошқа бир қатор қадимий ўлкаларда учрайдиган қояларга ўйиб туширилган ҳайвонларнинг тасвирлари ҳозирги давр нуқтаи назаридан ҳам нафосатли қийматга эга. Бу ёдгорликлар бадиий фаолият куртаклари эндигина кўриниб келаётган инсон нафосатли фаолиятининг натижалари эди. Санъат тарихий тараққиёт жараёнида ҳамиша ижтимоий эҳтижларни қондириб келган. Санъат ижтимоий ҳаётнинг мураккаб, ранго-ранг муносабатлари билан алоқадор бўлиб, у бир вақтнинг ўзида ҳам меҳнатнинг алоҳида тури, ҳам ижтимоий ишлаб чиқаришнинг махсус соҳаси, ҳам ижтимоий онгнинг бир шакли, ҳам ўзига хос билим соҳаси, ҳам ижодий фаолиятнинг бир кўриниши сифатида амал қилади. Санъат ижтимоий ҳаётнинг мустақил бир соҳаси бўлиб, ўзига хос қонуниятлари вазифаларига кўра у алоҳида жамият бирлигини ифодалайди. Санъат жамиятнинг барча томонларига таъсир ўтказади, ижтимоий онгнинг барча шакллари билан алоқага киришади, ҳаётнинг турли жабҳаларида одамлар фаолият олиб боришларини рағбатлантиради. Санъат билан ижтимоий ҳаётни боғлаб турадиган жуда кўп воситачи ҳалқалар мавжуд. ҳар қандай бадиий ҳодиса-муайян асар, услубий йўналиш бўлсин, улар вужудга келиши ва ривожланишида диний, аҳлоқий амалларнинг таъсир кучи даражаси билан белгиланадилар, баҳоланадилар, ўлчанадилар.

w w w . a r x i v . u z Санъат тараққиётининг нисбий мустақиллиги шу билан изоҳланадики, жамият бадиий равнақининг даражаси ҳамма вақт ҳам унинг иқтисодий тараққиёти даражасига мос келавермайди. Санъатнинг тараққиёти ёки таназзули, унинг у ёки бу тури, кўринишининг ёрқин ифода топиши аниқ ижтимоий муносабатлар табиатига, муайян гуруҳий кучлар нисбатига, мафкуравий ҳаёт хусусиятларига, жамиятда шахс эгаллаб турган мақомига, албатта, боғлиқдир. Масалан, қадимги дунё санъатининг равнақи бир қатор шарт-шароитлар ва омилларнинг бир-бирига мос келиши ва ўта қулай вазиятнинг вужудга келиши орқасида қарор топди. Санъатнинг жамият ҳаётида нисбий мустақил амал қилиши ворисийлик қонуниятининг намоён бўлиши билан ҳам боғлиқ. Ворисийлик фақат санъатга хос булган ҳодиса эмас. У ижтимоий онгнинг ҳамма шаклларига тааллуқлидир. Ворисийлик жамият моддий асоси билан боғлиқ бўлган сиёсий ва ҳуқуқий онг соҳаларида кўпроқ намоён бўлади. Ворисийлик маънавий ҳаётнинг ҳаётнинг барча жабҳаларида мавжуд. Аммо, ҳаётнинг барча томонларини қамраб олувчи иқтисодий заминдан анча йироқ бўлган санъатда ворисийлик ёрқин, тўла, ҳар томонлама тарзда намоён бўлади. Санъатнинг ҳамма қирралари- мавзу йўналиши, ғоявий-руҳий қоида ва оҳанглари, ижодий ақидалари, услуби, тур ва шаклларининг ифодали воситалари ворисийликдан айниқса бўртиб кўринади. Ижтимоий онгнинг бошқа шаклларида бўлганидек, санъатда ҳам билиш ва мафкура бир-бири билан чирмашиб, ўзаро боғланиб кетган. Турли тарихий босқичларда ва санъатнинг турли кўринишларида билиш ва мафкура ўзаро мутаносибликда амал қилади. Санъатнинг билиш жараёнидаги бурч-вазифаси бадиий адабиёт воситасида яққол кўзга ташланади. Санъат билишнинг алоҳида тури сифатида мушоҳада этилганда, одатда, бадиий адабиёт асарларига суянилади. Мусиқанинг билиш-англаш имкониятлари бадиий адабиётга нисбатан бироз чекланганлиги маълум, лекин воқеликни алоҳида нозиклик, сезгирлик, самимийлик руҳида инъикос этишда мусиқанинг аҳамияти катта, у одамларнинг руҳий ҳолатини, ички дунёсини,

w w w . a r x i v . u z кечинмаларини, ҳис туйғуларини бетакрор нозик оҳанг-куйларда ифодалайди. Худди шунга ўхшаш бурч-вазифани меъморчилик ҳам бажаради. Одамлар эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ санъат тури бўлган меъморчиликда давр хусусиятлари ва белгилари, одамлар маиший ҳаёти, дид- фаросатлари, умид-орзулари акс этади. Санъат ўз мавзуи доирасида бўлса ҳам фан сингари беқиёс билиш-англаш имкониятларига эга. Лекин санъатнинг бадиий билиш-англаш жараёни ўзига хусусиятлар доирасида содир бўлади. Санъат воқеликни бадиий воситалар орқали янада тўла қонли, жозибали англашга ёрдам беради. Ижтимоий онгнинг ҳар бир муайян шакли воқеликнинг бир томонини акс эттиради. Санъат ижтимоий онг шакли сифатида воқеликни бадиий билиш- англаш жараёнида унинг воқеликни бадиий тасвирли шаклда англаш манбаларидан бири бўлиб, инсон майдонга чиқади. Инсонни инъикос этиш, билиш-англаш масалалари билан фаннинг жуда кўп соҳалари шуғулланади, лекин инсон муаммосига санъат ва фан соҳалари турлича ёндошадилар. Инсонни атрофлича ўрганиш жарёнида табиий ва ижтимоий фан тармоқлари ҳам мушоҳада этадилар; Масалан, табиий фанлар инсонни биологик мавжудот сифатида ўрганиб инъикос этса, ижтимоий фанлар инсонни шахс сифатида таҳлил қилади. Аммо, ижтимоий фанлар ҳам инсон шахсига ўз вазифалари нуқтаи назаридан ёндошадилар: руҳшунослик инсоннинг ички дунёсини, руҳий кечинмаларини ўрганади: иқтисод назарияси инсонга муҳим ишлаб чиқарувчи куч сифатида қарайди: сиёсатшунослик инсоннинг сиёсий муносабатлар жараёнидаги ўрни масаласи билан шуғулланади: аҳлоқшунослик инсонни хулқ-атвори қоидалари билан бирга тадқиқ этади: эстетика-инсоннинг воқеликка эстетик муносабатини очиб беради ва ҳ. Санъат учун эса инсон ўзининг биологик, руҳий, ижтимоий-гуруҳий, миллий-аждодий ва соф якка ҳолдаги барча белги ва хусусиятлари жиҳатидан ўзаро боғланиб, чирмашиб кетган яхлит, ягона, нодир, қайтарилмас шахс қиёфасида бош мавзу бўлиб хизмат қилади. Санъат воқеликнинг барча жозибали бойликларини, кўркамлигини қамраб олишга қодир. Мазкур воқелик

w w w . a r x i v . u z эса ижтимоий шахс бўлиб етишган инсоннинг туб эҳтиёж ва манфаатлари инъикоси сифатида ифодалаши лозим. Фан ва техника инсон ҳаётида қандай улкан аҳамият касб этишидан қатъий назар, санъатда устивор аҳамиятли мақомга эга бўлиши мумкин эмас. Санъатда фан одамлар учун яратиладиган инсоний фаолият тимсоли бўлиб хизмат қилади. Мабодо илмий-техник, экологик, бошқарув муаммолари, ҳис- туйғулари, маънодан маҳрум этилса, у ерда санъат бўлмайди. Санъат ҳиссиётлар, туйғулар билан тирик, у ҳиссий таъсир этиш, ибрат кўрсатиш, тарбия бериш қудратига эгадир. Санъатда инсон ҳамма вақт ҳам бевосита ифодаланмайди. Масалан, санъатнинг манзара тасвири ёки натюрморт турида инсон қиёфаси ифодаланмайди. Бу ҳол инсон мазкур санъат асарларида акс этмайди, деган эмас. Манзара тасвири инсон ҳис-туйғуларининг энг нозик ва энг жозибали қирраларини намоён этади. Масалан, Ҳрол Тансиқбоев, Неъмат қўзибоев, Раҳим Ахмедов, Рўзи Чориев каби мусаввирларнинг манзарали тасвир асарлари орқали инсонда ёрқин маюслик, беозор шодлик, ташвишли эҳтирос, кўтаринки руҳ, ҳаётбахш орзу-умидлар, ижодкорлик ва яратиш ҳис-туйғулари уйғотади. Бу асарларда инсонда ҳис-туйғулар, хилма-хил кечинмалар қўзғаб, инсон дилига, унинг руҳига таъсир ўтказиш билан санъат ва инсон яхлитлигини, ҳамоҳанглигини пайдо қилади. Тасвирий санъатнинг натюрморт тури кўпроқ жонсиз нарсалар-мевалар, гуллар, таомлар, ичимликлар тасвиридан иборат бўлиб, уларда одам аксини кўрмасакда, бу хил асарлар мавзуи барибир инсон, унинг ҳаёти ҳақида эканлигини англаймиз. Голланд мусаввири Вилем Хеданинг «Сомса билан нонушта» натюрмортида ўта маҳорат билан чизилган қадаҳ, ғижимланган дастурхон, унга тўкилган май тасвирларини кўздан кечирар эканмиз, нафақат шиша сатҳини, дастурхон сифат кўринишини, эҳтиётсизликдан тўкилган майни, балки инсон илиқ нафасини, унинг қўллари иазкур манзарага тааллуқли эканини очиқ-ойдин ҳис этамиз. Ниҳоят, бизни ҳозиргина содир

w w w . a r x i v . u z бўлган инсон драмасини сезиш орқали вужудга келган қандайдир ташвишли бир ҳол чулғаб олади. Шундай қилиб, санъат нафақат инсоннинг ўзини, балки унинг идрок этиши мумкин бўлган барча нарсаларни, воқеа-ҳодисаларни акс эттириб, ҳиссий туйғу келтириб чиқаради. санъат инсонни бевосита акс эттирмасада, биро нарсага инсон муносабатини фаол ифодалайди, бирор нарсани инсон мезони билан баҳолайди. Баҳолашда эса ҳамиша инсон моҳиятини англашга қаратилган билиш ҳолати мавжуддир. Санъат нарсаларда, табиат ҳодисаларида инсон учун аҳамиятли бўлган маъно излайди, қидириб топади ва ишга солади. Санъат воқеликнинг ҳар қандай ҳодисасида ижтимоий маъно пайдо қилади. Санъатнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрнини белгилаш кўп жиҳатлардан унинг мафкуравий табиатини англаш билан боғлиқ. Аммо санъатни мафкурадан бутунлай ажратиб мушоҳада этмаслик ҳамда санъат билан мафкурани бир-бирига қориштириб юбормаслик лозим. Санъат ҳам, мафкура ҳам тарихий ҳодиса, лекин санъат мафкурадан олдин вужудга келган. Мафкура эса қарама-қарши ижтимоий гуруҳлар қарашлари натижасида қарор топади. Шу боис ижтимоий гуруҳлар мафкурани ўзларининг қарашлари ифодаси сифатида таърифлайдилар. Зеро, мафкура у ёки бу ижтимоий гуруҳ фаолиятининг мақсад-йўналишларини назарий асослаб, мазкур мақсадларини амалга ошириш йўлларини белгилаб беради. У ижтимоий гуруҳларнинг аниқ йўналишига мўлжалланган хатти-ҳаракатлари ва ҳулқ-атворлари дастурини ишлаб чиқишга ғоявий-назарий асос бўлиб измат қилади. Шуни таъкидлаш керакки, санъат ҳеч вақт у ёки бу мафкура, у ёки бу қарашлар ифода воситаси бўлиб қололмайди. Санъат умуминсоний манфаатлар ва интилишларнинг тўғридан тўғри ифода воситасидир. ҳар қандай мафкура умуинсоний бўлсагина санъат мағзидан ўрин олади. Мафкуранинг санъат мағзига кириб, сингиб бориш жараёни кўп шакллар ва

w w w . a r x i v . u z йўналишларга эга. Ижодкор дунёқараши умуминсоний эстетик омиллар таъсири остида шаклланади. Мафкура кишиларнинг диний-аҳлоқий эстетик қарашлари тизимида эстетик орзуга айлансагина санъатда рўёбга чиқади. Эстетик орзуда эстетика ва мафкура қирралари яқиндан чирмашиб кетган бўлади. Воқелик моҳиятига кириб бориш эстетик орзунинг табиатига, унинг ҳаққонийлигига боғлиқ. Мфкура санъатда бадиий акс эттириш мавзуи сифатида ҳам намоён бўлиши мумкин. Муайян жамият ҳаёти санъатда ҳар томонлама ифодаланади. Санъатда мафкура маънавий ҳаётнинг таркибий қисмлардан бири бўлиб хизмат қилади. Санъат мафкуравий омиллар билан қўшилиб кетади ва ўзига хос мафкуравий қийматга айланади. Санъат мафкуравий жараёнлар соҳасида жамланиб, ўз ўрнига эга бўлади. Санъат инсон руҳининг энг чуқур қатламларига кириб бориб, ижтимоий ғоялар «воситачи»си вазифасини ўтайди. Мазкур ғояларни томошабин, ўқувчи, эшитувчи, фақат кўриш билан эмас, балки қахрамон кечинмаларига шериклик ҳисси орқали ҳам идрок этадилар. Санъат ва сиёсат ўзаро ошкора ёки ниқобли тарзда намоён бўлади. Бу ерда санъат амал қилаётган давр, унинг турлари ва кўринишлари, ижодкор дунёқараши катта аҳамият касб этади. Санъат бевосита сиёсийлашган ҳолларда у ёки бу сиёсий орзу-умидларни очиқдан-очиқ ҳимоя қилиши, у ёки бу турмуш тартиботини қарор топтириши ёки рад этиши мумкин. Масалан, Аристофан комедиялари, Шиллер драмалари, Беранже ашула матнлари, Давид ва Делакруа суратлари, Гулханий «Зарбулмасал» асарида, Муқимий, Фурқат, Завқий ва Аваз Ҳтар ўғли ҳажвий шеърлари шулар жумласидандир. Ҳтмиш ижодкорлари муайян ижтимоий гуруҳ манфаатлари йўлида сиёсат билан боғланиб қолганларини ўзлари фаҳмлаган ҳолда асарлар яратганлар. Чунки, ижодкор асар яратиш ўз даврининг сиёсий ҳаётидан бутунлай холис бўлиши, ўзининг сиёсий қарашлари ва ғояларидан мустасно тарзда ижод қилиши қийин. Лекин, ўз табиати ва моҳияти жиҳатидан хилма-хил бўлган

w w w . a r x i v . u z сиёсий мафкура санъатга турли даражада таъсир ўтказади. Илғор, тараққийпарвар руҳдаги сиёсий ғоялар барча даврларда ҳам ижодкор истеъдодига самарали таъсир кўрсатган ва санъатнинг равнақи учун замин бўлиб хизмат қилган ва аксинча, қолоқ ҳамда мустабид руҳдаги сиёсий қарашлар ҳатто энг улуғ ижодкорлар фаолиятларига ҳам ҳалокатли таъсир ўтказиб, улар истеъдодларини кишанлаб қўйган. Буни биз Шўролар даврида ўзбек адабиётида ҳамид Олимжон, ғофур ғулом, Ойбек, Абдулла қаҳҳор, Уйғун ижодида кўришимиз мумкин. Санъат ва аҳлоқ ўзаро муносабатлари эстетикада ўзак масалалардан бири бўлиб, бу масалага уч услубда ёндошилади. Биринчиси-»аҳлоқийлик» услуби дейилади. Бу услуб Оврупо нафосатшунослигидаги юнонлар, жумладан Афлотун, янги лаврда эса Руссо ва Л.Н. Толстой ижодида кенгроқ ва чуқурроқ ишлаб чиқилган. «Аҳлоқийлик»нинг моҳияти шундаки, унинг тарғиботчилари тарихан турли даврларда яшаганига қарамай, бадиий ижодни аҳлоқ-одобга бўйсундириш, эзгуликни санъатнинг бирдан-бир ва энг олий мақсади сифатида тарғиб этишдир. Иккинчи ёндошув санъатни аҳлоқдан «озод қилиш» услубидир. Даставвал қадимги дунё таназзули пайтида вужудга келган бу ёндошув Оврупода ривожланган капиталистик жамият бағрида мустақил нафосатли оқимга ажралиб чиқди. Дастлабки пайтларда «аҳлоқсиз» ёндошув санъатга Оврупо буржуа истеъмолчилиги руҳига қарши норозилик тарзида, яъни санъатни ҳукмрон доиралар аҳлоқи ва одоби қоидаларига бўйсундиришга қарши курашиш руҳида вужудга келади. Бу ҳол Оскар Уайльд, Эдгар По, Бодлер каби ижодкорлар асарларида акс эттирилган. XIXаср охирларидан бошлаб ошкора эстетик аҳлоқсизлик кенг тарғиб қилина бошланди. Масалан, олмон файласуфи Ф. Нитцше аҳлоқийлик руҳи санъат эркинлигини бўғади, санъат эзгуликдан ҳам, ёзувликдан ҳам мустасно бўлиши керак, деб уқтирган эди. Учинчи ёндошув-санъатда аҳлоқийлик билан «аҳлоқсиз»ликни бирлаштириш услубидир. Бу услубни илк бор Арасту назарий жиҳатдан асослаган. Кейинчалик у инқилобий демократик оқим тарзида қарор топди. Мазкур

w w w . a r x i v . u z бадиий ижод услуби моҳиятида санъатнинг аҳлоқий-тарбиявий аҳамиятини юксак баҳолаш мавжуд бўлиб, унда аҳлоқий ибтидо эстетик орзуга нисбатан ташқи қобиқ вазифасини эмас, балки унинг ички таркибий мағзини ифода этади. Бу услубдаги ёндошувга кўра, санъат аҳлоқийликнинг эстетик мактаби бўлиб хизмат қилади, санъат асарларида бадиийлик бўлмаса, у аҳлоқийликдан маҳрум бўлади. Бошқача айтганда, бадиийлик ҳамма вақт аҳлоқийликни, аҳлоқийлик эса юксак даражадаги нафосатли дидни тақозо этади. Санъат ва аҳлоқнинг бош мавзуи инсондир. Санъат инсоннинг мақсад- манфаатлари, фикр-мулоҳазалари, ҳис-туйғулари, ички кечинмалари нуқтаи назаридан акс эттирса, аҳлоқ инсон ижтимоий алоқа лари ва муносабатларининг мағзига сингиб кетади. ҳаётда, майян жамиятда аҳлоқ- одобга алоқадор бўлмаган бирор воқеа-ҳодиса содир бўлмайди. Одамларнинг ўзаро муносабатлари ва муомалалари аҳлоқнинг бевосита объекти бўлиб хизмат қилади. Санъат қадим даврлардан бери дин билан узвий боғлиқ ҳолда ривожланиб келган. қадимдан санъат ва дин ақидавий бир бутунликни ташкил этган эди. Санъат ва дин ижтимоий онгнинг маънавий амалий шакллари қаторига мансуб бўлиб, уларнинг иккаласиҳам иқтисодий замин устидаги ғоявий устқурманинг «юқори қавати»дан ўрин эгаллайди. Санъат ва дин заминида ётган ҳис-туйғу бир хил маънога эга эмас. Масалан, санъатда ҳам, динда ҳам хаёл суриш мавжуд бўлиб, бадиий хаёл суриш диний хаёлдан тубдан фарқ қилади. Дин воқеликка мавҳум, қиёсий тарзда хаёл қилса, санъатда хаёл воқеликка нисбатан рамз-тимсоллар воситасида қаратилган бўлади. Агар дин воқеликни мавҳум шаклда акс эттирса, санъат далил-исботли тарихийликка асосланади. Дин кўпроқ илоҳийликка суянади, санъат эса дунёвийлик руҳи билан суғорилган. Лекин санъат асарларида илоҳийлик рамзлари бевосита дунёвийликни акс эттиради. Санъат асари қайси динга мансуб ижодкор томонидан яратилгани ҳам муҳим аҳамиятга моликдир. Санъат ва фалсафа алоқадорлиги улар мавзуларининг ўзаро яқинлигида

w w w . a r x i v . u z намоён бўлади, зеро инсон мазмунини, қисмати ва бахт-саодатини англаш, инъикос этиш билан боғлиқ муаммолар санъат учун ҳам, фалсафа учун ҳам асосий мавзудир. Санъат ва фалсафанинг ижтимоий ҳаёт жабҳаларида бажарадиган вазифаларида ҳам умумийлик мавжуд. Фалсафа ҳамма вақт шахс дунёқарашини шакллантиришга хизмат қилади ва айни пайтда ҳар қандай дунёқарашнинг назарий асосидир. Санъат дунёқарашни шакллантиришда бевосита ўрин тутмайди. Санъат ўз мазмунини бадиий қиёфаларда намоён қилса, фалсафа ўз мазмунини ниҳоятда кенг тушунчалар (категориялар) орқали ифода этади. Санъат бадиий образли тафаккур воситасида, фалсафа эса мантиқий тушунчалар орқали ифодаланади. Санъатнинг асосий таъсир кучи инсон маънавий дунёсига, унинг фикр- мулоҳазалари ва ҳис-туйғуларига қаратилган бўлса, фалсафанинг таъсир кучи ақл-идрокка, маънавий талаб-эҳтиёжларни қондиришга, маънавий маданиятни ривожлантиришга қаратилган бўлади. Санъат манзаралар, ҳодисаларни бир-бирига бириктиришга интилса, фалсафа ўша ҳодисалар моҳиятини англашга, улар қонуниятларни очишга интилади. санъат бадиий ҳақиқатга, фалсафа эса ҳаётий ҳақиқатга таянади. Санъат ва фалсафа воқеликни ўзлаштиришда мустақил амал қилиб, улар тарихий тараққиёт жараёнида ўзаро алоқадорликда бўлиб, бир-бирини тўлдириб ва бойитиб келган. Санъат билан фалсафа ўртасидаги ўзаро боғликни санъаткорлар бир вақтнинг ўзида мутафаккирлар, буюк файласуфлар ҳам бўлганликларида, яъни шубҳасиз тарзда юксак бадиий истеъдод соҳиблари бўлганларида ҳам кўрамиз. Бунга Ибн сино, Форобий, Юсуф ҳос ҳожиб, Навоий, Улуғбек, Бобур, Машраб, Аҳмад Дониш, Мунаввар қори, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Ойбек ва бошқа ижодкорлар ҳаёти ва ижоди мисолдир. Санъатнинг ижтимоий мазмуни халқчиллик тушунчаси орқали намоён бўлади. Бу тушунча ҳозирги шароитда муҳим аҳамиятга молик бўлиб бормоқда. Умуминсоний ва миллий манфаатлар ҳамда қадриятларга амал қилиш санъат халқчиллигини таъминлайди.

w w w . a r x i v . u z Нафосат назариясида халқчиллик муаммоси муҳим ўрин тутади. Санъатда халқчиллик унинг ворисийлик, тарихийлик, миллийлик ва умуминсоний тушунчалари билан назарий ва амалий жиҳатдан чирмашиб кетган. Халқчиллик тушунчаси санъат равнақининг бир қатор йўналиш ва томонларини тавсифлашга ёрдам беради. Мазкур йўналишлардан илк бор халқ ижоди ажралиб чиққан. Халқ яратган ва истеъмол қилинадиган бадиий фаолият турлари ва кўринишларига халқ ижоди дейилади. Халқ оғзаки ижоди, халқ мусиқаси, халқ рақслари, халқ амалий санъати, халқ бадиий ҳунармандчилиги, халқ меъморчилиги ва бошқалар халқ амалий санъатининг хиллари ва кўринишларидир. Одатда бу хил санъат асарлари муаллифсиз жамоавий ҳолда яратилган бўлиб, уларда анъаналар, расм-русмлар, урф-одатлар катта аҳамият касб этади. Халқ ижоди ижтимоий тараққиётнинг бошланғич босқичларида санъатнинг ягона шакли сифатида амал қилган. Унда санъатнинг халқчил табиати нисбатан содда тарзда намоён бўлиб, халқ турмуш тарзининг хилма- хил қирраларини қамраб олган. Санъатда халқчиллик руҳи ҳаққонийлик руҳи билан ҳамоҳангдир. ҳаққонийлик ҳамма вақт халқчиллик мазмунига эга бўлади, чунки ҳаққонийлик халқнинг мақсад-интилишларига мос келади, унинг маънавий равнақи ва аҳлоқий барқарорлигига хизмат қилади. Ва аксинча, ҳар қандай ёлғон аҳлоқсизликнинг ўзгинасидир. Демак, халқчиллик билан ҳаққонийлик ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, бадиий асар тўқимасига снгдирилган бадиий ҳақиқат жамият ва халқ ҳаётида улкан аҳамият касб этади. Санъат халқ муайян тарихий тараққиёт босқичида тараққийпарвар ижтимоий куч сифатида ифодаланса, бундай санъат жамият ривожига хизмат қилади ва унда халқчиллик руҳи ёрқин намоён бўлади. Санъаткор ижодининг халқчиллиги эса у мансуб бўлган ўз халқининг амалдаги озодлиги, эркига қанчалик хизмат қилиши билан ўлчанади. Шунингдек, санъатнинг халқчиллиги унда умуминсоний қадриятлар қай тарзда акс этишига ҳам боғлиқ. Санъаткор ижодида умуминсоний

w w w . a r x i v . u z қадриятларнинг, инсонпарварлик руҳининг барқарор бўлиши ижодкор халқчиллигини белгилайдиган асосий мезондир. 2. Бадиий маданият мураккаб тизимдан иборат бўлиб, унда санъат турлари муҳим ўрин тутади. Санъатнинг айрим турларга бўлиниб кетганлиги узоқ давом этган тарихий тараққиёт ҳосиласи бўлиб, қадимда бадиий фаолият соҳаларига- турларга бўлинмаган эди. Кейинчалик санъатнинг бир неча турлари қарор топди. Санъат турлари санъатга хос бўлган умумий белгиларга эга бўлиб, уларнинг ҳар бири: адабиёт, меъморчилик, мусиқа, тасвирий санъат ва шу сингари муҳим кўринишда намоён бўлади. Санъат турларида хусусийнинг умумийга нисбатини кўрамиз. Нафосатли тафаккурнинг тур ҳосил қилиш манбалари икки йўналишида вужудга келган. Манбанинг биринчи йўналиши- воқеликнинг мураккаблиги, кўп қиёфалиги, ҳар томонламалигидир. Масалан, санъат у ёки бу турининг вужудга келиши унинг воқеликни қайси томонини акс эттиришга қаратилганлигидир. Назм ва тасвирий санъат турлари бир- бирига қиёсланганда, уларнинг мавзулари бошқа-бошқа бўлиб, мавзу хусусиятлари эса тасвир воситаларидан келиб чиққанлигини кўрамиз. Иккинчи йўналиш-инсон ҳис-туйғуси бойлиги, идрок этиш хусусиятлари, инсон маънавий қобилияти билан боғлиқ. Санъат турлари вужудга келиш манбаига эга бўлган бу икки нуқтаи назарда ўзаро зиддият йўқ, лекин маълум фарқлар мавжуд. Санъат турларининг ҳосил бўлишида воқеликнинг ҳал қилувчи аҳамиятини тан олган ҳолда, аввало, инсон идроки хусусиятларини эътиборга олиб, санъаткор фойдаланадиган моддий ашё хусусиятларини ҳам назардан қочирмаслик керак. Моддий ашё кўп жиҳатлардан у ёки бу санъат турига хос бўлган тасвирли-ифодали воситалар хусусиятларини юзага келтиради. Санъат турлари бир-бирининг ўрнини босолмайди: уларнинг ҳар бири мустақил, ўзича нодир ва бетакрор бўлиб, воқеликнинг бир томонини бевосита акс эттиради Ҳша тур у ёки бу инсоний ҳис-туйғуларни ифодалашда бошқа турларга нисбатан устивор ўрин эгаллайди ва муайян чекланганлик

w w w . a r x i v . u z хусусиятига эга бўлади. Масалан, бадиий адабиёт ҳаётни кенг ва теран акс эттиришда, инсон руҳий-ақлий томонларини очиб беришда тенги йўқ санъат тури бўлса-да, у маълум чекланганлик хоссасига эга. Бадиий адабиёт инсон ҳис-туйғулари, сезгилари қирралрини ифодалашда мусиқага, тасвирий санъатга тенг келмайди. ҳатто адабиёт, мусиқа, тасвирий санъат «қоришмаси»дан вужудга келадиган кино санъати баъзи жиҳатлари билан адабиёт, мусиқанинг ўрнини босолмайди. Шу боис санъатнинг бир турини бошқасига қарши қўйиш ёки улар ўртасига баланд-паст зинапоялар ташлаш мақбул эмас: санъат турлари тенг асосда ҳаракат қилиб, воқеликни акс эттиришда бир тур бошқа турларга нисбатан устивор даражада намоён бўлади. Масалан, санъатнинг билиш вазифаси бадиий адабиётда ва у билан боғлиқ бошқа турларда алоҳида бўртиб кўринади: мусиқа инсон ҳис-туйғу маданияти, тасвирий санъат синчков кузатиш маданияти: очиқ саҳна (эстрада) ва цирк санъати эса кўнгил очиш, тамоша маданиятини юксалтиришга хизмат қилади. Санъат амалиёти давомида унинг икки хусусияти-ажралиш ва жамланишга мойиллик яққол кўзга ташланади. Ажралиш санъати янги турларининг вужудга келиши, уларнинг мустақилликка интилиши билан боғлиқ бўлса, жамланиш санъат турларининг бирор қоришмага (синтезга) интилишида кўринади. Бу икки мойиллик инсоният бадиий тафаккури тараққиётининг барча даврларига хосдир. Аммо у ёки бу даврда улардан бири устивор бўлган ва ҳар хил мазмун касб этган. Санъатни ҳозир фазоли, вақтли, фазоли-вақтли кўринишларга бўлиб ўрганиш таомилга кирган. Фазоли кўринишга тасвирий санъат, ҳайкалтарошлик, чизиқли расм (графика), амалий санъат ва меъморчилик; вақтли кўринишига бадиий адабиёт ва мусиқа, фазоли-вақтли кўринишга эса театр, кино «ойнаи жаҳон» киради. ҳодисаларнинг аниқ-туйғули қиёфасини акс эттириши ёки акс эттирмаслигига қараб тасвирли ва тасвирли бўлмаган кўринишларга ҳам эгадир. Тасвирий санъат ва ҳайкалтарошликда ҳаёт манзаралари воқеликнинг ҳис-туйғули қиёфасини яратиш орқали намоён бўлса, адабиёт ва мусиқада ҳаёт манзаралари фикрлар ва туйғулар оқимини умумлаштириш асосида акс

w w w . a r x i v . u z эттирилади. Масалан, адабиёт ва мусиқа моддий жисм (нарса) нинг ҳис- туйғули қиёфаси идрокини ҳосил қилмайди, балки воқеликни кечинмалар, ҳис-туйғулар орқали акс эттириб, юксак тасвир даражасига эришади. Адабиёт ва мусиқа «тили»га бошқа санъат турлари қиёфаларини «кўчириб» ифодалаш мумкин. Тасвирий санъат эса ранго-ранг туйғули-идрокли жисмий оламни бевосита акс эттиришда фақат ифода рамзидан фойдаланади. Ранг, ёруғлик, нур-соя каби тасвирий-ифодавий воситалар орқали воқеликдаги сезги ва туйғуларни умумлаштирган ҳолда намоён қилади. Санъат турлари идрок этиш жиҳатдан ҳам ҳар хил кўринишларга бўлинади; улар кўз билан кўриладиган асарлар бўлиб, тамошали санъат турлари деб аталади. Буларга тасвирий санъат, ҳайкалтарошлик, меъморчилик, бадиий фото асарлари киради. Мусиқани эшитиладиган санъат тури деймиз. Театр санъати эса ҳам тамошали, ҳам эшитиладиган санъат туридир. Санъат ижтимоий ҳаётнинг мустақил соҳаси бўлиши билан бирга инсон фаолиятининг бадиий бўлмаган соҳалари билан ҳам чамбарчас боғлиқ. Санъат турлари хусусий-бадиий бурч-вазифалари билан бирга фойдали- амалий бурч-вазифаларни ҳам бажаради. Бу жиҳатдан санъат турларининг фойдали-амалий бурч-вазифаларини икки бурчли, бир бурчли, тадбиқий ва «тоза» бурч-вазифа кўринишларига бўлиш мумкин. Меъморчилик, амалий санъат, халқ ҳунармандчилиги, тадбиқий бурч кўринишига эга. Бу санъат турларида бадиийлик фойдали-амалий идрок билан узвий бирликда намоён бўлади. Масалан, ҳарбий мусиқа давлат мадҳияси ёки адабиёт, тасвирий санъат соҳаларининг (байроқ, тамға) ахборот-ҳужжат томонлари шундай хусусиятга эгадир. ҳозирги давр бадиий маданиятида санъат ва бошқа соҳалар ўртасидаги чегаралар тобора емирилиб бормоқда ва улар ўртасида самарали ҳамкорлик жараёнлари шаклланмоқда. Айниқса, бу ҳамкорлик санъат ва фан-техника алоқаларида яққол кўринади. Оғзаки адабиётда сўз билан ижрочи муштаракдир. Бир вақтнинг ўзида муаллиф билан ижрочи (достончилар,

w w w . a r x i v . u z бахшилар, аскиячилар) бирлашиб кетади. Бинобарин сўзда ифодаланган асар (аския, достон, терма) ижро ва идрок учун яратилган бўлади. Ёзма адбиёт эса ижро талаб қилмайди. У эшитувчига эмас, ўқувчига мўлжалланган бўлади. Оғзаки ва ёзма адабиёт ўртасидаги фарқ уларнинг инсон туйғуларига турлича таъсир ўтказишида намоён бўлади. Айтилган сўзни эшитиш, ёзилганини кўриш ва ўқиш учун мўлжалланганлигидан ташқари, ёзма адабиётни идрок этиш ўқувчидан кўпроқ ижодий фаолликни ва мустақилликни, адабий матндан олинган ахборотни ўзининг маънавий дунёси ва ҳаётий тажрибаси билан қиёслашни талаб қилади. Оғзаки ва ёзма адабиётнинг фарқи уларни идрок этишда ҳам кўринади. Оғзаки адабиётни идрок этиш одатда жамоавий тарзда содир бўлса, ёзма адабиёт идроки якка, шахсийдир. Бадиий адабиёт санъат тури сифатида ўзининг ички тизимига, ўзига хос тур, хил, кўринишига, услубига эга. Масалан, қадимги Юнонистон бадиий маданияти тарихида бадиий адабиёт доираси унинг уч катта адабий тури-хили-эпик, лирик, драматик кўринишларини қамраб олган эди. Эпик тур, аввало, воқеаларни бадиий ўзлаштириш билан, лирик тур-кайфият ёки руҳий ҳолат билан, драматик тур- ҳаракат билан боғлиқ амал қилган эди. Бу уч тур-хилнинг барча белгилари бадиий акс эттириш учун зарур бўлган воқелик билан чамбарчас боғлиқ. Бадиий адабиётнинг эпик турида воқелик кенг ва кўп томонли ҳолда қамраб олинади, инсон хулқ-атворини шакллантирадиган ва уни ҳаракат қилишга ундайдиган шарт-шароитлар билан узвий боғлиқ тарзда баён қилинади. Унда ташқи олам қонуни ҳукмронлик қилади, тасвирланаётган воқеликка, нарсаларга муаллиф муносабати, одатда, баён қилиш услуби асар тартиби ичига яширинган бўлади. Эпик асар ҳамма вақт эркин ёзма баён (иншо) усулида ифодаланади, унда кўпроқ тасвирлаш устунлик қилади. Эпик асар мазмуни тасвирий қисмлар, қаҳрамонларнинг фикр-мулоҳазалари ва кечинмалари тасвири орқали намоён бўлади. Эпик адабиётда воқелик тасвирининг кенглиги, муфассаллиги, ҳаёт манзараларини яхлит яратишга интилиш, воқеалар тасвирини баён қилиш

w w w . a r x i v . u z тарзи бу турнинг баъзи шаклий белгиларини ҳам изоҳлайди. Тасвирнинг баён тарзи, унинг батафсиллиги қисмларининг нисбий мустақиллиги, ҳаракат содир бўлишининг секин-асталиги, асар бадиий тизимининг эркин таркиб топиши, ҳаракатнинг тугал эмаслиги каби белгилар шулар жумласидандир. Эпик асарлар ўз мазмуни ва шаклий белгилари жиҳатидан насрий ифодага мойил бўлиб, унда тўла ва жозибали бўй кўрсатади. Эпик адабиёт кўпроқ насрий баёнга мўлжалланган ҳолда, лирик адабиёт асосан назм орқали баён этилади. Агар эпик асарларда воқеликнинг кенг манзараси-ташқи олам руҳи ҳукмрон бўлса, лирик адабиётда кўпроқ инсон ички ҳолати ифодаланади. Арасту таъкидлаганидек, лирик адабиёт муаллифи ўзи яратган асари билан яхлит бирликни ташкил қилади ва бунда ўзлигини ҳам сақлаб қолади. Баъзан лирикада тасвир томонлар заиф ҳолда акс этиб, кўпроқ муаллиф фикр ва туйғулари ифодаланади. Бу унинг воқеликни акс эттиришнинг муҳим шакли бўлиб қолишига ҳалал бермайди. Лирик адабиётда ташқи дунё бевосита эмас, билвосита, яъни фикр ва туйғулар орқали акс эттирилади. Шоирнинг шахсий фикр ва туйғулари ўзи яшаб турган даврнинг илғор фикр ва туйғуларига ҳамоҳанг тарзда умумхалқ, умуминсоний аҳамият касб этади. Бунга Яссавий, Лутфий, Навоий, Бобур, Машраб, Турди, Маҳтумқули, Муқимий, Фурқат, Чўлпон, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов лирикаси ёрқин мисол бўлади. Лирикада фикр билан туйғу чирмашиб, туташиб кетади. Унда сезги билан безанган, ҳис-туйғулар билан тўлиб тошган фикр бевосита кечинмалар шаклида намоён бўлади. Лирика олам ва инсон ҳақида энг мураккаб, энг теран фикрларни ифодалаш қудратига эга. Лирика бевосита тасвир услубидан фойдаланмаслиги жиҳатидан мусиқа ва рақсга яқин бўлсада, ўзининг сўз билан қатъий бирлиги туфайли у инсон маънавий ҳаётининг ҳамма қирраларини ифодалаш имкониятига эгадир. Бадиий адабиётнинг кўпгина асарлари бир вақтнинг ўзида ҳамэпик, ҳам лирик тур белгиларига эга бўлади. Масалан, ўзбек адабиётида Чўлпон ва Усмон Носир, Абдулла Орипов ва Эркин Воҳидов лирикасида бадиий услуб хилма-хиллигидан қатий назар, улар ижодида лирик ва эпик томонлар қоришмасимавжудлигини кўрамиз. уларнинг

w w w . a r x i v . u z ҳам лирик, ҳам эпик асарлар яратишга мойилликлари мантиқий тарзда бу шоирлар ижодида драматургик турни пайдо қилди. Бадиий адабиётнинг драматургия тури, аввало, саҳналаштиришга мўлжалланган асарлар бўлиб, уни ҳам адабиёт тури, ҳам театр қисми деб атайдилар. Бу тур ҳаётнинг драматик лаҳзалари ва томонларини янада тўлароқ акс эттириш талаб-эҳтиёжларидан келиб чиққан бўлиб, ҳар қандай драматик асар асосини зиддият (конфликт) ташкил қилади. Драма асарларида кундалик ҳаётнинг туб ўзгаришларга мойиллигидан далолат берувчи томонларини тўлақонли очиб беришда мавзу асосий ўрин эгаллайди. Драматик асарларда ўз олдиларига аниқ-равшан мақсад ва вазифалар қўйган иродали кишилар юзма-юз келиб тўқнашадилар. Тўқнашув қудрати эса кўп жиҳатдан ирода намоён бўлиши ва унинг ифода кучига боғлиқ бўлади. Драматик тўқнашув хусусияти ўз навбатида драматик ҳаракат хусусиятини белгилаб беради. Драматик ҳаракатда эса инсон руҳий таҳлили, унинг фикр- туйғуси, инсоний сифатлари намоён бўлади. Драматик асарларда ҳаёт уйғунлиги тўла намоён бўлар экан, драматик ҳаракат мумкин қадар фаолликка, бир мақсадга йўналганликка, тамошабинга бевосита таъсир ўтказишга интилади. Бу эса суҳбат (диалог) орқали амалга ошади. Суҳбат жараёнида ҳар бир сўз, воқеа-ҳодиса, ҳар бир ҳатти-ҳаракат, ибора бошқа одам (суҳбатдош) га фаол тасир ўтказиш сифатида ўрин эгаллайди. Бадиий адабиётнинг турлари ўз навбатида бир неча хил ва кўринишларга бўлинади. Улар эпик турда халқ эпоси; эпик достон, роман-эпопея, роман, қисса; лирик турда-қасида, туюқ, рубоий, ғазал, мустаҳзод, шеър; драматик турда-фожеа (трагедия), комедия, драма кабилардир. Уларнинг ҳар бирини жанр деб аташ ҳам қабул қилинган бўлиб, мазмун умумийлиги, ҳаётий ҳодисалар танлови, ғоявий-эстетик баҳоланганлиги, ҳис-туйғули таъсир кучи билан изоҳланади. ҳар бир жанр ўзига хос белгилари, бадиий воситалар мажмуининг нисбий қарор топганлиги билан бир-биридан фарқ қилади. Бадиий адабиёт санъатнинг барча турларига таъсир ўтказиб келди ва ҳозир ҳам ўтказмоқда. Бадиий адабиёт таъсиридан ҳоли бўлган бадиий ижод соҳаси йўқ бўлиб, унда илк бор қаламга олинган

w w w . a r x i v . u z мавзу, ғоя, оҳанг, қиёфа, ҳулқ-атвор кейинроқ санъатнинг бошқа турларига ҳам кўчиши мумкин. Санъатнинг театр ва кино каби қоришма турларига ҳам бадиий адабиёт илк асос вазифасини бажаради. Ниҳоят, санъат тараққиётининг ҳозирги босқичига хос бўлган бадиий қоришма вужудга келишида ҳам адабиёт асосий уйғунлаштирувчи ва жамловчи омиллардан бири бўлиб ҳизмат қилмоқда. Тасвирий санъат тизимига мусаввирлик, ҳайкалтарошлик, чизиқли расм (графика) мансуб бўлиб, уларнинг вужудга келиши инсоният тарихининг энг қадимги даврларига бориб тақалади. қадимги дунё мусаввирлари ўзларининг манфаат ва эҳтиёжларига мос бўлган тимсоллар яратганлар. қояларда тасвирланган жониворлар воқелик ҳодисалари, ҳаёт манзаралари ўрнини босарди. Дастлабки тасвирдаёқ эстетик зарралар мавжуд бўлса ҳам, улар фойдали-амалий мақсадларга бўйсундирилган тарзда ифодалаган эди. Санъатнинг эндигина юзага келаётган шаклларида соғлом ҳис-туйғулар, идрок ёрқинлиги ва тиниқлиги, кузатиш зийраклиги намоён бўларди. Бунда инсоннинг ўз атрофидаги оламни қиёфали яратишга бўлган кучли интилиши бошланғич шаклларда намоён бўлаётган эди. Тасвирий санъат фойдали- амалий мақсадлар ҳукмронлигидан тобора «фориғланиб» бадиий фаолиятнинг ихтисослаштирилган шаклига айланиб борди, бу жараён эса кўп асрларга чўзилиб кетди. Санъат инсон фаолиятининг эстетик бўлмаган соҳалари билан чамбарчас боғлиқлиги қадимги дунё, ўрта асрлар, Уйғониш даври давомида сезилиб туради. Тасвирий санъат ўзининг нафосатли хислатларига ва эстетик нафосатли мақомига эга бўлиб боргани сари унинг айрим турлари ва жанрлари ажралиб чиқа бошлади. Унинг мусаввирлик, ҳайкалтарошлик, чизиқли расм каби турлари ва жанрлари секин-аста мустақил тасвир кўламига ва тасвирий-ифодавий воситаларига эга бўла бошлади. Тасвирий санъатнинг мусаввирлик, ҳайкалтарошлик, чизиқли расм турлари бир-бири билан боғлиқ бўлиб, бу боғлиқлик баъзан ошкора, очиқ тарзда амал қилади. Тасвирий санъат турларининг бир-биридан фарқ қилиши-уларнинг ҳар бири

w w w . a r x i v . u z воқелик манзарасини акс эттириши билан белгиланади, лекин пировардида улар бир тизимга бирлашадилар. Мусаввирлик, ҳайкалтарошлик, чизиқли расмнинг ифода воситалари хилма-хил бўлиб тасвирланаётган ва ифодаланаётган нарсалар ўртасидаги чегаралар шартлилик ҳамда нисбийликка эгадир. ҳар бир санъат турида тасвир билан ифода чирмашиб кетган бўлади. Ифодалилик, яъни санъаткорнинг воқеликка муносабати тасвирий санъатнинг ҳам муҳим хусусиятидир. Мусаввирлик, ҳайкалтарошлик, чизиқли расмнинг умумий хусусияти улар барчасининг тасвир орқали ифода этишидадир. Мусаввирлик, ҳайкалтарошлик, чизиқли расм санъатнинг фазоли хиллари бўлиб, улар воқеликни фазоли инъикос эттиради. Уларда тасвирланаётган ҳодисалар мўътадиллик усусиятига эга бўлиб, битта воқеа ёки унинг бир лаҳзасини танлаб тасвирлаш орқали ҳаракатдаги ва ривожланишдаги ҳаётнинг бутун мураккаблиги ва бойлигини кўрсатиш қудратига эга. Улар фазовий ҳодисаларни бевосита, вақт ўлчовидагиларни эса билвосита томошабинда ўй-хаёллар ва тасаввурлар ҳосил қилиш орқали намоён қилади. Тасвирий санъат турлари ҳаётда бевосита жисмий ифодаси бўлмаган туйғули ва ақлий жараёнларни акс эттиришда адабиёт ва мусиқа турларига ён берган ҳолда, ҳаёт муқимлиги ва мўътадиллигини, ундаги ўлмас ва барқарор қадриятларни очиб беришда бошқа санъат турларидан устунлик қилади. Мусаввир кўз кўриб турган моддий ижодий тасаввурида қайта ишлаб, текисликда тасвирлайди. Бўёқлар, чизиқлар ва улар аралашмасидан фойдаланиб, дунёнинг барча манзараларини акс эттиради, унинг марказида эса инсон туради. Мусаввирликда инсон қиёфаси тўғридан-тўғри ҳамда унинг атрофидаги моддий дунёга муносабати ифодаланади. Мусаввирликда дунёнинг кўриниб турган ранго-ранг бойлигини алоҳида сезгирлик ва эркинлик билан акс эттирилади. Агар ҳайкалтарошликда ҳодисаларнинг нисбий мўътадиллиги ва муайянлиги акс этса, мусаввирлик оламнинг ўзгаришларини, ҳаёт оқимини тасвирлайди. Мусаввирликда кўз илғайдиган қиёфалар ўзига хос санъат «тили»-ранг ёрдамида яратилади.

w w w . a r x i v . u z Мусаввир ранг орқали бўёқлари мутаносиблигини, унинг моддий моҳиятини, одамлар ҳис-туйғусини, ирода кучини, ҳатти-ҳаракатларини хилма-хил кўринишларда ифодалайди. Тасвирий санъатда нур-соя воситасини воқеликдаги нур ва соя уйғунлиги вужудга келтиради. Тус, ранг воқеликдаги барча нарсалар ва ҳодисаларга хос. Мусаввир дунёнинг нур-соя бойлигини айнан кўчирмайди, балки уни синчковлик билан танлаб ажратади, нур-соя воситасида одамлар ва нарсалар ҳажмлигини, табиат гўзаллигини, ҳаво тиниқлигини тасвирлаб, воқеликда нур ва соя товланишининг энг нозик қирраларини намойиш қилади. Нур-соя дунёнинг кўз илғаётган нарсалар рангларини бадиий яратибгина қолмай, у мусаввир бадиий режаси мазмунини, унинг воқеликка бўлган муносабатини ҳам ифодалайди. Мусаввирликнинг илк асоси-расмдир. Расм суратнинг ўзига хос умуртқасини, синч-устунини англатиб, жисм шаклини, атроф чизиқларини, бадиий тизимини белгилайди, жиҳозлар ва одамлар ҳар бирининг ўз ўринларини, асосий белгиларини кўрсатиб беради. Бир қатор буюк мусаввирлар ўз асарларини дастлабки кўмир ва қалам билан туширилган расмларсиз яратганликлари расмнинг мусаввирлик санъатидаги аҳамиятини камситмайди. Улар мазкур асарларни яратиш жараёнида мўйқаламларини шу қадар юксак маҳорат билан ишга солганларки, бир вақтнинг ўзида ҳам расм солганлар, ҳам сурат яратганлар. Мусаввирлик воситалари тизимида бадиий тузилма (композиция) катта аҳамият касб этади, мусаввир ёзувчига ўхшаб воқеаларни кетма-кет акс эттирмайди, балки тасвирланаётган воқеанинг муайян бир лаҳзасини ажратиб олиб, ҳар бирининг ўз ўрнини, асосий белгиларини кўрсатиб беради. Мусаввирликда бадиий тузилма (композиция) фазоли табиатга молик бўлса ҳам, томошабин ҳиссини уйғотади. Мусаввир бадиий тузилма ва вазн орқали ўз асарининг вақтли доирасини кенгайтиради. Мусаввирликнинг наққошлик, ёдгорлик ва дастгоҳлик кўринишлари мавжуд. Наққошлик аслида меъморчилик билан боғланган бўлиб, деворий суратларда, биринчи навбатда, сувоқ устига туширилган расмда ифода топади. Бу дастгоҳлик кўринишидан аввал вужудга келган бўлиб, рассомчиликда узоқ вақт етакчилик қилган.

w w w . a r x i v . u z Умумлаштириш даражаси ўта лўндалик, шаклийлик услуби наққошлик санъати рамзий «тили»нинг белгиларидир. Дастгоҳлик мусаввирлик асослари музейларда, кўргазмаларда намойиш этилади. У ўзининг кўп қиррали кўринишлари (мавзули сурат, расм, манзара, натюрморт) орқали воқелик томонларини ёритиб беради. Чизиқли расмни тадқиқотчилар мусаввирликнинг бир кўриниши сифатида таҳлил қиладилар. Узоқ йиллар давомида чизиқли расм рассомчилик ва ҳайкалтарошлик билан таркибий бирликда ривожланиб келди. Чизиқли расм ўзининг тежамли ва лўнда воситалари орқали воқелик ҳақида кўп нарса билдираётгандек бўлади. Чизиқли расм умумий мавзу атрофида бирлашган бир қатор расмлар яратиш имкониятлари ҳамда веқелик ҳодисаларини кенг қамраб олиш жиҳатидан бадиий адабиётга яқин туради. Чизиқли расм ҳаёт ҳодисаларини тезроқ акс эттириши билан оммавийлик хусусиятига эга. Уни кўргазмаларда намойиш қилиш билан бирга кўп нусҳаларда кўпайтириб тарқатиш мумкин. Чизиқли расм улкан ижтимоий аҳамият касб этади. Айниқса, халқ ва юрт тақдирида бурилиш нуқталари, оғир кунлар (уруш, офат в.х) бўлганда одамларни жипслаштириш ва сафарбар қилиш қудратига эга бўлади. Чизиқли расм ўз мазмуни ва мақсадига мувофиқ дастгоҳли ва амалий кўринишларга эга. Дастгоҳли кўриниши нисбий мустақил бўлиб, унда сув буёқли (акварель), юмшоқ рангли қалам (пастель), мусаввир яратган босма шаклдан нусҳа кўчириш (эстамп), ўйиб солинган (офорт), маҳсус тахтачага ўйиб туширилган (гравюра) холатларида ёғоч, металл, кўмир, картон ва бошқа ашёларда ифодаланади. Амалий чизиқли расм бадиий ижод турлари билан боғлиқ холда саноат чизма расмлари (маҳсулот белгиси-этикетка, почта маркалари, аломат-белги рамзи-эмблемалар; кўкракка тақиладиган белги-значоклар, давлат нишонлари ва б.) китобларга туширилган расмлар кўринишида ҳам амал қилади. Китоб чизиқли расмлари безак бўлиш билан бирга асар мазмунининг адабий қиёфалар теранлигини очиб беришга ҳам хизмат қилади. Муаллиф

w w w . a r x i v . u z бадиий режаси ва услубига мос келадиган ҳаққоний ва маҳорат билан ишланган китоб безаклари бадиий асар моҳиятини англаш ва уни чуқур хис- туйғу билан идрок этишга ёрдам беради. Чизиқли расмнинг энг тезкор кўриниши плакат бўлиб, у тарғибот- ташвиқот хусусиятига эга. Плакат «тили» одатда лўнда, аниқ кўзга ташланарли, кескин ва ўткир белгиларга эга бўлиб, улар қисқа матн билан биргаликда ифодаланади. Тасвирий санъатнинг энг муҳим турларидан бири-ҳайкалтарошликдир. У жонли мавжудотлар, воқеа-ҳодисаларни ҳажмли шаклларда акс эттиради. Мармартош, оддий тош, ҳарсанг тош, ёғоч, металл, гипс ва бошқалар ҳайкалтарошликдаги моддий ашёлар бўлиб хизмат қилади. қадимги ҳайкалтарошлик асарлари нарсалар ранги билан мос бўёқларда бўяларди. Кейинчалик ҳайкалтарошлик мустақил санъат тури сифатида рангдан халос бўлди. Ранг ишлатилган тақдирда ҳам у тасвирланаётган нарса рангидан тубдан фарқ қилади. ҳайкалтарошликда ҳажм асосий тасвирий-ифодали восита, ранг эса ёрдамчи восита вазифасини бажаради. ҳайкалтарошликда асосан инсон қисман жониворлар акс эттирилади. Унда инсон ҳажмли, майин-эгилувчан, қиёфа ва фазоли шакллар воситасида тасвирланади. ҳайкал шундай томошали идрок этишга мўлжалланганки, мушоҳада этаётган томошабин унинг ҳамма томонини кўра олади. Шу боис ҳайкалтарошликда асосий бадиий воситалар ҳажм, акс-соя (силуэт), вазн- оҳанг, майин-эгилувчанлик белгилари шундай жойлаштириладики, унинг барча томонлари кўриниб туради, акс-соя эса фазода яққол гавдаланади. ҳайкалтарошлик асарлари турғун, ўзгармас хусусиятга эга. Бошқа санъат турларидан фарқли ўлароқ, унда нафақат тасвир, балки осойишталикдаги ҳажмли нарса ҳам ифодаланади. ҳайкалтарош ҳаракатсиз ҳолатда ҳаракат таассуротини ажрата олади ёки унинг бир лаҳзаси орқали ҳайкалга ҳаракат ифодасини бахш этади. ҳайкалтарошликда ҳаёт фақат ҳаракат орқали ифодаланади. Унда ҳаракатни кўрсатиш анча қийин. Инсон ҳаёти барча бойлигини ҳаракатда бериш, ҳаракатни эса инсон қиёфасини бевосита яратиш

w w w . a r x i v . u z томон давом эттириш лозим. ҳайкалтарошликда ҳаракатни кўрсатиш инсон тавсифининг ғоят муҳим томонидир. Шу боис барча арзигулик ҳайкалтарошлик асарлари-Амир Темур, Улуғбек, Бобур, Навоий ва бошқа улуғ сиймолар ҳайкаллари аввало ҳаракат билан тўлиб-тошган тарзда ифодаланган. ҳайкалтарош учун ҳаракатни тасвирлаш асл мақсад эмас, балки у фикр ва туйғуларни қиёфали акс эттириши, унинг воқеликка нисбатан фаол-ижодий муносабатини намоён қилиши учун восита холос. ҳайкалтарошликда дастгоҳли ва кичик шакллар ҳам ўрин тутади. Дастгоҳли ҳайкалтарошлик инсоннинг ички дунёси мазмунига қизиқиш ортиб бораётганлиги билан боғлиқ. Кичик шакллар ҳайкалтарошлиги эса асосан саноат ва халқ ҳунармандлари томонидан тайёрланиб, маиший турмуш жараёнларини бадиийлаштиришга хизмат қилади. Бадиий суратга олиш (фотография) тасвирий санъатнинг энг ёш туридир. Суратга олиш техникаси билан боғлиқ ҳолда, нарсаларни икки ўлчамли текисликда суратга олишнинг техник воситаси сифатида бошланиб, кейин санъат турига ўсиб чиқди. Фото санъати аввал сурат кўринишида рассомчилик ва чизиқли расм таъсири остида қарор топиб, кейин фотографиянинг кино санъати билан бирга ривожланди. Суратга олиш кўп жиҳатдан кино санъатининг равнақ топишига асос бўлди ва шундан фото маҳсус санъат турига айланди. Суратга олишнинг асосий хусусияти ҳужжатлилик бўлиб, у тасвир билан тасвирланаётган нарсанинг аниқ, ҳақиқий ва бевосита айнан акс этишидир. Агар мусаввирлик ва чизиқли расмда ҳужжатлилик улардаги санъатни нобуд қилса, у фото суратда асосий замин, бош куч, ҳаёт тасвирининг ягона шакли бўлиб хизмат қилади. Суратга олиш нафосат оламини очади, туйғуларимизга таъсир ўтказади. Мавзу танлаш, иккиламчи томонлардан воз кечиш оддий суратга туширишдан бадиий суратга олишнинг фарқини белгилайди. Бадиий суратга олиш учун тасвир объектини тўғри танлаш алоҳида аҳамиятга эга.

w w w . a r x i v . u z Объектнинг ўзи жуда муҳим бўлиши ва томошабинда чуқур ўй-хаёллар уйғотиши керак. Бадиий суратга олиш қисқа даврда ўзининг қиёфа «тили» ва мазмунини очиш усулини ишлаб чиқди. Тасвир объектини танлаш, фототехникани тайёрлаш, тасвирлашда ҳужжатлиликка эътибор бериш, йирик ва кичик кўзланган (ракурс) суратларни тушириш бадиий сурат «тили»нинг энг муҳим қирралари ҳисобланади. Бадиий суратга олиш тасвирий санъатнинг тур ва кўринишларига, айниқса, мусаввирликка катта таъсир қилади. Бир томондан унинг ўзи ривожланади, иккинчи томондан, яъни, усулларни «кўчириб» ўтказади. ҳозирги кунда фото санъати бадиий маданиятининг ажралмас қисмига айланиб қолди. Жамоа бадиий қиёфасини яратишда ҳам беқиёс аҳамият касб этмоқда. Ифодали санъат турлари тизимига безакли амалий, меъморчилик ва мусиқа санъати турлари киради. Юзаки қараганда бир-биридан узоқ бу турларни уларга хос бўлган қиёфаларни вақтли мезонда намоён бўлиши ҳамда воқеликни англаш жараёнида ҳодисаларнинг ҳис-туйғуларсиз ифодаланиши бирлаштиради. Бу ижод турлари ўзининг ғоявий-нафосатли бурч- вазифаларини асосан ифодали воситалар орқали амалга оширади. Безакли-амалий санъат тури тасвири санъат турларига яқинроқ туради. Унда ҳам равшан ифодаланувчи томонлар мавжуд. Лекин унинг тасвирий санъат асарларидан фарқланувчи бир талай жиҳатлари ҳам бор. Безакли- амалий санъат амалий мақсадларга мўлжалланган бўлади. Уларнинг бадиий қиймати фойдали-амалий қийматидан келиб чиқади. Бу санъат тури инсон фаолиятининг бадиий ва бадиий бўлмаган соҳалари оралиғидан жой олади. Безакли амалий санъат инсон бадиий фаолиятининг илк кўринишлари бўлиб, унинг ибтидоси меҳнат жараёнлари билан чирмашиб кетган эди. У санъатнинг бошқа турларидан фарқли равишда тарихий тараққиётнинг кейинги даврларида ҳам бадиий ва фойдали-амалий фаолиятнинг қоришмаси сифатида қадимги маданият муҳим белгиларини ўзида сақлаб қолди.

w w w . a r x i v . u z Безакли-амалий санъат асосан маиший турмуш эҳтиёжларига хизмат қиладиган нарса-буюмлар яратади. Нафосат қонунларига кўра, яратилган нарса-буюм, яъни шакл ва мазмунга мос нарса, яъни буюм яратишнинг ўзи санъат асари бўлолмайди. Нарса-буюмнинг амалий ва эстетик хислатларига ғоявий-бадиий ифодалилик қўшилгандагина у санъат асари тарзида қарор топади. Безакли-амалий санъат асари даражасида ишланган нарса-буюм, яъни санъат асари ҳамма вақт муайян ғоявий-бадиий мазмунга эга бўлади. ғоявий-бадиий мазмунни акс эттириш учун кўп асрлар давомида безакли- амалий санъатнинг ўз «тили» шаклланган. Мутаносиблик, вазн-оҳанг, томонлар тенглиги ва безак бу санъат турининг муҳим хусусиятларидир. Безак нақш билан чамбарчас боғлиқ. Нақш нарса-буюмнинг бадиий шаклга айланишидир. Нақш моддий ашёлар билан, яъни нарса-буюм билан мустаҳкам ва бевосита боғлиқ эмас. Битта нақш хилма-хил нарса-буюмларни безаб турганлигини ҳар қадамда учратиш мумкин. Кўпинча нақш геометрик ва тасвирий томонлар вазнли алмашиниб туришига чекилган безак кўринишида намоён бўлади. Нақшда вазн, тенг томонлилик, мутаносиблик ҳисси кучли намоён бўлади ва қарор топади. Унда ҳодисаларнинг бевосита туйғули қиёфасидан мавҳумотга йўғрилган ҳис-туйғулар қарор топади. Нақшда тасвирий томон бўлиши мумкин («ўсимлик» ёки «жонивор» нақшлар), аммо у ёрдамчи вазифани адо этади. Нақш қувонч ва қайғу, осойишталик ва безовталик каби энг умумий туйғу ва кайфият ҳолатларни ифодалайди. Тарихий тараққиётнинг турли даврларида у ёки бу ғоявий-туйғули оҳанглар нақшда устивор даражада намоён бўлади. Халқ ҳаёти ва унинг руҳий ҳолати хусусиятлари геометрик, ўсимлик ёки жониворлар мутаносибликларида бажарилган етакчи нақш оҳангларида ифода топади. Техника эстетикасининг амалий кўриниши бўлган «дизайн»нинг вужудга келиши, техника лойиҳаларининг маиший нарса-буюмлар соҳасига ҳам тадбиқ этилиши натижасида техника ва безакли амалий санъат бирлиги шаклланди ва ўзаро таъсир ўтказиш жараёнлари йўлга қўйилди.

w w w . a r x i v . u z Одамларни нафосатли тарбиялашда ҳам безакли-амалий санъатнинг аҳамияти беқиёсдир. У ўзининг амалий-фойдали томонлари билан миллионларга доимий равишда нафосатли таъсир ўтказиб туради. Санъат турлари орасида меъморчилик алоҳида ўрин эгаллайди. Меъморчилик инсон яшаш муҳитини уюштиришда, унинг ҳаёт фаолиятида улкан аҳамият касб этади. Унда санъат ва бошқа фаолият соҳалари ўртасидаги чекланганлик йўқ. У икки томолама бўлиб, ҳам моддий, ҳам маънавий маданиятга тааллуқлидир. Меъморчиликнинг бадиий томони амалий томонига бўйсундирилган бўлади. Меъморчиликда бадиий (қиёфали ифода) аввало, бинолар ёки улар мажмуининг ижтимоий аҳамиятлигида кўринади. Бу ҳол унинг бадиий имкониятларини янада оширади ва меъморчилик хусусиятларини белгилаб беради. Бошқа санъат турларида бўлганидек, меъморчиликда ҳам билиш ўзига хос тарзда намоён бўлади. Алоҳида иншоот ёки мажмуа тарзидаги меъморчилик асарлари тарихий давр яхлит қиёфасини вужудга келтиради. У ўз давриниг энг умумий ва ўзига хос фикр ва туйғуларини умумлашган ва мужассамлашган тарзда ифодалайди. Меъморчилик асарлари воқеликни бевосита тасвир этмайди, балки инсон кечинмаларини акс эттиради. Донишмандлар меъморчиликни «қотишма» мусиқа ёки «тошдаги достон» деб таърифлаганлар. Булар меъморчилик тўла тавсифини англатмасада, унинг табиатини белгилайди. Меъморчилик мусиқага ўхшаб давр қиёфасини ижтимоий-ифодали кўринишда яратади. Агар мусиқада қиёфа эшитиш орқали идрок этишга мўлжалланган бўлса, меъморчилик кўришга мўлжаллангандир. Меморчилик асарларини идрок этиш орқали одамлар турмуш тарзини, маиший ҳаёти ва ҳаёт фаолияти хусусиятларини, ижтимоий тузум табиатини, эстетик орзуни, у ёки бу давр ижтимоий руҳи ва мафкурасини инъикос этамиз. Меъморчилик ҳосил қиладиган билимлар мажмуининг аҳамияти шундаки, одамларда у яратилган маданий муҳити, ҳаёт тарзи, фикр ва туйғулари тўғрисида тасаввур пайдо бўлади.

w w w . a r x i v . u z Меъморчилик бинолари ва иншоотларини кўрар эканмиз, гўё тарихнинг «тош варақларини» кўздан кечиргандай бўламиз, бошқа оламга кириб, уни ўз яхлитлигича англаймиз. Энг муҳими, улар инсон билан мутаносибликда ифодаланганини кўрамиз. Меморчилик ўзининг ҳажмлари ва чизиқлари «тили» билан давр ва инсон ҳақида бошқа санъат турларидан кўра кўпроқ ҳикоя қилгандай бўлади. Шундай қилиб, меъморчилик ҳам бошқа санъат турлари каби воқеликни юксак бадиий даражада акс эттиради, ўз мажмуи билан ўз даврининг умумлашган, кенг қамровли ва ялит қиёфасини намоён қилади. ҳозирги меъморчилик айрим бинолар ва ҳатто улар мажмуини яратишга эмас, балки меъморчилик ижодининг олий кўриниши бўлган шаҳар бунёд этишга мўлжалланган. Тошкент, Нукус, Самарқанд, қўқон, Андижон, Навоий, Гулистон, Наманган, қарши, Жиззах шаҳарларидаги меъморчиликнинг энг яхши намуналари эркин режалаштиришга, яратилган табиий муҳитни ўзлаштиришга қаратилган бўлиб, енгил, эркин тарздаги ҳаёт шароитларининг хилма-хил ва доимий ўзгарувчанлигига узвий мослаша бориши билан изоҳланади. Мусиқа санъатнинг ифодали тури тизимига киради. Мусиқа ҳам воқеа- ҳодисаларни ифодали акс эттиради. Аммо у меъморчиликдаги каби фазо ва моддий ашё ўлчовлари билан белгиланмайди. Мусиқа кўриш орқали эмас, балки эшитиш воситасида идрок қилинади. Мусиқа мавзуи ўз хусуситятига эга бўлиб, инсон ва воқеликдаги барча томонларни қамраб ололмагани учун энг аввало инсон ички маънавий дунёсини, унинг туйғу ва кайфиятини ифодалайди. Мусиқада тасвирий томон бўлиши шарт эмас. Мусиқа мусаввирлик ва ҳайкалтарошликдан фарқли тарзда дунё ҳақида тасаввурлар эмас, балки туйғулар ва кайфиятлар ҳосил қилади. Мусиқа воқеликнинг ҳис- туйғули қиёфасини яратади. Мусиқада туйғулар ҳаётий туйғуларнинг айнан ўзи бўлмай, улар танлаб олинган, тасодифий лаҳзалардан тозаланган, муайян орзулар нуқтаи назаридан англанган бўлади. Мусиқа инсон ҳиссиётлари ҳолатининг барча ранго-ранг товланишларини акс эттиришга қодир. У энг

w w w . a r x i v . u z мураккаб туйғулар, энг нозик кечинмалар ва кайфият ҳолатларини ҳам ифода эта олади. Мусиқа вақт мезонига амал қилиб, кечинмаларнинг ўзгариб туришлари, авжланиши ва пасайиши жарайнларини қамраб олади. Мусиқа мураккаб ижтимоий туйғуларни, энг аввало, ҳаётдаги нутқ оҳанглари ёки ҳаракат вазнлари акс этадиган аҳлоқий (севги, нафрат,ғурур, қўрқув) эстетик (санъат ёки табиат нафосати, улуқворлик, фожеали, кулгили) туйғуларни ифодалайди. Мусиқа кайфият ҳолатини ифодалашда имкониятга эга. Инсон кайфияти мураккаб ҳиссиёт бўлиб, у ҳеч нарса билан боғланмаган. Кайфият умумлашган хусусиятга эга бўлиб, ундан иккиламчи томонлар чиқариб ташланади ва инсоннинг воқеликка бўлган туйғу муносабатини белгилайдиган энг муҳим томонлари ажратиб олинади. Мусиқанинг куч- қудрати шундаки, у шодланиш, қайғуриш, хаёл суриш, бардамлик, тушкунлик ва шунга ўхшаш инсон руҳий ҳолатларини хусусий ва умумий тарзда ўзаро боғлиқликда, бир-бирига сингиб кетишида намойиш қила олади. Ҳзбек миллий мусиқанинг дурдонаси бўлган «Шошмақом» дастасида халқнинг мураккаб тарихи, кечинмалари, завқ-шавқи, қайғу-ҳасратлари, орзу- умидлари шу қадар теран, чуқур, нафис жозибали, эҳтиросли ифода топганки, гўё ширин хаёллар дунёси бағрига кириб кетасан киши. Мусиқа ҳам бошқа санъат турлари каби ижтимоий ҳодисадир. Аммо унинг ижтимоий мазмуни ниқобланган тарзда бўлиб, у халқ ва маиший ҳаёт мусиқа намуналарида ёки мусиқа ижодининг сўз билан боғлиқ шаклларида очиқроқ кўринади. Мусиқа ҳаётнинг барча томонларини акс эттира олади. У бир вақтнинг ўзида ҳам эпик, ҳам лирик, ҳам драматик оҳангларда жаранглайверади, унинг ифодали табиатига кўра, кўпроқ лирикага мойил, лирика эса мусиқанинг эстетик асосини ташкил этади. Мусиқа нафосат оламининг инсонпарвар орзу-умидларини тўғридан-тўғри ва бевосита акс эттиради. У инсондаги энг яхши ҳислат ва фазилатларни намойиш этишга қодирдир. Мусиқа ижро этиладиган санъатдир. Мусиқа

w w w . a r x i v . u z санъати ижро этилиши жараёнидагина жонланади, «тилга киради». Халқ мусиқа ижодида бастакор ва ижрочи, баъзан эшитувчи ҳам бирлашиб кетади. ҳозирги давр мусиқа маданиятида ижрочилик санъати мусиқавий ижодкорликнинг нисбатан мустақил кўринишини олган. Мусиқа санъатнинг рақс, қўшиқ турлари билан қўшилганда етакчилик қилса, саҳна, кино, «ойнаи жаҳон» асарларида ёрдамчи вазифани бажаради. Мусиқа инсон фаолиятининг энг муҳим соҳалари билан алоқага киришади, меҳнат жараёнлари ва маросимларида қатнашади. Маиший ҳаётнинг муҳим қисми сифатида одамларни бирор мақсад-ниятга сафарбар этади, уларни ягона туйғу ва ғайрат атрофида бирлаштиради. Мусиқа инсонни тарбиялаш воситаси бўлиб, унда юксак фикр ва туйғулар, нафосат, диди ва орзулар ҳосил қилади, инсоннинг ижодкорлик қобилиятини оширади. Ифодали санъат тизимида рақс санъати ҳам муҳим ўрин тутади. Рақс қадим замонларда вужудга келган бўлиб, даставвал у маиший турмуш билан боғланган ов, жанг, эътиқод тимсоллари эди. Рақс қадимги одамларни бирлаштиришга, уюштиришга ҳисса қўшган бўлиб, унинг бу хусусиятлари ҳозирги кунда ҳам халқ рақсларида сақланиб қолган. Рақс ихтисослашган бадиий фаолиятнинг нозик ва мураккаб кўринишига, касб-корига айланган бугунги кунда у санъат турлари билан ҳакорликда амал қилади. Рақс мусиқасиз намоён бўла олмайди. Мусиқа рақс тўқимасидан жой олиб, унинг ҳис-туйғуга таъсир этиш тизимини белгилаб беради. Рақс санъати театр билан ҳам чамбарчас боғлиқ, у томошали театр санъатининг муҳим белгиларини ўзида мужассамлаштирган ҳолда бадиий қиёфалар яратади. Рақс учун инсон танасининг майин-эгилувчанлиги асосий омилдир. Рақсни инсон танасининг мусиқавий ифодали ҳаракатлари санъати, дейиш мумкин. Зеро, инсон танасининг рақс воситасида нафис-майин ҳаракатини ифодалаш имконияти унинг бадиий қиёфаси, «тили» асосидир. Мусиқа-товушлар оҳангдорлиги бўлса, рақс-оҳангдор ва қоидалашган ҳаракатдир. У оҳангли ва қоидали ҳаракатлар воситаси орқали инсон ички дунёсини, унинг энг нозик

w w w . a r x i v . u z ва чуқур кечинмаларини акс эттиради. Рақсда ифода устун даражада намоён бўлади. Тасвирий томон унга бўйсунади. Тасвир рақсда имо-ишора (пантомима) кўринишида акс этади. Имо-ишора санъати мустақил мақомга ҳам эга бўлиб, рақс тўқимасига узвий боғланади. Рақсда имо-ишоранинг ортиқча ўрин олиши рақснинг эстетик имкониятларини, баъзан рақс қиёфалилигини пасайтиради. ҳозирги замон рақси бир неча кўринишларга эга; халқ ва базм рақслари, саҳна рақслари, акробатик, вазнли, имо-ишорали рақслар ва бошқалар. Халқ рақслари бир вақтнинг ўзида ҳам санъат тури, ҳам фаолият тури тарзида намоён бўладилар. Саҳна рақсларида баъзан тасвирий томон ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Оврупо рақс санъатининг олий кўриниши балет рақси ҳисобланади. Балетда рақс театр ва драматургия (либретто) билан таркибий бирликни ташкил қилади. Балет ьир вақтда ҳам рақс тури, ҳам саҳна асаридир. Балет бадиий қоришманинг энг мураккаб хили ҳисобланади ва унда мусиқа ҳамда рақс кучи мужассамлашган бўлади. Томоша-қоришма санъат турлари тизимига театр, очиқ саҳна, (эстарада), цирк, кино, «ойнаи жаҳон» (телевидение) киради. Бадиий маданиятнинг бу соҳалари ўртасида муайян фарқлар бўлишига қарамай, уларга хос бўлган умумий белгилари жиҳатининг меморчилик ва рассомчиликдаги қоришма хусусиятларидан фарқ қилади. Меъморчилик, мусаввирлик, ҳайкалтарошликда қоришма ўрни қанчалик катта аҳамият касб этмасин, уларнинг ҳар бири алоҳида мустақил санъат тури сифатида намоён бўла олади. Томоша-қоришма санъат туралрида эса таркибий қоришманинг барча кўринишлари бирлашмаса (масалан, кинода театр, мусиқа, тасвирий санъат қатнашмаса) уларнинг бирортаси мавжуд бўлолмайди. Театр, очиқ сақна, цирк, кино «ойнаи жаҳон» кўринишларини қоришмалилик билан бирга «ўйин» ҳам бирлаштириб туради. Бу санъат турларининг одамларни бирлаштириш, уларни фаол ҳамкорлик ва ижодкорликка тортиш қобилияти уларни аҳлоқий-эстетик таъсир ўтказишнинг энг қудратли воситасига айлантиради. Техника, алоқа воситалари, техник жиҳозлар тараққиётининг

w w w . a r x i v . u z ҳозирги босқичи туфайли томошали-қоришма санъат турларининг аҳамияти тобора ортиб бормоқда. Театр санъати фазо ва вақт белгиларига эга. Спектаклда жуда кўп фазоли томонлар мавжуд. Ундаги буюм-жиҳозлар муҳити, саҳна безаклари, кийим- кечак ва ниҳоят, актёрнинг ўзи муайян фазоли хусусиятга эга. Спектаклда вақт мезони ҳам муҳим ўрин тутади. Саҳна асари доимо бирор вақт оралиғида содир бўладиган алоҳида ҳаракатни намойиш этади. Ҳзида фазоли ва вақт мезонларини мужассамлаштирилган театр фазо ва вақт узвий бирлиги амал қиладиган санъат кўринишидир. Театрнинг фазо ва вақт томонларини актёр бирлаштириб туради. актёрдан алоҳида истеъдод, хотира, эҳтирос, маъноли тасаввур хаёли, ифода кучи талаби каби маҳорат талаб этилади. Актёр маҳорати театр санъатининг барча шакллари учун муҳим хусусиятдир. Актёр маҳорати театр санъатининг туб ва нодир хусусиятидир. Театр санъатининг бошқа қисмлари актёр ижодига хизмат қилади. Актёр саҳнада бир вақтнинг ўзида ҳам ижодкор, ҳам қиёфа (образ) яратувчи, ҳам ижрочи бўла олади. Актёр саҳна қиёфасини яратаётганида драматик сюжетга асосланади. Бу ўринда актёр санъати драматург яратган ролни ижодий талқин қилиш санъатига айланади. Аммо, асл санъаткор актёр учун драматик қиёфа янги саҳна қиёфасини яратиш учун асос бўла олади, холос. Актёр мазкур ролни ҳар сафар ижро этганида, уни янги ҳаётий кузатишлар, ўй-хаёллар, ифода воситалари билан тўлдириб, сайқал бериб, бойитиб боради. Актёр ижодининг моҳияти мауллиф бадиий режасига бўлган эътиқоди, у билан қўшилиб-қоришиб кетиши, драматург таклиф қилган фикрлар, туйғулар, кечинмалар оғушига ғарқ бўлиб, уларни саҳна воситалари орқали намоён қилиши билан изоҳланади. Актёр драматург асарини ўзича «қайта яратади», муаллифга «шерик» даражасига кўтарилиши мумкин. Актёр сўзлар замирига яширинган мазмунни очиб беради, матнга ўз талқини билан аралашади, одамлар ва улар ҳаёт тарзига ўз муносабатини билдиради, уларнинг барчасини ўзининг ижодий тасаввурлари билан бойитади.

w w w . a r x i v . u z Актёр ҳақиқий бадиий қиёфага айланиб кетишга, унинг мағзига кириб кетишга интилади. Матнни тўла эгаллаб олиш, қиёфа мағзига етиб бориш бошқа санъат турлари ва кўринишларида ҳам содир бўлади. Аммо, театрда ёрқин, бетакрор қиёфа (образ) лар яратиш актёр маҳоратининг асл мақсади ва олий чўққиси ҳисобланади. Театр актёри ички ва ташқи жиҳатдан сайқал топган маҳорат, юксак овоз-нутқ оҳанги ва майин-эгилувчан маданият соҳиби бўлиши керак. Театр спектакли ижодий қайта қайта ишлаб чиқилган санъат асаридир. Актёр яратаётган қиёфалар туфайли ҳар бир спектакл саҳнага неча марта такрор қўйилишиданатъий назар, ҳар сафар янги ижод маҳсули каби намоён бўлади. Томошабин театрда тайёр санъат асарини идрок этибгина қолмай, балки ҳозир шу ерда, бугун содир бўлаётган бадиий ижод жараёни «ичида» иштирок этади. Саҳна санъати ўзининг бутун тарихи давомида адабиёт, мусиқа, тасвирий санъат билан алоқадорликда ривожланди, шу тарихи давомида саҳна қоришмасининг айримлари кўпроқ ёки камроқ қатнашган, аммо қоришманинг ўзи ўзгармас бўлиб қолаверган. Актёр саҳна қоришмасининг асоси бўлиб келган, ҳозир ҳам шундай. Саҳна қоришмасида драматик адабиёт (пьеса) алоҳида ўрин тутади. Театр санъати драматик адабиётнинг талқинчиси тарзида намоён бўлади. Театр ва драматургия ўзаро муносабатлари масаласи саҳна санъатининг воқелик билан алоқадорлиги масаласининг таркибий қисмидир. Ёзувчи, мусаввир, меъмор, ҳайкалтарош воқеликка тўғридан-тўғри мурожаат қилсалар, режиссёр, актёр, балет устаси драматург, бастакор томонидан яратилган «эстетик воқелик»ка мурожаат этади. Театр драматургияси саҳна воситалари орқали вужудга келган саҳна қиёфалари тизимини англатади. Драматургия ҳамиша театрни «етаклаб» юради. Актёр ва режиссёр маҳорати, ҳатто саҳна техникасининг такомиллашиб бориши драматик дабиёт тараққиётига боғлиқ. Театр санъати драматик асарни мустақил талқин қилади, саҳна воситалари орқали ўзига хос теранликда очиб беради, спектакл

w w w . a r x i v . u z услуби ва кўриниши ечимида театр асари мустақиллигини намоён қилади. Шу тарзда режиссёр, актёр, рассом ҳамкорлигида ягона ечим ҳосил бўлади. Театрнинг ўзига хос «тили»-ҳаракатдир. Театр санъати энг аввало саҳна ҳаракати санъатидир. Шу боис спектакл ижрочиларини «ҳаракатдаги шахслар» деб атайдилар. Саҳна ҳаракати асосини драматик ҳаракат ташкил этади. Драматик ҳаракат «ички ҳаракат»дан ташкил топади. «ички» ҳаракат инсон руҳий жараёнларини қамраб олади ва унинг воқелик билан хилма-хил муносабатлари табиатини очиб беришга хизмат қилади. Театр драматик ҳаракатни саҳна ҳаракатига айлантиради. ҳозирги давр театр санъати адабиёт билан кўпроқ алоқага киришмоқда. Саҳнага насрий асарлар, жумладан, роман кўпроқ кириб бораётир. Театр жамоалари насрий асарларни саҳналаштиришда ҳам муваффаққиятлар қозонмоқдалар. Насрий асарларни саҳналаштириш бадиий маданиятнинг ҳали ўзлаштирилмаган қатламларини кашф этиш, режиссёр изланишларини янада фаоллаштириш, актёр маҳоратини янги сифат даражасига кўтаришга йўл очмоқда. Саҳна қоришмасида мусиқа муҳим аҳамият касб этади. Мусиқали драма театрида мусиқа воқеа-ҳаракат ривожини ифодалайди, асар мазмунини томошабинга етказишга хизмат қилади. Драма театрида ҳам мусиқа аҳамияти беқиёсдир. Зеро актёр нутқи, унинг саҳнадаги ҳатти-ҳаракатлари мусиқа оҳанглари ва вазни қонунларига мувофиқ тарзда ифодаланади. Спектакалнинг мйаян фазоли ечимларида меъморчилик ва мусаввирлик намоён бўлади. ҳозирги театрда саҳна рассоми иштироки саҳнани жиҳозлаш, ёки актёр ўйинини содир бўладиган қулай майдончани яратиш, спектакл ғоясини мумкин қадар майин-жозибали етказиш ва бошқа мезонлар билан белгиланади. Бордию, спектаклда мусиқавий, майин-ифодали, тасвирий нарсалар мустақил ёки устивор аҳамият касб этиб қолса, унда саҳна ҳаракати тизими издан чиқади. ва яхлит саҳна қиёфаси бузилади. Театр жамоавий санъат тури бўлиб, унинг ютуғи бадиий яхлитликка эришишда намоён бўлади. Театр асари асосида ягона бадиий режа ётган бўлиб, у барча ижодкорлар меҳнатини бирлаштиради. ҳозирги саҳна

w w w . a r x i v . u z режиссёри спектакл ташкилотчиси ва илҳомчиси сифатида театр қоришмасини вужудга келтиради, бадиий яхлитлик ҳосил қилади, қиёфаларни шакллантиради ва унинг марказида актёр ижодини қарор топтиради. Очиқ саҳна ва цирк санъатига яқин туради. Очиқ саҳна санъатининг асосий хусусияти шуки, у томошабин билан тўғридан-тўғри ва бевосита, енгил ва самимий мулоқот содир этилади. Одатда, очиқ саҳна томошалари қатъий сюжет бирлигига эга бўлмасада, у бир-бирлари билан боғланмаган ижро навбатлари йиғиндиси эмас. Очиқ саҳна дастурини ички ғоявий-туйғули мазмуни ўйин-кулги ёки кўнгил очиш вазифасидан келиб чиқади. Ҳзбекистон «ойнаи жаҳони»нинг ва радиосининг «Миниатюралар театри», «Табассум», «Наштар»дастурлари, «Ялла»дастаси ижодкорлари тайин ва ўткир, ҳажв ва завқ-шавқли ўйин-кулги асосидаги бадиий қоришма яратиб, одамларга шодлик, яхши кайфият бағишлайди, фаол ижтимоий-тарбиявий вазифани адо этади. Дорбозлик, қизиқчилик ва цирк томошаси ҳам энг қадимий санъат турларидан бўлиб, улар кенг халқ оммаси эъзозига сазовор бўлган. Цирк артисти қиёфа мағзига кириб боришга интилмайди, баъзи «хавф- хатар»ларни енгиб ўтиш орқали маҳоратини намойиш этади. Цирк санъатида ғаройиб мосламаларда ҳунар кўрсатиш (эксцентрик) ва қизиқчилик- масхарабозлик, мураккаб бадантарбия санъати (акробатика) ва жониворларни ўргатиш (дресировка) бир-бири билан чатишиб кетади. Булар цирк артистидан эпчиллик талаб этади. Бу санъат тури ажойиб-ғаройиб ҳунар кўрсатиш ва воқеликни муболағалар тарзида ўзлаштиришга мойилдир. Цирк санъати асосини навбат мавзуси (номер) ташкил қилади. У мустақил эстетик қийматга эга бўлиб, цирк дастурининг таркибий қисмидир. Цирк томошалари хилма-хил санъат кўринишларини жамлаб намоён этади. Шу боис цирк турли ёшдаги дид-фаросатли одамларнинг севимли томошаси бўлиб қолгандир.

w w w . a r x i v . u z ҳозирги бадиий маданият тизимида кино муҳим ўрин тутади. Бир вақтлар кўча майдонларида моҳирлик билан намойиш қилинган ўйин-кулги ва кўз бойлағич кўринишларидан бошлаб, ҳозирда мураккаб ҳаётий зиддиятлар ва муносабатларни акс эттираётган кино санъати ХХ аср фан-техника тараққиёти мўжизасига айланди. Кино фақат илмий-техник тараққиёт меваси бўлибгина қолмай, балки фан-техника намоён бўлишининг шаклларидан биридир. Кино санъати кинематографик техника намоён бўлиш шаклларидан биридир. Кино санъатининг техник асосини суратга тушириш (фотография) ва кинокамера ташкил этади. Улар ҳаётнинг хилма-хил кўринишларини бадиий ўзлаштириш орқали кино асарининг вазифасини адо этади. Кинонинг техник воситалари (оддий кинокамера, ҳаракатланувчи кинокамера, овоз, ранг, фазоли овоз, кенг экран, ўта сезгир киноплёнка, ҳажимли тасвир) маиший ҳаёт соҳаларининг чуқур қатламларини акс эттириш имкониятига эгадир. Кино бошқа санъат турлари, хиллари, кўринишлари ифода воситаларидан қоришма ҳосил қилади. Кинода адабиёт асари-киносценарийга, театр- киноактёр санъатига, мусиқа-фильмнинг вазн-оҳангига айланади, мусаввирлик-фильм тасвирий ечимига асос бўлади ва ҳ. Шу тариқа кино қиёфаси ўзида бошқа санъат хоссаларини жамлаб, уларнинг муҳим хусусиятларини янги сифат даражасига кўтаради. Кино санъатига адабиёт таъсири жуда кучли. Етук адабий манба етук кинофильм яратиш гаровидир. Кинофильм драматик асарга нисбатан қилинганда романга яқин туради. Киносценарий асосини драмтик тўқнашувлар ва зиддиятлар ташкил этсада, кино романга қиёс қилинганда воқеликни кенг қамровли акс эттириши жиҳатидан эпик адабиётга яқинлашади. Кино санъатида фазо ва ҳаракат эркин ифодаланади, қиёфалар узоқ муддатда ривожланади, воқеа ва инсон ички дунёси табиий қўшилиб кетади. Ана шу хусусиятлари билан адабиётнинг роман жанрини эслатади. Сценарий янги адабий ижод маҳсули ҳисобланади.

w w w . a r x i v . u z Кино санъати тасвирий санъатнинг мусаввирлик, ҳайкалтарошлик, меъморчилик турларидан ҳам кенг фойдаланади. Фильм ҳаракатни текисликда ифодалайди, у ҳаракатдаги тасвир санъати сифатида ҳамфазо, ҳам иезонига эгадир. ҳозирги кино санъати бир қатор ифода воситалари орқали вужудга келади. Масалан, кинода ёруғлик муаллифнинг воқеликка муносабатини намоён қилади, кайфият вужудга келтиради, ҳодиса ички ҳолати ҳақида тасаввур ҳосил қилади, қаҳрамон руҳий ҳолати ва туйғуларини ифодалайди. Кино санъатида ранг тобора катта аҳамият касб этмоқда. Рангли фильм мавзуи, мазмуни, бадиий режаси таъсирчан қувватга эга бўлиб, бир неча ранг ва оқ-қора тасвирнинг ўзига хос томонлари бор. ҳозир рангли кино асосий ўрин эгаллаб олганлигини эслатиб ўтиш зарур. Кино овоз билан тирик. Овозли кино инсон билиш имкониятларини кенгайтиради. Кино ва театр санъатда овоз-сўз бир хил мақомга эга эмас. Театрда сўз энг муҳим ифода воситаси бўлса, кинода сўз ёрдамчи хусусиятга эга. Кино учун томошали ҳаракат энг муҳим хусусиятидир. Кинода қаҳрамоннинг нигоҳи, йирик тасвирда кўрсатилган аёлнинг сезилар-сезилмас елка қисиши, ёки бармоқларинг титраб туриши, ички кечинмаларини ҳар қандай сўз-иборалар орқали ифодалашдан кўра, тасвир орқали кўрсатиш афзалдир. Кинода сўз ҳаракатни такрорлаб турса, кўрсатиш мумкин бўлган ҳолатларни ҳикоя қилса, фильмнинг зерикарли ва ўта чўзилган бўлиши табиийдир. Кино ва театр бир-бирига жуда яқин бўлиб, иккаласи ҳам адабиёт заминида вужудга келади. Шу маънода уларни «иккиламчи» (адабиёт бирламчи) санъат тури, дейиш мумкин. қоришмалик кинога ҳам, театрга ҳам хос. Иккаласи ҳам фазо ва вақт мезонига бўйсунади ва актёр ўйини билан боғлиқ. Кино ўз мавзуига, ифода воситаларига эга бўлиб, унинг асосий ўзагини кинематографик ҳаракат ташкил қилади. Бу ҳаракат кинокадр ичидаги ва

w w w . a r x i v . u z кадрлар бирикмаси (монтаж) орқали ҳосил қилинган ҳаракат мажмуи ҳисобланади. Кинокадр бирикмаси кинематографик ифода воситалари орасида муҳим ўрин тутади. Фильм яратувчиси унинг ёрдамида томошабин фикр, туйғу ва ўй-хаёлларини бир нуқтада уюштиради ҳамда кинематографик вақтни зичлаштириш ёки чўзиш имкониятига эга бўлади. Кинокадр бирикмаси (монтаж) кино санъати ривожининг турли даврларида турлича аҳамият касб этган. Бир вақтлар овозсиз кинода унинг роли мутлоқлаштирилган эди. Бу ҳолат овозли кинода ҳам давом этиб, у баъзан актёр ўрин ва айрим кадрлар мазмуни аҳамиятли тушириб юборишга олиб келган эди. Кино санъатининг ифода воситаларидан яна бири-ҳаракатдаги кинокамерадир. У фильм яратувчиси қўлида ҳаракатни механик тарзда плёнкага туширадиган техник ускунагина бўлиб қолмай, балки энг муҳим ижод қуроли ҳамдир. ҳаракатдаги кинокамера кино санъати имкониятларини оширади, инсон ҳаёти сиру-асрорларини, хулқ-атворининг яширин томонларини очиб беришга омилкор восита сифатида хизмат қилади. ҳаракатдаги кинокамера томошабин ва санъаткор ўртасидаги муносабатларни тубдан ўзгартирди; энг аввало улар ўртасидаги масофа қисқарди, томошабин ҳис-туйғуси ўсди, у воқеа-ҳодисаларнинг иштирокчисига айланди, бир жойда тургани ҳолда кинокамера билан бирга ҳаракатга кирадиган бўлди. Айни маҳалда оператор қўлидаги кинокамера фильм ижодкорлари фикр-туйғуларини акс эттирувчи, уларни томошабинга етказувчи нозик ижод жиҳозига ҳам айланди. Кино санъати киноактёр олдига ҳам ўзига хос талаблар қўяди. Театр актёри томошабин ва саҳна оралиғидаги масофани ҳисобга олиб овозга «зўр» беради, имо-ишоралар, ҳатти-ҳаракатни ишга солади. Кинофильмда эса буларнинг ҳаммаси аҳамиятсиз бўлиб, кинокамера олдида киноактёр кўпроқ ўзини табиий, самимий, эркин, оддий, вазмин, бемалол тутади. Бу билан киноактёр ўзининг жозибадор ва эҳтирослигини йўқотмайди.

w w w . a r x i v . u z Кино жамоавий ижод маҳсули бўлиб, унда сценарий муаллифи, режиссёр, оператор, мусаввир, бастакор, «кадр бирикмасини» яратувчи (монтажчи) ва бошқалар меҳнати ишлаб чиқариш жамоаси меҳнати билан қўшилгандан сўнг кинематография маҳсулоти яратилади. ҳозирги замон кинематографияси нафақат санъат, балки кўп соҳали, замонавий техника билан жиҳозланган ишлаб чиқариш соҳаси ҳамдир. Кинода режиссёр кинематографик жараён барча қатнашчиларини бирлаштириб туради. Кино санъати ривожи тарихини кўп жиҳатдан режиссёр фаолияти тарихи дейиш мумкин. Кино санъат тизимида устун ва заиф томонларга эга. Масалан, ҳаракатчанлик унинг ҳам устун, ҳам заиф томонидир, чунки кинони бир дақиқа ҳам тўхтатиб қўйиб бўлмайди. Кино воқеликни кенг қамраб олишда театрдан устун. Айни пайтда кино томошабин кўз ўнгида содир бўладиган актёр ижоди каби театр саҳнаси нодирлигидан маҳрум. Кинода томошабин содир бўлиб ўтган бадиий жараён техника воситасида такрорланаётганининг гувоҳи бўлади, холос. ХХ асрнинг иккинчи ярмида ойнаи жаҳон (телевидение) тури равнақ топди. Телевидение ҳам илмий-техник инқилоб маҳсулидир. «Ойнаи жаҳон» ўзининг ижтимоий аҳамияти жиҳатидан кенгроқ миқёсдаги санъат бўлиб, у сиёсий, илмий-техник, эстетик ва бошқа ахборотнинг тезкор етказиб беришнинг энг муҳим воситаси ҳисобланади. «Ойнаи жаҳон» миллионлаб одамлар бўш вақтини уюштиришга, турмуш тарзига таъсир ўтказишга қодир бўлиб, у инсоннинг ҳаётидан мустаҳкам ўрин олди. «Ойнаи жаҳон»нинг илк бадиий вазифаси санъат турлари, хиллари, кўринишлари самараларини намойиш қилишдан иборат бўлган. «Ойнаи жаҳон» эстетик фаолиятининг алоҳида соҳаси сифатида қарор топди. «Ойнаи жаҳон» санъат туридир, деб қатъий ҳукм чиқариш қийин, чунки у шу қадар мураккаб қоришма ижод соҳасики, уни воқеликни бадиий идрок этишнинг махсус соҳаси ёки эстетик фаолиятининг махсус тури деб атаган маъқул келади.

w w w . a r x i v . u z «Ойнаи жаҳон» ифодалилиги деганда шу заҳоти яратиладиган (айниқса, шарҳловчиларда) «фаолият»ни янада ривожлантириш, «Зангори экран»даги ижрочи ва томошабин-эшитувчи ҳужжатлик ва бадиий ҳаракатнинг ҳамоҳанглигига эришиш ва бошқалар тушунилади. Ойнаи жаҳон (телевидение) моддий ва маънавий маданият таркибида ўзига муносиб ўрин эгаллашга қодир бўлган эстетик фаолият тури сифатида намоён бўлаётир. Санъат турлари ва кўринишларининг, деярли ҳаммаси «Ойнаи жаҳон» бағрига сингиб, эстетик таъсир этишнинг самарали воситасига айланмоқда. 3. Бадиий қиёфанинг асосий тавсифи уни ҳаракатга келтирадиган санъаткор ғоя-режасининг туғилиши, унинг асар тизимидан ўрин олиш ва ниҳоят томошабин, ўқувчи, эшитувчи, тингловчи идроки билан боғлиқ жараёнлар тавсифи билан тўлдирилиши лозим. Мазкур босқичларнинг ҳар бири муайян вақтда амалга ошади. Бу босқичлар орасида санъаткор ғоя- режаси ва унинг сифати кўп жиҳатдан асарнинг истиқбол тақдирини белгилаб беради. Бадиий режа ўзида воқеликнинг ички ва ташқи, якка ва умумий томонларини сингдирган бўлади. Бадиий режа-ғоя санъаткор миясида аввал бошданоқ мавҳум тушунча тарзида эмас, балки жонли таассуротлар, воқеа-ҳодисалар билан боғлиқ ҳолда вужудга келади. Фикр- муддаони амалга ошириш ғоя-режанинг ўзиданоқ бошланади. Тадқиқотчилар фикрича катта истеъдод соҳиблари, жумладан, Абдулла қодирий, Абдулла қаҳҳор, Ойбек одатда ўз асарлари илк режаларини тузиб чиқар эканлар, уларда бўлажак асар тўқимасини асоси, воқеалар ривожи, айрим қисмларнинг ифода режасини олдиндан белгилаб қўйганлар. Санъаткорнинг илк режаси уни ҳайратлантирган воқеа-ҳодисалар билан тасодифан тўқнашиши натижасида вужудга келтириши мумкин. Аммо бу ҳодисалар бир санъаткорни чуқур таъсирлантириб, бошқасини бепарво қолдириши зарурият (қонуният) тарзида намоён бўлади. Бадиий ғоя-режа санъаткорни ижодга чорлайдиган ички изчил турткидир. У ўзининг ҳомаки чизиқларда ва ибораларда вужудга келаётганлигига қарамай санъаткор ижоди давомида йўналтириб туради. Санъаткорнинг

w w w . a r x i v . u z воқелик тўғрисидаги билимлари, тасаввури таъсири остида бадиий режа мазмуни ҳам ўзгариб боради. Санъаткорлар ижодий жараёнида вужудга келган сон-саноқсиз адабий асар ҳомаки ёзмалари, ҳомаки расмлар, бастакор мусиқа асарларининг ҳомаки қисмлари шундай далолат беради. Бадиий режа санъаткор шахсий ҳис-туйғулари билан суғорилган тақдирдагина уни ижодни давом эттиришга ундайди. Санъаткор кечинмалари ва туйғулари акси сифатида руҳий ҳолат бадиий ижоднинг асосий белгисидир. Улуғ истеъдод соҳиблари ўзларини ниҳоятда тўлқинлантирган нарса ва ҳодисаларни танлаб, бадиий ижодларига мавзу қила оладилар. Санъаткор ҳис-туйғулари ўзи яратаётган қаҳрамонлари қиёфасига кириб, улар ҳаёти билан яшайди, ўзи йиғлаб уларни йиғлатади, ўзи кулиб уларни кулдиради. Уларни эзгулик ва мардликка ундаб, ўзи уларга интилади... Бадиий режанинг вужудга келиши жараёнида тасаввурлар улкан аҳамият касб этади. Улар фақат бадиий тафаккур ҳосиласи бўлмай, балки билиш фаолиятининг зарурий бўлаги ҳамдир. Тасаввурларда жонли мушоҳада билан бирга мавҳум, мантиқий тафаккур ҳам чирмашиб кетади. Тасаввурлар жонли мушоҳада тарзида нарсалар ва ҳодисалар акси, мавҳум тафаккур тарзида эса умумлаштириш усули орқали намоён бўлади. Тасаввурлар ҳиссиётли ва мавҳум ҳодисалар оралиғидан ўрин олади, уларда нафақат воқелик, балки унга бўлган муносабат ҳам акс этади. Инсон нимани улоқтириб ташлайдию, нимани илгарига суради-буларнинг барчаси тасаввурларда намоён бўлади. Шундай қилиб, тасаввурлар бадиий қиёфа яратишга ёрдам беради. Шуни айтиш жоизки, санъаткорнинг бадиий қиёфалар яратиш қобилияти унинг тасаввурлар ҳосил қилиш қобилиятидан келиб чиқади. Бадиий тасаввурда режаланган қиёфалар доимо санъаткор эстетик орзусига, унинг гўзаллик ва мукаммаллик ҳақидаги ўй-фикрларига мутаносиб бўлади. Бадиий ижод жараёнида тасаввур келажакни орзу- умидлар орқали олдиндан пайқаш вазифасини адо этади. Бадиий тасаввур таркибида инсоннинг орзу-умидлари, интилишлари ва эҳтиёжлари мавжуд

w w w . a r x i v . u z бўлади. Шу боис тасаввур ижод учун рағбатлантирувчи, бирлаштирувчи куч бўлиб хизмат қилади. Санъатда воқелик бадиий тўқимасиз, тўқима эса воқеий ҳодисаларсиз акс этмайди. Воқелик хаёл-тасаввур ҳосил қилади. Бу хаёл-тасаввурларга ўй-хаёл нафаси «жон» киритади. Пухта ўйланган, ойлаб, йиллаб мияда қиёмига етган тасаввурлар маҳсулининг маънодорлигини кучайтиради. Санъаткор тасаввур ёрдамида онгидаги ҳаёт тафсилотларини, қаҳрамон хулқ-атвори икир- чикирларини, унинг ташқи кўринишини ва бошқа хусусиятларини қайта тиклаб олиши мумкин. Санъаткор қаҳрамон ҳаёти билан боғлиқ муҳим бир жиҳатни қайта яратиш учун ҳам ҳаётининг барча майда-чуйда тафсилотларини тўла тасаввур қилиши даркор. Масалан, ёзувчи ўз қаҳрамонини меҳнат жараёнида ифодалаш учун унинг кундалик турмушдаги, оилавий ва шахсий ҳаётдаги хулқ-атворини барча икир-чикирлари билан тасаввур қила олиши ёки аксинча, қаҳрамоннинг шахсий ҳаётини ишонарли тасвирлаш учун санъаткор унинг меҳнат жараёнидаги хулқ-атворини тўла тасаввур этиши лозим бўлади. Санъаткор тасаввури ишончли бўлиши учун унинг тажрибаси, ҳаётни яхши билиши лозим бўлади. Ёзувчи кундалик ҳаёт муаммоларини ўрганишдан чекинса, ҳоҳламаса, тасаввури сўниб бораверади ёки бемаъни, қуруқ хомхаёлга айланиб қолади. Ижодкор руҳий ҳаётининг муҳим бўлаги бўлган тасаввур ва фаҳм фаросат ўзаро боғланган бўлиб, улар иштирокисиз ижодий фаолиятнинг бирор соҳасида самарага эришиш қийин. Кенг маънодаги фаҳм-фаросат ҳаёт ҳақиқатини бевосита идрок этиш қобилиятидир. Одатда фаҳм-фаросатни ҳис- туйғу ва ақлий бўлакларга бўлиб мушоҳада қиладилар. ҳис-туйғули фаҳм- фаросат ҳақиқатни ташқи, масалан, кўриш ёрдамида англашни, ақлий фаҳм- фаросат эса ҳақиқатни ақл ёрдамида англашни билдиради. Санъаткорнинг ўткир фаҳм-фаросати унинг бадиий истеъдодлилиги белгисидир. Санъаткор ўткир фаҳм-фаросат ва қувват-ҳофизаси ёрдамида бадиий қиёфа, баъзан бутун бир тарихий даврни қайта яратади, баъзан эса ўз

w w w . a r x i v . u z тажрибасида кўрилмаган, аммо ҳаётда мавжуд бўлган нарсаларни топишга муваффақ бўлади. Санъаткорнинг ҳаётий, ҳис-туйғули ва ақлий тажрибаси қанчалик бой ва хилма-хил бўлса, унинг фаҳм-фаросати ҳам шунчалик самарали ва мазмундор бўлади. Санъаткор воқеа-ҳодисаларни яхши билиши бой таассуротларга эга бўлиши фаҳму-фаросат амалиётига катта йўл очади. ҳаётдаги «тўсатдан», «кутилмаган» ҳақиқатни фаҳм-фаросат билан очиш аслида санъаткор руҳий қатламларида яшириниб ётган ахборот ва маълумотларини бирлаштириб, шу заҳотиёқ ишга солиш қобилиятининг маҳсули тарзида намоён бўлади. Санъаткор ўзининг фикр-мулоҳазалари, ҳис-туйғулари, кечинмалари бошқаларнинг ҳам фикри, туйғуси, кечинмасига айланиб кетишига, ўзи кўрганини бошқалар ҳам кўришига, ўз маънавий мулки бошқаларнинг ҳам маънавий мулки бўлиб қолишига интилади. Пираворд натижасида санъаткор ўзининг бадиий режасини асар бадиий тўқимасига кўчирилишига эришади. Бадиий асарнинг вужудга келиши билан бадиий ижод жараёни тугалланади ва бадиий қиёфа ҳаётининг янги босқичи-бадиий идрок жараёни бошланади. Шундан эътиборан бадиий қиёфага «жон» киради ва у ҳаракатга келади. Агар у идрок этилмаса, у моддий нарса ҳолатида қолиб кетаверади.

w w w . a r x i v . u z Адабиётлар 1. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. Т., Ҳзбекистон 1994й. 2. Кожинов В. Санъат турлари. Т., 1962. 3. Умаров Э. Эстетика. Т., Ҳзбекистон 1995. 4. Эстетика. Словарь. М.., Политиздан 1989. 5. Абдуллаев А. Жажда прекрасного. КИЖИ. «Правда востока» Т.., 1984. 6. қўшжонов И. Адабиёт ва эстетика. Т.., 1981й. 7. мирвалиев С. Ҳзбек адиблари. Т.., «Ёзувчи» 2000й.

w w w . a r x i v . u z

O'xshashlar

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни

Бадиий ижод жараёни ва бадиий асарни ғоявий эстетик идрок этиш

Санъат асарини нафосатли идрок этиш ва нафосатли тарбия

Санъат асарини нафосатли идрок этиш ва нафосатли тарбия