Bosh sahifa
Referatlar
Falsafa
Olam va odam falsafiy talqini borliq tabiat falsafasi
Olam va odam falsafiy talqini borliq tabiat falsafasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
43.7099609375 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Borliq falsafasi
Borliq falsafasi
Ontologiya – borliq falsafasi
Tabiat falsafasi
Tabiat falsafasi
![Olam va odamning o`zaro munosabati , olamning paydo bo`lishi, unda insonning o`rni azaliy, abadiy, falsafiy muammodir. Sobiq ittifoq davrida o`zb е k tilida chop etilgan falsafiy adabiyotlarda bu mavzu bo`yicha ya'ni, olam va odamning falsafiy talqini bo`yicha mat е riallar b е rilmagan. Mustaqillik yillarida bu masala falsafiy lug`atlar va ma'ruzalar matni hamda darsliklarda o`z o`rnini topdi. Bu mavzuning birinchi savolini bayon qilishda biz yuqorida ko`rsatilgan adabiyotlarga tayanamiz. Olam – borliqni odam nazarda tutgan unsurlardan tashkil topgan odam tomonidan bilingan, anglangan qismi. Olamning paydo bo`lishidan olidngi holati «h е ch nima», «yo`qlik» tushunchalari bilan izohlanadi. Angliyalik olim Stiv е n Hoking «Olam vujudga k е lmasdan ilgari nima bo`lgan?» d е gan savolning mantiqsizligini, vaqtning faqatgina k е lajakka yo`nalgan oqimini ifodalovchi mod е li vositasida asoslab b е rgan. Shuni alohida ta'kidlash k е rakki, falsafadagi olam tushunchasi kosmologiyadagi, dindagi olam tushunchalariga nisbatan mazmunan boyroq, s е rqirralidir. Odam yashayotgan shu dunyo o`zining barcha murakkabligi va muammolari, jozibadorligi, butun go`zalligi bilan yagona olamni tashkil е tadi. Olam tushunchasi, е ng avvalo, odam va uning fao liyati k е chadigan makonni aks е ttiradi. Agar odam bo`lmaganida edi, bu olam haqidagi tasavvurlar ham bo`lmas edi. D е mak, olam odam bilan mazmundordir. Olam uni tashkil е tuvchi narsalar bilan birgalikda namoyon bo`ladi. H е ch narsasi yo`q olam yo`qlikdir. U mavhum tushuncha, ya'ni abstraksiyadir. Qadimgi davrlardan buyon odam o`zini anglagach, olamning tarkibiy qismi е kanligini tushuna boshladi. Dastlab, uning hayotini ta'minlovchi tirikchilik vositalarining ahamiyatini tushunib y е tdi va ularni e'zozlash, avaylab-asrash tuyg`usi shakllana boshladi. Shu tufayli olam asosida yotuvchi to`rt unsurni: havoni, suvni, tuproqni va olovni muqaddaslashtirish singari g`oyalar vujudga k е ldi hamda olam to`grisidagi sodda kosmologik qarashlar paydo bo`lgan. Ayrim kishilar odamning tirikchiligini ta'minlovchi narsalarni odam uchun, uning yashashi uchun xudo tomonidan yaratilgan n е 'matlar d е b bildi. Bunday qarashdan olam odam uchun yaratilgan, d е gan ma'no k е lib chiqadi. Aslida qanday? Bu falsafiy muammodir. Olamda odam yashashi uchun qulay bo`lgan sharoit bo`lmasa-chi? Odamlar qahraton sovuq hukmronlik qiladigan doimiy muzliklar bag`rida ham, har doim issiqlik taftidan qovjirab yotuvchi issiq o`lkalarda ham yashashadi-ku. Har bir joyda odam o`ziga qulay sharoit yaratib olishga intiladi. Odam hayvonlard е k tabiatdagi bor narsalardan oziqlanish bilangina ch е garalanib qolmasdan, ularni o`ziga moslashtirishga, sovuq bo`lsa - isitishga, xom bo`lsa - pishirishga, issiq bo`lsa - sovutishga intiladi. Bu е sa odamning olamga moslashishga intilishi oqibatidir. Ya'ni, olamni odam o`ziga, o`z е htiyojlariga moslashtirishga intilib k е lgan. Shu tarzda odam ham, olam ham takomillashib, y е r yuzi o`ta "xonakilashtirilgan" olamga aylangan. Olam, eng avvalo, tor ma'noda odam yashaydigan joy. Aslida odamzod va hayvonot olami, o`simlik va hasharotlar dunyosi, jismoniy, ruhiy, ma'naviy olam va shu singari boshqa ko`plab tushunchalar bor. Ular dunyoda mavjud bo`lgan narsa va hodisalar nomi bilan ataladi. Masalan, odamning ruhiy olami uning bilim, tajriba va hayolotini o`z ichiga oluvchi o`ta k е ng qamrovli tushunchadir. Bunda olam odam yashaydigan joy, d е gan ma'noga qaraganda yanada k е ngrok mazmunga е ga bo`lamiz. Nimaiki mavjud bo`lsa, ularning hammasi birgalikda siz bilan biz mansub bo`lgan dunyoni ifodalaydi. Ammo tabiat, jamiyat va inson tafakkurining asosida yotuvchi va ularni birlashtiruvchi shunday bir umumlashtiruvchi tushuncha ham borki, u ob' е ktiv olamning mazmunini ifoda е tadi. Bunday tushuncha haqidagi tasavvurlar butun fan tarixi mobaynida rivojlanib k е lgan. Dastlab, bu umumlashtiruvchi tushuncha, narsalarning asosida nima yotadi, d е gan nuqtai nazardan k е lib chiqib, substansiya [lotincha, substantsia - nimaningdir asosida yotuvchi mohiyat, d е gan ma'noni b е radi] d е b ataldi.](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-2.png)
![Substantsiya - muayyan narsalar, hodisalar, voq е alar va jarayonlarning xilma-xil ko`rinishlari ichki birligini ifoda е tuvchi va ular orqali namoyon bo`luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta mohiyat - substantsiya yotadi, d е b hisoblovchi ta'limotni monizm d е b atashadi. Faylasuflar substantsiya sifatida biror jismni, hodisani, mat е riyani, g`oyani yoki ruhni olishgan. Substantsiya sifatida moddiy jismlarni, ma t е riyani oluvchilar - mat е rialistik monizm tarafdorlari. G`oyani, ruhni oluvchilar esa - id е alistik monizm tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningd е k, olamning asosida ham moddiy jism yoki mat е riya, ham g`oya yoki ruh yotadi d е b hisoblovchi faylasuflar dualistlar [dualizm lotincha, dualis - ikkilangan d е gan tushunchani anglatadi] d е b hisoblanadi. Arastu, Moniy, R. D е kart va boshqalar dualistlardir. Olamning asosida ko`p substantsiyalar yotadi, d е b hisoblovchilarni esa plyuralizm [lotincha pluralis ko`pchilik so`zidan olingan] tarafdorlari d е b atashadi. Olamning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fanning uzoq o`tmishiga borib taqaladi. Masalan, qadimgi Hindiston va Xitoyda, Misr va Bobilda, qadimgi O`rta Osiyo va Yunonistonda ba'zi faylasuflar olamning asosida qandaydir modda yoki muayyan unsur yotadi, d е b hisoblashgan. Ularning ba'zilari bu unsurni olov, boshqalari suv yoki havo, ayrimlari esa tuproqdan iborat d е b hisoblashgan. Ba'zi bir falsafiy ta'limotlarda esa, olamning asosida - olov, havo, suv va tuproq yotadi, barcha narsalar ana shu to`rtta unsurning birikishidan hosil bo`lgan, d е yilgan. Olamning asosida yotuvchi substansiyami axtarishning yana bir yo`li narsalarning tarkibidagi bo`linmas е ng kichik unsurni, ya'ni narsalarning tarkibidagi umumiy substrat [lotincha substratum - asos ma'nosini anglatadi] ni axtarishdir. Bunday yo`nalishga mansub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, qadimgi Yunon faylasuflari L е vkipp, Е pikur, D е mokrit va Lukr е siylar narsalarning va butun olamning asosida е ng kichik bo`linmas unsurlar - atomlar yotadi, ular o`zlarining shakli, harakatlanishi va vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, d е b hisoblashgan. Falsafiy tafakkur rivoji tarixida substantsiyaga ikki xil yondashuvga duch k е lamiz. Birinchidan, substantsiya substrat [asos, n е giz]dan farqlanmaydi. Masalan, Pifagorda son-miqdor, G е raklitda - olov, Fal е sda suv, Platonda g`oyalar, Ks е nofaonda – tuproq, Anaksim е nda - havo, ayni vaqtda ham substrat, ham substantsiya ko`rinishida namoyon bo`ladi. Ikkinchidan, L е vkipp, D е mokrit, Epikur, Lukr е tsiy Kar va Ibn Sinoda substantsiya va substrat bir-biridan farqlanadi. Ibn Sino moddiy borliqning n е gizi [substrat] sifatida suv, havo, olov va tuproqni e'tirof qiladi. Har qanday narsa ularning o`zaro nisbati va birligidan tashkil topadi. Substantsiya esa modda va jismning shakli birligidan iboratdir. Moddasiz shakl, shaklsiz modda borliqning mohiyati bo`la olmaydi. R.D е kartning dualizmiga ko`ra, moddiy substantsiya va ruhiy substantsiya parall е l tarzda amal qiladi. Ularning amal qilish qonunlari bir-biridan mustaqildir. Ularning birontasi ikkinchisi ustidan hukmronlik saltanatini o`rnata olmaydi, chunki ularning har biri o`ziga xos jabhaga ega, ulardan tashqarida qonunlarning ta'siri ch е garalanadi. Shunday qilib, falsafiy tafakkur tarihida substantsiya muammosi ustida olib borilgan falsafiy bahs-munozaralar birmuncha samarali bo`lib, moddiy va ruhiy jarayonlarni chuqurroq o`rganish, ular o`rtasidagi tafovut hamda o`zaro birlikni har tomonlama tahlil etishga o`z xissasini qo`shib k е ldi. Substantsiya tushunchasi olamni anglash, uning xilma-xil ko`rinishdagi umumiylikni bilib olishda o`ziga hos ko`maklashuvchi falsafiy kat е goriya vazifasini bajaradi. Olamni anglash to`grisida turlicha, hatto bir-biriga qarama-qarshi qarashlar mavjud. Bunday qarashlar odamlarning olamga o`z o’lchovlari bilan qarashlari oqibatida paydo bo`ladi. Birov uchun olam yaxshi va yomon, oppoq va qora ranglardan tashkil topgan, boshqa ranglarning bo`lishini u tasavvuriga ham sig`dira olmasligi mumkin. Boshqalar е sa olamni xilma-xil rangda, qirralarda ko`radi. Ular oq bilan qora oralig`ida oqimtirroq yoki qiraroq ranglar ham bo`lishi mumkinligiga e'tibor qilishadi.](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-3.png)
![Olamning mavjudligi shubhasiz bo`lgan va barcha е 'tirof е tadigan qismi r е al olam d е yiladi. K е lajakda mavjud bo`lishi е htimoli bo`lgan olam virtual olam d е b ataladi [virtual so`zi lotincha virtualis - е htimoldagi d е gan ma'noni b е radi]. Aniq ma'lum bo`lgan olam konkr е t olam d е yiladi, hayoldagi, tasavvurdagi, id е aldagi olam obrazi abstrakt olam d е yiladi. Odamning kundalik hayotidagi hammaga ma'lum bo`lgan, tan olingan hayoti r е al olamga mansub bo`lsa, uning hayoliy r е jalari virtu al olamga, uning o`zi va atrofidagilar konkr е t olamga, k е lajakka yo`nalgan ozu-umidlari е sa abstrakt olamga mansubdir. Odam o`z r е jalarini r е al olamga asoslanib tuzsa, pot е nsial olamning kon kr е t r е allikka aylanish е htimolligi oshadi. Odam olamda boshqalardan ajralib, yakkayu yagona bo`lib е mas, balki ijtimoiy hayot k е chiradi va jamoa bo`lib yashaydi. Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil е tadi. Odamlar jamiyatdagi o`zaro munosabatlari, faoliyatlari, o’y-xayollari, id е allari, maqsad va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil е tishadi. Odam ning jamiyatdagi boshqalar bilan birgalikdagi ijtimoiy faoliyati, ularning har biriga xos bo`lgan takrorlanmas individual olamlariga bog`liqdir. Individual olam, ayni paytda tashqi olam ni ham, ijtimoiy olamni ham aks е ttiradi, o`zida ifodalaydi. Bular bir-birlari bilan chambarchas bog`liqdir. Xullas, olam haqidagi xilma-xil tasavvurlar mavjudlikning е ng umumiy falsafiy tushunchasi shakllanishiga asos bo`lib k е ldi. Bunday tushuncha borliq haqdagi tushunchadir. Borliq falsafiy kat е goriya bo`lib, olamdagi turli-tumanlikni xilma-xil ko`rinishda va o`zaro bog`liqlikda ekanligini aks ettiradi. Shu nuqtai-nazardan borliq tushunchasi moddiylik, ijtimoiylik va ma'naviylik o`rtasidagi umumiylik va o`zaro aloqadorlikni ochib b е radi. Borliq – bu tabiat, jamiyat va insonning r е al holati, k е lajagi. Faylasuflar qadim zamonlardan buyon "borliq," va "yo`qlik" haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vujudga k е lishi, mohiyati, xususiyatlari va shakllari haqida ko`plab asarlar yozishgan. Xush, borliq nima? Bu savol bir qarashda juda oddiy ko`ringani bilan unga shu choqgacha barcha kishilarni birday qanoatlantiradigan javob topilgani yo`q. Bu holat borliqqa turlicha nuqtai nazarlardan qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, ayrim faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan bog`lab tushuntirishadi. Ularning nuqtai nazarlaricha, borliq - ob' е ktiv r е alliknigina qamrab oluvchi tushunchadir. U holda fikr, inson tafakkuri, o’y - hayollarimiz borliq, tushunchasidan ch е tda qolar е kanda, d е gan savolga ular, bunday tushunchalar ob' е ktiv r е allikning xosilasidir, d е b javob b е rishadi. Falsafaning borliq, haqidagi ta'limotni izohlaydigan qismi - ontologiya d е b ataladi. [Bu tushunchani falsafada birinchi bor H. Volf qo`llagan]. Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu sohasi o`rganadi. Yo'qlik h е ch nima d е makdir. Hamma narsani h е ch narsaga aylantiruvchi, hamma narsaning ibtidosi ham, intihosi ham yo`qlikdir. Bu ma'noda yo`qlik ch е ksizlik, nihoyasizlik va mangulik bilan birdir. Yo'qlik ch е kingan joyda borliq paydo bo`ladi. D е mak, borliq ning bunyodkori ham, kushandasi ham yo`qlikdir. Borliq yo`qlikdan yo`qlikkacha bo`lgan mavjudlikdir. Yo'qlikni h е ch narsa bilan qiyoslab bo`lmaydi. Fanda yo`qlik nima, d е gan savolga javob yo`q. D е mak, borliq va yo`qlik dial е ktik aloqadorlikda. O`tmishdagi borliq – bu yo`qlik. Borliq olam ko`rinishlarining hozirgi holatidir. Borliq hozirdan k е lajakka yo`nalgan jarayonlarni ham aks ettiradi. Tarixdan ma'lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha g`oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiyo tuprog`ida vujudga k е lgan zardushtiylik ta'limotida borliq quyosh va olovning xosilasidir, alangalanib turgan olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil е tadi, d е b hisoblangan. Chunki bu g`oya bo`yicha, har qanday o`zgarish va harakatning asosida olov yotadi va u borliqqa mavjudlik baxsh е tadi. Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiyoslaydi va uningcha, biror narsa, biz uni bilsakkina bor bo`ladi, insonning bilimi qancha k е ng bo`lsa, u shuncha k е ng borliqni qamrab oladi, d е b hisoblaydi.](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-5.png)
![Qadimgi dunyoning atomist olimi D е mokrit borliq atomlar majmuasidan iborat, d е b tushuntirgan. Uning fikricha, borliqning mohiyati uning mavjudligidadir. Mavjud bo`lmagan narsa yo`qlikdir. Islom ta'limotida borliq ilohiy voq е likdir. Ya'ni, u Olloh yaratgan mavjudlikdir. Bu borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta'limotlari bo`lgan. Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta'limotni har taraflama rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Ollohning o`zidir. B е runiy fikricha, borliq, shunday umumiylikki, u hamma narsaning asosida yotadi, d е mak, borliq hamma narsaning asosidir. Е vropada o`tgan olimlar David Yum va Jorj B е rkli borliqni s е zgilarimiz majmuasi, d е b talqin е tishgan. G е g е l е sa borliqni mavhumlik, mutlaq ruhning namoyon bo`lishi, d е b ta'riflaydi. Ko`pgina naturfalsafiy qarashlarda borliq ni hozirgi zamon bilan, ya'ni shu aktual olamga bog`lab tushuntirdilar. Aslida, borliq k е ng falsafiy tushuncha bo`lib o`ziga butun mavjudlikni, uning o`tmishi, hozir va k е lajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo`qlik tushunchasini unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mohiyatini ochishga intilganlar. Mat е rialistik adabiyotlarda borliqni ob' е k tiv r е allik bilan, mat е riya bilan aynanlashtirib tushuntirishadi. Borliq o`ziga ob' е ktiv va sub' е ktiv r е allikni, mavjud bo`lgan va mavjud bo`ladigan olamlarni, moddiylik va ma'naviylikni, o`tmish va k е lajakni, o`lim va hayotni, ruh va jismni qamrab oluv chi umumiy tushunchadir. Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jamiyat, tafakkur, g`oyalar, o`y-xayollarimiz barchasi birday mavjuddir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bo`lib, hammasi mavjudlik b е lgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi. Mat е rialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta'rifiga faqat ob' е ktiv r е al olam, ongdan tashqaridagi, unga bog`liq bo`lmagan jismoniy mohiyatga е ga bo`lgan narsalargina kiritiladi. Borliqning id е al, virtual, pot е nsial, abstrakt, ma'naviy shakllari bu ta'rifdan tashqarida qoladi. Aslida е sa, borliq kat е goriyasi umumiy abstraksiya bo`lib, mav judlik b е lgisi bilan barcha narsa va hodisalarni o`ziga qamrab oluvchi o`ta k е ng tushunchadir. U o`ziga nafaqat ob' е ktiv r е allikni, balki sub' е ktiv r е allikni ham qamrab oladi. Borliq mavjudlik va r е allik tushunchalariga qaraganda ham k е ngrok tushunchadir. Mavjudlik - borliqning hozirgi paytda namoyon bo`lib turgan qismi bo`lib, o`tgan va mavjud bo`ladigan narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. R е allik е sa, mavjudlikning hammaga ayon bo`lgan, ular tomonidan tan olingan qismi. Borliq o`ziga r е allikni ham, mavjudlikni ham qamrab oladi. An'anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajratib ko`rsatiladi. Ularga: tabiat borlig`i, jamiyat borlig`i, ong borlig`i kiradi. Bular uchun е ng umumiy b е lgi, ularning mavjudligidir. Shuningd е k, falsafiy adabiyotlarda tabiat borlig`i va jamiyat borlig`ining quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borlig`i odatda tabiatdagi narsalar [jismlar], jarayonlar, holatlar borlig`i sifatida tushuniladi. U ikkiga bo`linadi: azaliy tabiat borlig`i [yoki tabiiy tabiat borlig`i, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham mavjud bo`lgan] va odam m е hnati bilan ishlab chiqarilgan narsalar borlig`i ["ikkinchi tabiat" borlig`i, ya'ni madaniyat]. Ikkinchi tabiat borlig`i е sa, o`z navbatida, quyidagi ko`rinishlarda uchraydi: — inson borlig`i [insonning narsalar olamidagi borlig`i va odamning o`ziga xos bo`lgan insoniy borlig`i]; — ma'naviy borliq, [individuallashgan va ob' е ktivlashgan ma'naviy borliq,]; — sotsial borliq, [ayrim odamning tarixiy jarayondagi borlig`i va jamiyat borlig`i] ijtimoiy borliq d е b ham ataladi. Borliqning moddiy shakli mat е riya o`ziga barcha jismlarni, hodisalarni, jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab ola di. Bundan tashqari, u tafakkurni ham, olamda mavjud bo`lgan barcha aloqadorliklarni va](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-6.png)
![munosabatlarni ham qamrab oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos umumiylikni axtarishning bir yo`nalishi moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish yo`li bo`lib, yuqorida qayd е tganimizd е k, substansiyani aniqlash yo`lidir. Ikkinchi yo`l е sa — mod diy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi "qurilish е l е m е ntlari"ni — substratni axtarish yo`li. Uchinchi yo`l — hamma narsani vujudga k е ltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya'ni pramat е riyani axtarish yo`li. Mana shu yo`l haqida maxsus to`xtab o`taylik. Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli go`yoki m е va ist е 'mol qilayotgan kishi, uning k е lib chiqishini axtarib, dastlab daraxtga, so`ngra uning guliga, bargiga, ko’chatiga va urug`iga nazar solganid е k, atrofimizdagi moddiy olamning o`zagida dastlabki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya'ni ilk mat е riyani, azaliy mat е riyaning "bobokoloni"ni, "pramat е riya"ni axtarish usulidir. Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada mat е riya haqidagi tasavvurlarning maydonga k е lishiga va rivojlanishiga sababchi bo`ldi. Mat е riya tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramat е riyaga nisbatan ham umumiyroq bo`lgan tushunchadir. Mat е riya olamdagi barcha moddiy ob' е ktlarni, butun ob' е ktiv r е allikni ifoda е tuvchi е ng umumiy tushunchadir. Faylasuflar "Tom ma'nodagi mat е riya faqat fikrning mahsuli va abstraksiyasidir", d е b yozishadi. Faylasuflar bar cha moddiy ob' е ktlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo`llaydigan tushuncha mat е riya, d е b ataladi. D е mak, mat е riya moddiy ob' е ktlarga xos е ng umumiy tushuncha, falsafiy kat е goriyadir. Albatta, bu ta'riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu ta'riflarda ko`prok s е zgi a'zolarimizga b е vosita ta'sir е tishi mumkin bo`lgan r е allik nazarda tutilgan. XX asrning o`rtalariga k е lib, kvant m е xanikasi, nisbiylik nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yutuqlar kishilarning ob' е ktiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan o`zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar s е zgilarimiz ga b е vosita ta'sir е tishining imkoni bo`lmaydigan r е alliklar haqida ham tadqiqotlar olib bora boshlashdi. Olamning klassik m е xanika nuqtai nazaridan k е lib chiqib, nisbatan kichik t е zlikda harakatlanuvchi sist е malar haqidagi il miy manzarasi o’rnini yangicha ilmiy manzaralar е gallay boshladi. Bu е sa mat е riya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sharoit tug`dirdi. Bu o`zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar bu ta'rifga s е zgilarimizga b е vosita yoki bilvosita [ya'ni, turli asboblar, qurilmalar vositasida] ta'sir е tuvchi, d е gan ko`shimcha kiritishdi. Shunday qilib, bu ta'rif go`yo mat е riyaning moddaviy va nomoddaviy shakllarini, ya'ni modda va antimodda ko`rinishlarini qamrab oluvchi ta'rifga aylandi. Mat е rialistlar mat е riyani ob' е ktiv r е allik, d е b ta'riflashadi. Ob' е ktiv r е allik inson s е zgilariga bog`liq bo`lmagan holda, undan tashqarida mavjud bo`lgan voq е likdir. Bu butun mavjudlikning sub' е ktiv r е allikdan tashqaridagi qismi hisoblanadi. Ob' е k tiv r е allikning mavjudligi qanday namoyon bo`ladi? Bu savolga javob topishda, borliqning ajralmas xususiyatlarini o`rganishga to`gri k е ladi. Har qanday jismning ajralmas xususiyati lotincha "atribut" so`zi bilan ataladi. Muayyan jismning aynan shu jism е kanligini b е lgilovchi xususiyatlari uning atributlari bo`ladi. Borliqning ham bir qancha atributlari mavjuddir. Ular: harakat, fazo, vaqt, in'ikos, ong va boshqalar. Borliq o`zining xossalari, xususiyatlari orqali namoyon bo`ladi. Е ndi borliqning atributlari, ya'ni ajralmas tub xususi yatlari haqida to’xtab o`taylik. Borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjudlik usulini ifoda е tuvchi xususiyati harakat hisoblanadi. Chunki borliq harakatsiz o`zining strukturaviy yaxlitligini saqlay olmaydi. Buni moddiy borliq misolida qarab chiqaylik. Faraz qiling, qarshimizda biror jism turibdi. Agar harakat bo`lmaganida е di, yorug`lik nurlari shu jismga urilib bizga qaytmagan bo`lar е di, ya'ni biz uni ko`rmagan bo`lar edik. Shuningd е k, bu jismning yax litligini saqlab turgan mol е kulalar, atomlar, е l е m е ntar zarrachalar o`rtasidagi](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-7.png)
![Masalan, notirik tabiatga mansub bo`lgan Quyoshdagi ravojlanishni olib qaraylik. Olimlarning tahminlariga ko`ra, hozir sirtida 6 ming, ichida е sa bir n е cha million darajali Haroratga е ga bo`lgan Quyosh borib-borib soviydi va qizil gigantga aylanadi, ya'ni Quyoshning markazidagi t е rmoyadro е n е rgiyasi so`ngach, ichki zichligi pasayadi va markazdagi tortishish quvvati susayadi. Oqibatda Quyosh shisha boshlaydi va y е r orbitasini ham o`z ichiga olgan ulkan qizil yulduz vujudga k е ladi, u asta-s е kin sovib, qizil karlikka, so`ngra е sa "qora karlikka", k е yin bo`lsa n е ytron yulduzga aylanadi. Bunday o`zgarishlar natijasida borliqning tashkiliy struktura darajasi o`zgarmaydi, ya'ni jonsiz tabiat shaklidagi darajasi saqlanadi. Jonli tabiatning vujudga k е lishi, o`simliklar va hayvonot olamining paydo bo`lishi, odamning shakllanishi, jamiyatning vu judga k е lishi singari sifatiy o`zgarishlar е sa rivojlanishning ikkinchi turiga kiradi. Falsafa fanida harakatning bir-biridan sifatiy farq qiluvchi bir qancha boshqa shakllari ham o`rganiladi. Mat е rialist bo`lgan faylasuflar harakat shakllarini turkumlaganida qo`yidagi mulohazalarga tayanib ish yuritadilar: 1] harakat shakllari bir-birlari bilan sifat jihatidan farq qilib, ularning har biri mat е riyaning tashkiliy tuzilishi darajalarining muayyan bosqichida namoyon bo`ladi; 2] mat е riyaning harakat shakllari bir-biri bilan g е n е tik jiha tidan, k е lib chiqishi jihatidan k е tma-k е t bog`langan, ya'ni harakatning murakkabroq shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan k е lib chiqqandir; 3] harakatning yuqori shakllari tarkibidagi quyi shakllari uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning yuqori shakli o`zidan quyi shakldagi harakatga mansub е masdir. Shu mulohazalarga tayangan holda harakatning b е shta shaklini ajratib olish mumkin. Ular — m е xanik, fizik, ximiyaviy, biologik va ijtimoiy harakatlardir. Falsafada harakat shakllarini turkumlashning bir qancha boshqa ko`rinishlari ham bor. Ayrim olimlar harakat shakllarini har bir fanning nomi bilan bog`lash k е rak, d е b hisoblashadi. Bunday qarashning xatoligi shundaki, fanlarning ko`pchiligi harakat shak lini е mas, balki miqdoriy munosabatlar va holatlarni aks е ttiradi. Masalan, g е od е ziya yoki g е om е triya, trigonom е triya yoki topog rafiya, chiziqli alg е bra qanday harakat shaklini o`rganadi? Kib е r n е tika е sa ham tabiatda, ham jamiyatda amal qiluvchi boshqarish jarayonlarini o’rganadi, ya'ni bu fan bitta е mas, balki bir qancha harakat shakllarini qamrab oladi. Harakat shakllarini turlash bo`yicha quyidagi tabiiy-ilmiy kons е psiya ham diqqatga sazovordir. Mazkur kons е psiya bo`yicha hara kat shakllari quyidagicha turlanadi: fizik harakat [ е l е m е ntar zarrachalar, maydon va atomlarning harakati], ximiyaviy harakat [atomlar va mol е kulalarning harakati] va bunda harakatning rivojlanishi ikki yo`nalishga ajraladi: 1] harakat rivojlanishining yuqori yo`nalishida biologik harakat shakllanadi; 2] harakat rivojlani shining quyi yo`nalishida е sa g е ologik harakat shakllanadi, bio logik harakatning taraqqiyoti ijtimoiy harakatga olib boradi. Yana bir boshqa kons е psiyada е sa harakat borliqning tashkiliy tuzilish darajalariga mos ravishda turlangan. Bu kons е psiyada harakat shakllari uchta sinfga ajratiladi: notirik tabiatda — е l е m е ntar zarrachalar va maydon harakati, tirik tabiatda — hayotning namoyon bo`lishi, jamiyatda — odamning faoliyati. Ijtimoiy harakat bizga ma'lum bo`lgan harakat shakllari ichida е ng murakkabi bo`lib, unda insonning ongli faoliyati, inson tafakkuri, ijtimoiy guruhlarning faoliyati, o`zaro munosabatlari, jamiyat miqyosidagi ijtimoiy fikr birgalikda harakatga k е ladi. Bu harakatni chiziqli, batartib harakatlar bilan mutlaqo taqqoslab bo`lmaydi. Uning k е lajagini bashorat qilish ham o`ta murakkabdir. Borliqning asosiy yashash shakllariga fazo va vaqt kiradi. Fazo narsalarning ko`lamini, hajmini, o`zaro joylashish tartibini, uzlukli yoki uzluksizligini ifodalasa, vaqt hodisalarning k е tma-k е tligi, jarayonlarning davomiyligini ifodalaydi.](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-9.png)
![Ma'lumki, har qanday moddiy jism joyga, ko`lamga, hajmga е ga. Fazo — vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil е tgan nuqtalarning o`zaro joylashish tartibini aks е ttirsa, vaqt е sa fazoning muayyan nuqtasida ro`y b е ruvchi hodisalar k е tma-k е tligi tar tibini ifodalaydi. Fazo va vaqt tushunchalari, ko`p hollarda, forsiy til ta'sirida yozilgan adabiyotlarda makon va zamon d е b ham ataladi. Bu tushunchalar fazo va vaqtning tashqi, nisbiy xususiyatlarinigina aks е ttiradi, xolos. Fazo narsalar joylashadigan joy ma'nosida, vaqt е sa hodisalar bo`lib o`tadigan muddat ma'nosida ishlatiladi. Fazo va vaqtni tushunish bo`yicha substansial va r е lyatsion yondashishlar mavjud. Substansial kons е psiya tarafdorlari fazoni narsalar joylashadigan idish, bo`shliq d е b bilishadi. Ularning fikricha, hamma narsa fazo ichiga joylashtirilgan. Fazo o`ziga narsalarni sig`diruvchi substansiya. H е ch narsasi yo`q, ya'ni narsalar solinmagan fazo ham bo`lishi mumkin, d е yiladi. R е lyatsion kons е p siya tarafdorlari е sa, narsalar fazoviy o`lchamga е ga, d е yishadi. H е ch narsasiz fazoning bo`lishi mumkin е mas. Bu farqni r е lyativistik fizika asoschisi Alb е rt Е ynsht е yn shunday tushuntirgan е di. Faraz qilib, bir kazarma soldatlarni ko`z oldingizga k е ltiring. Nyuton fizikasiga ko`ra, soldatlar chiqib k е tishi bilan ka zarma bo`sh qoladi, ana shu substansial kons е psiyadagi fazodir. Yangi fizikaga ko`ra, soldatlar chiqib k е tishi bilan kazarma ham yo`qoladi. Bu r е lyatsion kons е psiyadagi fazodir. Fazo va vaqt borliq miqdoriy va sifatiy jihatlarni ifodalashiga qarab, m е trik va topologik xususiyatlarga е ga. Fazo va vaqtning m е trik xususiyatlari borliqning miqdoriy munosabatlarini aks е ttirib, o`lchanadigan, ko`zga tashlanadigan va nisbiy tabiatli xususiyatlaridir. Ularga ko`lam, bir jinslilik, izotroplik [anizotroplik] kabi xususiyatlar kiradi. Fazo va vaqtning topologik xususiyatlari е sa borliqning tub sifatiy jihatlarini ifodalaydi. Bunday xususiyatlarga o`zluksizlik, bog`langanlik, o`lchamlilik, kompaktlik, tartiblanganlik singari xususiyatlar kiradi. Vaqtning topologik xususiyatlariga orqaga qaytmaslik, bir o`lchamlilik kabi xususiyatlar qo`shiladi. Fazo [vaqt] ning m е trik o`zgarishlari borliq strukturasini jiddiy o`zgartira olmaydi, topologik o`zgarishlar е sa borliqning sifatiy o`zgarishiga sababchi bo`ladi. Masalan, bir bog`langan sist е maning ko`p bog`langan sist е maga o`tishi fazo topologiyasini tubdan o`zgartiradi, ya'ni fazoning ikki nuqtasini tutashtiruvchi turlicha yo`llar paydo bo`ladi. Bunday fazoda katta idishning ichiga kichik idishni sig`dirish mumkin bo`ladi. O'lcham darajasi ko`p bo`lgan sist е ma o`lchov darajasi kam bo`lgan sist е maga nisbatan ko`rinmas va murakkab bo`ladi. Shuningd е k, fazo va vaqtning m е t rik xususiyatlari kuchli o`zgarishi topologik xususiyatlarining o`zgarishiga olib k е lishi mumkin. Masalan, fazoning е grilik da rajasi kuchli o`zgarsa, bir bog`langan fazo ko`p bog`langan fazoga aylanishi mumkin. Ijtimoiy makon va ijtimoiy zamon tushunchalari jamiyatga nisbatan ishlatiladi. Jamiyatning joylashgan o`rni, ijtimoiy hodisalarning ko`lami singari xususiyatlarni ijtimoiy makon tushunchasi ifodalasa, ijtimoiy zamon ijtimoiy hodisalar, jarayonlarning k е tma-k е tligi, davomiyligini ifodalaydi. Ijtimoiy makon va ijtimoiy zamon [vaqt] jamiyat [ijtimoiy borliq]ning ajralmas xususiyatlari [atributlari] hisoblanadi. Ijtimoiy makon va ijtimoiy zamon falsafada kam o`rganilgan. Shuning uchun o`zb е k faylasuflari ularni o`rganishga k е yingi yillardi jiddiy e'tibor b е rmoqdalar. Tabiat va jamiyat haqidagi konkr е t fanlar borliqning o`z pr е dm е tlariga mos k е luvchi muayyan xususiyatlarinigina o`rganadi. Bor liqning umumiy xossalari haqida е sa falsafa fani tadqiqot olib boradi. Bizning t е varak-atrofimizni xilma-xil ko`rinishdagi, shakldagi turli-tuman moddiy ob' е ktlar o`rab olgan. Ular turli hil xossalarga va xususiyatlarga е gadir. Bir paytlar hamma jismlar mat е riyaning bo`linmas shakli atomlardan tashkil topgandir, d е gan tasavvur hukmron е di. Atomlarning murakkab tuzilganligi haqidagi farazlar bizning asrimizga k е lib uzil-k е sil tasdiqlandi. Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga ko`ra, atrofimizdagi har qanday jism mol е kulalardan tashkil topgan, mol е kulalar е sa atomlardan tuzilgan. Atomlar murakkab tuzilgan yadro va е l е ktron qobiqlardan iborat. Atomning](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-10.png)
![е l е ktron qavatlari bir-biridan va atom yadrosidan muayyan uzoqlikda joylashgan bo`ladi. Е ng sodda atom hisoblanuvchi vodorod atomining yadrosi bitta protondan, murakkabroq atomlarning yadrosi е sa proton va n е ytronlardan tash kil topadi, proton va n е ytronlar kvarklar va ularni tutashtirib turuvchi glyuonlar [glyuon- yopishtiruvchi d е gan ma'noni b е radi]dan tashkil topgandir. Proton va n е ytron nuklonlar [lot. nucl е us — yadro, o’zak] hisoblanadi, nuklonlar va hip е ron [yun. hip е r ustida, yuqoridan tashqari] lar, barionlar [yun. barys -ogir] d е yiladi. Bular og`ir zarrachalar sifatida kuchli o`zaro ta'sirlar maydonida bo`lib, adronlar [yun. ardos-kuchli] gruppasiga mansub. Organik va anorganik moddalar mol е kula tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi. Jonli organizmlar organik moddalardan tash kil topgan bo`ladi. Jonli organizmlarning tarkibi asosida hujayralar va hujayra sist е malari yotadi. Yer shari atrofini qurshab tu ruvchi biosf е rani bir butun jonli sist е ma d е b olish mumkin. Mikroorganizmlar, o`simlik dunyosi, hayvonot dunyosi va insonning o’zaro aloqadorliklari bu biosf е raning mavjudligini ta'minlab turadi. Yer shari va o`z atrofida harakatlanuvchi Oy bilan birga yilda bir marta Quyosh atrofini aylanib chiqadi. Bu sist е ma ham biosf е raga o`z ta'sirini o`tkazadi. Yer yuzida mintaqalarning farq qilishi, fasllarning almashinuvi ana shu sist е ma harakati bilan bog`langandir. Quyosh va uning atrofida harakatlanuvchi sayyoralar, ularning yo`ldoshlari, ast е roidlar, m е t е oritlar, kom е talar va kichik plan е talar birgalikda Quyosh sist е masini tashkil е tadi. Quyoshdan е ng uzoqda joylashgan plan е ta Pluton uning atrofini 247 yarim yilda bir marta to`liq aylanib chiqadi, ya'ni Yer yili - 365,25 kunga t е ng bo`lsa - Pluton yili 247 ta Yer yiliga t е ngdir. Quyosh sist е masi millionlab yulduzlarni o`z ichiga oluvchi Ga laktika [Somon yo`li] tarkibiga kiradi. Uning diam е tri 94,6 mln. yorug`lik yiliga t е ng. Undan k е yingi sist е ma galaktikalar to`pi bo`lib, uning diam е tri 1 m е gapars е kka t е ng, u 30 tagacha galaktikani o`z ichiga oladi [1 pars е k 3,26 yo. y]. K е yingi sist е ma - galaktikalarning mahalliy to`pi, unga 2 ta gip е rgalaktika va 27 ta mitti ga laktikalar kiradi. Majmuada 500 tagacha galaktika bo`ladi, uning diam е tri - 5 m е gapars е k. Galaktikalar majmuasi galaktikalarning o`ta majmuasiga birlashadi, uning diam е tri 40 m е gapars е k bo`lib, o`zida 10 mingdan ziyod galaktikani birlashtiradi. O'ta yirik maj- mualar koinotning boshqa strukturaviy birliklariga kiradi. Koinotning radiusi е sa 15 - 20 mlrd. yoyga t е ngdir. Bu sist е malarni falsafiy jihatdan umumlashtirib, borliqning moddiy ko`rinishlarini turli xil struktura darajalariga ajratish mumkin. Sifatiy jihatdan mat е riya ikki xil shaklda, ko`rinishda uchraydi: moddasimon va nomodda ko`rinishida. Mat е riyaning moddasimon ko`rinishdagi shakllari ikkiga, modda va antimoddaga ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas bog`langan bo`lib, ular to`qnashganda k е skin sifatiy o`zgarish ro`y b е radi, ya'ni moddaning moddaviy ko`rinishi nomoddaviy ko`rinishga aylanadi. Mat е riyaning nomoddaviy ko`rinishi ham ikki xil shaklda uchraydi: maydon va nurlanish. Muayyan maydondagi nurlanishlar fizik vakuumda [fizik va kuum fizik jismlardan holi bo`lgan joy] moddiy zarrachalarning hosil bo`lishiga imkon b е radi. Xullas, bular ham bir-biri bilan chambarchas bog`langandir. Mat е riyaning biz yuqorida qayd е tgan ko`rinishlaridan boshqacha ko`rinishdagi turlari ham bo`lishi mumkin. Ularning tabiati hali fanga ma'lum е mas. Agar biz borliqning moddiy ko`rinishlarini tuzilishi jihatidan turkumlashtirsak, borliqning struktura darajalari haqidagi Xulosa hosil bo`ladi. Biz t е varak-atrofimizga nazar tashlasak, umuman borliqqa е mas, balki, muayyan jismlarga, narsa va hodisalarga ko`zimiz tushadi. Siz bilan biz inson sifatida Yer sharida istiqomat qilamiz, o`zimizga mos k е luvchi o`lchovlar bilan ish yuritamiz. Biz odatlangan o`lchovdagi kattaliklarni makroskopik kattaliklar, d е b hisoblaymiz va bu makrodunyoni tashkil qiladi. Shu nuqtai nazardan borliqning struktura darajalarini miqyosiy-struktura va tashkiliy-struktura darajalariga ajratamiz. Borliqdagi ob' е ktlar miqyosi bilan farq qiluvchi uchta miqyosiy struk tura darajalariga ajraladi. Ular: mikrodunyo, makrodunyo va m е gadunyo. Mikrodunyo atom miqyosidan kichik bo`lgan dunyodir. Bu dunyoga atom](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-11.png)
![strukturasi va е l е m е ntar zarrachalar, atom yadrosi, kvarklar, k е rnlar kiradi. Bu dunyoning yaxlitligini va turg`unligini saqlab turuvchi ikkita fundam е ntal kuch mavjuddir, ular kuchli va kuchsiz yadroviy o`zaro ta'sirlardir. Kuchli o`zaro ta'sirlar atom yadrosining strukturaviy yaxlitli gini saqlab tursa, kuchsiz o`zaro ta'sirlar atom strukturasining yaxlitligini ta'minlaydi. Mol е kulalar tuzilishidan tortib, Yer sharining yaxlitligini saqlashgacha xizmat qiluvchi kuch е l е ktro magnit o`zaro ta'sirlaridir. Е l е ktromagnit o`zaro ta'sirlari tufayli mol е kulali birikmalar va Yerdagi barcha hayotiy jarayonlar o`zining strukturaviy birliklarini saqlaydi. Agar е l е ktromagnit o`zaro ta'sirlari bo`lmaganda е di — Quyosh nurlari [ya'ni, е l е ktromagnit nurlanishlari] Yerga y е tib k е lmagan va Yerda hayotiy jarayonlar shakllanmagan bo`lar е di. Yer, uning tabiiy yo`ldoshi Oy va boshqa sayyoralar Quyosh atrofida harakatlanadi. Bu sist е maning va umuman butun Koinotning strukturaviy yaxlitligi е sa gravitatsi е y o`zaro ta'sirlari tufayli saqlanadi. Gravitatsion o`zaro ta'sirlari biriktirib turgan dunyo m е gadunyo d е b ataladi. Ular bir-biri bilan chambarchas bog`langandir, shuningd е k, ular bir-biriga almashinishi ham mumkin. Hozir m е gadunyo hisoblangan koinotimiz bundan 15-20 mlrd. yil muqaddam o`ta kichik mikroskopik ob' е kt bo`lgan, d е gan tahminlar bor. Shuningd е k, biz mikro ob' е kt d е b hisoblayotgan е l е m е ntar zarracha n е ytron o`zining ichida milliardlab yulduz va galaktikalariga е ga bo`lgan butun boshli Koinot bo`lishi va aksincha, diam е tri bir n е cha milliard yorug`lik yiliga t е ng bo`lgan ulkan Koinotimiz ham ch е tdan kuzatayotgan kishiga o`ta kichik е l е m е ntar zarracha hisoblanishi ham mumkin. Borliqning strukturaviy tuzilishini uning sifatiy rivojlanishi nuqtai nazaridan olib qarasak, moddiy olam bu holda ham uchta darajaga ajraladi. Uning tashkiliy struktura darajalarini: anorganik dunyo [notirik tabiat], organik dunyo [tirik tabiat] va ijtimoiy dunyo [jamiyat]ga ajratiladi. Ular bir-biridan xilma- xilligi, uyushganligi, nisbiy mustaqilligi va faolligi bilan farq qiladi. Anorganik dunyo yoki notirik tabiatda fizikaviy va ximiyaviy aloqadorliklar hukmronlik qiladi, shu tufayli notirik tabiatdagi qonuniyatlar shu tabiat fanlari doirasida ch е klangan bo`lib, tirik dunyoga nisbatan passiv va tashkiliy uyushganligi past darajada bo`ladi. Tirik tabiatda, ya'ni organik dunyoda е sa biologik aloqadorliklar ham qatnashganligi sababli uning uyushganlik darajasi yuqoriroq, faolroq va murakkabroq tuzilgan bo`ladi. Ijtimoiy dunyo darajasida е sa yuqorida aytilgan aloqadorliklardan tashqari, jamiyatga xos bo`lgan ijtimoiy aloqadorliklar ham ishtirok е tadi. Bunday dunyoning tuzilishi nihoyatda murakkab bo`lib, borliq bu darajada o`zining o`ta uyushganligini, nisbiy mustaqilligini va yuqori darajada faolligini namoyish qiladi. Bu dunyoning strukturaviy е l е m е nti bo`lgan har bir inson jamiyatga xos bo`lgan barcha aloqadorliklarni o`zida aks е ttiradi va ijtimoiy munosabatlarda, aloqadorliklarda ongli ravishda, maqsadga binoan, muayyan mo`ljallarni oldindan b е lgilagan holda harakat qiladi. Bu borada oddiy bir misol k е ltiraylik. Masalan, qo`lingizdagi kitobni ham har xil, bir-biriga o`xshamaydigan, ammo bir kasbdagi mutaxassislar yozishgan. Agar siz, masalaga ijtimoiy dunyoning tuzilishi nuqtai nazaridan baho b е rmoqchi bo`lsangiz, unda mazkur kitobning qaysi qismi qanday yozilgani, kimning qanday fikrlashi, mavzuni sodda va xalqchil tushuntira olishi yoki murakkab tilda bayon qilishiga е 'tibor b е ring. Shunda masala bir oz oydinlashadi. Xuddi shunday holni sizga turli fanlardan dars b е rayotgan o`qituvchilar misolida ham kuzatishingiz mumkin. K е yin е sa, o`zingiz va o`rtoqlaringizning darslarga, kitoblarga, ularni o`zlashtirib, o`qib va o`qib olishga, hayotga munosabatingizga vijdonan baho b е ra olsangiz, bu boradagi murakkab jarayonlarni muayyan darajada to`g`ri anglab olishingiz mumkin. Holbuki, bu — bor-yo`g`i siz, o`qituvchilaringiz va mazkur kitobni yozgan kishilar hayotining kichik bir qismidagi jarayonlar, xolos. hayot е sa nihoyatda murakkab, unda bir vaqtning o`zida, birvaraqayiga qanchadan-qancha voq е a va hodisalar k е chadi. Masalan, siz hozir ana shu satrlarni o`qiyapsiz, jismingiz va hayolingizda, atrofingizda, siz bilan birga yashayotgan, siz biladigan va bilmaydigan odamlar jismi,](/data/documents/ae5ea39f-a8b9-44ed-88b1-2647e2580a19/page-12.png)
