Назария ижодий изланиш жараёни ва унинг натижаси сифатида - Falsafa - Referatlar

Назария ижодий изланиш жараёни ва унинг натижаси сифатида

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Назария ижодий изланиш жараёни ва унинг натижаси сифатида Режа: 1. Илмий назария тушунчаси 2. Илмий пазариянинг асосий фунщиялари

Илмий назария тушунчаси Ижодий илмий билиш жараёни синов , кузатиш ёки экспери мент жараёнида илмий фактлар олишнинг эмпирик даражасида бошланиб , сўнг кейинги , янада теран , назарий даражада давом этади . Илмий билиш ва ижоднинг назарий даражаси илмий изланиш аввалги — эмпирик даражада аниклаган илмий ахборотни ҳар томонлама анализдан ўтказиш, англаб етиш ва талқин қилиш дан бошланади. Илмий ижод назарий даражада алоҳида факт лар, ҳодисаларни билишдан уларнинг теран мазмуни, мохияти ни, объект мавжудлигининг имманент ички мантигини англаб етишга ўтади. Назарий даражада дастлаб олимнинг ижодий тафаккури олинган эмпирик билимнинг моҳиятини тўлиқ ва теран тушу ниш имконини берадиган озми кўпми х ақиқатнамо фаразлар, тахминлар, гипотезаларни илгари суради. Сўнг олимнинг ти ришқоқ ак ли синовдан ўтмаган фаразлар ва гипотезаларни яроқсизгачиқаради, ўрганилаётган объектнинг хоссалари би лан унинг ривожланишининг ички ва ташки шартлари уртаси да маълум боғлик лик ва крнуниятларни аниқлашга ҳаракат қиладн. Масалан, физик тадкикотларда қуйидаги омиллар: ўзгариши физик объектнинг хулқ атвори хусусиятига бевоси та таъсир этадиган вақт, температура, босим бундай шартлар вазифасини бажаради. Биологик тадқиқотлар билан боғлиқ ҳолда, масалан, популяцион генетикада атроф мухтгг омилла ри мана шундай шартлар бўлиб хизмат килиши мумкин. Это лог олимлар (ҳайвонларнинг хулқ атворини ўрганувчи био логлар) Канаданинг шимолидаги қўриқхонада силовсин ва куёнларнинг ҳаётини бир нечаўн йиллар мобайнида кузатиб, қуйидаги муҳим крнуниятни аникладилар: «йиртқичлар» (си ловсинлар) ва уларнинг «қурбонлари» (қуёнлар) популяция ларининг бир ҳудудда яшаши уларнинг бирининг сони иккин чисининг сонига ўзаро мослашишига олиб келган. Қуёнлар тез ва геометрик прогрессияда кўпаяди. Бу силовсинлар кўпай

иши учун кулай ташки шароит яратади ем кўп бўлгани учун силовсинлар сони ҳам тез кўпайиб боради. Силовсинлар попу ляцияси сонининг кўпайиши бу қуёнлар учун ноқулай ташқи омилдир. Шунинг учун ҳам уларнинг сони камая бошлайди, бу эса, оқибат натижада, силовсинлар сонининг ҳам камайи шига олиб келади. Силовсинлар сонининг камайиши қуёнлар нинг тез кўпайиши учун жуда қулай омилдир, шунинг учун ҳам уларнинг популяцияси тез купая бошлайди ва «йирткич қурбон» схемаси бўйича мураккаб ўзаро таъсир цикли яна так рорланади. Мазкур қонуниятнинг аниқланиши натижасида италиялик математик Вито Вольтерра бундай ҳодисанинг из чил математик моделини яратиш ҳамда мазкур моделни ва уни тавсифловчи тенгламаларни математик анализдан ўтка зиш асосида популяцион генетикада яшаш учун кураш мате матик назариясини таърифлашга муваффақ бўлди. Илмий фаразлар ва гипотезаларни верификация.(М.Шлик, Г.Рейхенбах, Р.Карнап, Ф.Франк, А.Тарский ва бонщалар) ёки фальсификация (К.Поппер, Т.Кун, И.Лакатос, П.Фейера бенд, Ж.Агасси, Л, Лаудан ва бошқалар) тартиб қоидалари ёр дамида текпшриш яроқсиз гипотезаларни четга суриш ва улар нинг орасидан ҳ.ақикэтга якинларини танлаб олиш имконини беради. Синовдан ўтган гипотезалар назарий билиш тузили шида ўз мақомини ўзгартиради: эҳтимол тутилган билимдан улар ҳақконий билимга айланади ва илмий қонун ёки қонуни ят мақомига эга бўлади. Қонун — бу илмий билиш тузилиши даги баркарор, такрорланувчи, зарур, бир вариантли, мухим ҳодисадир. Илмий қонунни ўрганиш ўрганилаётган ҳодиса нинг моҳияти ва сабабларини анализдан ўтказиш ва тушуниб етиш имконини беради. Фанда назарий билиш гипотезаларни илгари суриш х амда конунлар ва қоидаларни таърифлаш билан кифояланмайди. Аниқ, теран ва ҳақконий илмий назарияни яратиш илмий ижод нинг чўқкиси, мантиқий якуни ҳисобланади. Илмий назария ту зиш—бу теран ва сермазмун илмий абстракцияларни аниклаш ва уларни ўрганиш билан боғлиқ мураккаб,

диалектик жиҳатдан зидциятли жараён, илмий билишнинг назарий даражасида абст ракциялаштириш жараёнидир. Математикада «модций нуқта», механикада «мутлақо текис юза», «ишқаланиш ва сирпанишсиз ҳаракат», физикада «идеал газ», «мутлақо қора жисм» ва бошқалар бундай теран ва ноёб илмий абстракцияларга мисол бўлиб хизмат қилади. Илмий абстракциялар теран эвристик, ижодий маърифий кучга эга. Илмий хонун, илмий назария мана шундай мавҳум объектларга таянади. Бу уларга реал тизимларнинг хулқ атвори ва ҳаётини яхшироқ ва муфассалроқ тушунтириш имко нини беради. Иқтисод назариясида маҳсулдор, сермазмун абст ракцияларга мисоллар: товар, айирбошлаш ва истеъмол кийма ти, бозорваҳ.к. Мазкур назария объектларини ёки ижодий объектларни шак ллантириш назарий анализ ва абстрактлаштириш маҳсулидир. Назарий объектлар бу билиш объекти акс этувчи фикрий конст рукциялар, абстракциялардир. Масалан, реал физик жисмнинг хусусиятлари ва ўзига хос жиҳатларини мавҳумлаштириб, бу жисмга абстракт «математик маятник» деб караб, унинг тебра нишлари ҳакидаги масалани ечиш мумкин. Идеаллаштириш назарий мавхумлаштиришнинг мухим шаклидир. Идеаллаштириш деганда предметнинг ажралмас му хим жиҳатлари ёки мавжуддик шартларини мавхумлаштириш тушунилади, Масалан, оптикада идеал акс эттирувчи ва ёруғ ликни идеал ютувчи юзалар, термодинамикада идеал газлар ва шу кабилар ҳакида сўз юритилади. Бундай илмий идеаллашти ршп баъзан амалга ошириш мумкин бўлмаган шартларни кири тиш (масалан, бозор иқтисодида инфляциянинг мутлақо йўкли ги) деб аталади. Ҳар кандай илмий идеаллаштириш маълум муаммони ҳал қилиш учун яратилади. Идеаллаштиришнинг хусусияти мазкур муаммонинг мазмуни билан белгиланади. Масалан, махсус нис бийлик назариясини яратаётиб, А. Эйнштейн физика назарияси дан классик физиканинг «абсолют макон» ва «абсолют вақ т» сингари фундаментал идеализацияларини чикариб

ташлади. Бу унга дунёнинг хозирги замон релятивистик манзарасини шакл лантириш имконини берди. Дахо олимнинг ижоди фанда буюк кашфиёт қилибгина қолмай, бутун инсоният дунёқарашининг, объектив борлиқка инсон муносабатининг ўзгаришига хам ўз таъ сирини кўрсатди. Ҳаракат, макон, вакт тушунчалари хоссалари физик жисмлар ва майдонларнинг хулқ атвори билан белгилана диган 4 даражали замон ва макон континууми хақидаги ягона илмий тушунчага бирлаштирилди. Илмий идеаллаштиришлар, абстракцияларнинг эвристик қим мати уларга асосланган назарияларнинг синов маълумотларини тушунтириш, шунингдек, объектнинг илгари маълум бўлмаган янги хусусиятлари ва хоссаларининг мавжудлигини башорат қилиш имкониятлари билан белгиланади. Назария бу объектив воқеликнинг айрим парчасининг ту зилиши, мазмуни, фаолияти ва ривожланишини акс эттирувчи концептуал, категориал, мантиқий билим тизимидир. Фанда теран, сермазмун, эвристик назарияларнинг мавжудлиги фан нинг етуклиги белгисидир. Билишнинг назарий даражасида илмий ижод илмий билимни анализдан ўтказишдан синтез қилишга ўтади. Илмий назария — бу предметни тўла ва қисман қамраб олувчи бирон бир предмет соҳаси хақидаги хаққоний билимдир. У бир бири билан мантикий ва мазмунан боғланган фактлар, ғоялар, тушунчалар, таърифлар, гипотезалар, қонунлар, теоремалар, ак сиомалар ва ҳоказоларнинг иерархик тизимини ташкил этади. Бунда назарий билимнинг бир қисми асосий, бошланғич билим, • иккинчи қисми эса мантиқан келтириб чиқарилган билим хисоб ланади. Эпистемологияда купинча илмий назарияларнинг қуйидаги асосий типлари тафовут этилади: • тажриба фанларининг мазмунли назариялари; • гипотетик дедуктив ёки ярим аксиоматик назариялар; • аксиоматик (математик ёки математиклаштирилган) наза риялар;

• математика ва мантикнинг расмийлаштирилган назарияла ри. Илмий назария илмий ижоднинг негизи вокеликнинг маъ лум соҳаси хоссаларини тизимга солади, умумлаштиради ва ту пгунтиради, бундан ташқари, янги, номаълум эффектлар ва ҳоди саларни башорат килади. Илмий назария илмий материални ти зимга солади, мувофиклаштиради ва субординация қилади. Ҳар қандай илмий назариянинг ўзагини унинг қонунлари, принципла ри, бошланғич фаразлари ва гипотезалари ташкил этади. Наза риянинг фактларни тушунтириш ва башорат қилиш ижодий са лохияти мана шу ўзакда жамланади. Энг теран илмий назариялар, жумладан, Ч. Дарвиннинг эво люция назарияси, И.П. Павловнинг олий нерв фаолияти назарияси, Э. Шредингер, В. Гейзенберг, Н. Борнинг квант назарияси ва бошқа кўплаб назариялар хозирги замон фани салафлари ижо дий тафаккурининг маҳсули бўлган ҳолда хам жуда катта фак тик материалга, ҳам кенг, дадил умумлаштиришлар ва ғояларга таянади. Ҳозирги замон фанининг назарий пойдеворини ташкил этувчи кўпгина эвристик, ижодий, унумли ғояларни даниялик буюк олим Нильс Бор «телбанамо» деб атаган эди. У ўз шогирд ларига кўшшча: «Ғоянгиз ҳаққоний бўлиш учун етарли даража да телбанамо эмас», деб айтарди. Ҳозирги замон буюк физиги нинг бу гапини шу маънода тушуниш керакки, назариётчининг ижодий дадиллиги илмий тафаккурда юзага келган қолипларни бузиши, эскирган назарияларни инкор этиши, ўрганилаётган ходисага чукур кириб бориши, унинг ички теранлиги ва яширин сирларининг тагига етиши лозим. Фан тарихи ва эпистемологиясида теран мазмунли илмий на зария тузишнинг дастлабки муваффакиятли тажрибасини аксио малар, яъни мазкур назарияда исбот талаб килмайдиган асос қоидалар хамда уларга асосан исботланадиган геометрик жисм лар — текис (планиметрия) ва ҳажмли (стереометрия) геометрик жисмларнингхоссалари ҳакидаги теоремаларнинг изчил, манти кан зиддиятсиз тизими асосига курилган Евклиднинг элементар геометрияси мисолида кўриш мумкин. Шундан сўнг

кўпгина атоқ ли математик олимлар ўз ижодида геометрия тузилишининг ак сиоматик методидан фойдаланиб, ноевклид геометрияларининг катта бир туркумини кашф этди. Амал қилувчи тушунчалар ўзи нинг баркарорлиги билан ажралиб турувчи фан сохаларида ак сиоматик назариялардан кенг фойдаланилади. Назариянинг тур ли компонентлари ўртасидаги мазмунли ва расмий мантиқий алокаларни айнан мана шундай шароитларда аниклаш мумкин. Илмий ижоднинг назарий даражаси бу тўпланган билим нинг мохиятига билувчи акл заковатнинг чуқур кириб бориши, уни зичлаштириши, бойитиши ва унинг унумдорлигини ошири шидир. Амалдаги илмий назария бу янги илмий ахборотни ўстириш га йўналтирилган илмий ижоднинг самарали методидир. Илмий билишда метод бу ҳам тадқиқот усули, хам назария кўринишида тўпланган билимни рўёбга чиқаришдир. Илмий билимлар (фактлар), назария ва метод шаклан тафо вут қилгани ҳолда, мазмунан ўхшашдир уларнинг мақсади объектни у амалда қандай бўлса, худди ўшандай акс эттириш дан иборат. Ҳозирги замон фанида тадқ.иқот объекти ривожла нишда, ҳар хил томонлардан, барча алоқалари ва муносабатла ри билан кўриб чиқилади. Шунинг учун ҳам объектга нисбатан ёндашув тизимли, комплекс хусусиятга эга бўлади, бинобарин, билиш объектини методлар, назариялар, қонунлар ва гипотеза лар тизимигина мукаммал тавсифлашга қодир. Билимни уюштириш ва олишнинг олий шакли сифатида ил мий назарияга карама карши тенденциялар тизимлилик ва эле ментлилик хосдир. Илмий назария ўсиб борувчи билимнинг ин теграл, яхлит, жунщин тизими сифатида ташқи оламдаги ҳоди салар ва предметлар, уларнинг ички тузилиши ва борлиқ қону ниятлари ҳақида яхлит тасаввур беради. Назария фактлар ўрта сидаги сабабий алоқани аниклайди, илмий қонунларни таъриф лайди ва реал қонуниятларни очиб беради. Мавжуд илмий наза риялар, парадигмалар (Томас Кун) ва тадқиқот дастурлари (Имре Лакатос) ўрнига

янада мазмунли, теран, ахборотга. бой ғоялар ва назариялар келган такдирда илмий инқилоб содир бўлади. Илмий пазариянинг асосий фунщиялари Илмий назария билимнинг энг ривожланган, мукаммал, етук шаклидир. У воқеликни теран ва тўлақонли акс эттиради. Ил мий назариянинг ривожланиши, назариялар ва парадигмалар нинг алмашиши ижтимоий амалиёт билан чамбарчас боглиқ бўлиб, жамиятда у ёки бу назарий билимга ижтимоий буюртма нинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги билан белгиланади. Илмий назария илмий ижоднинг муттасил ишлайдиган ва бой иб борадиган элементи сифатида илмий тушунтириш тизимини ташкил этади. У тўпланган фактлар ва билимларни умумлашти ради, объектив қонуниятларни, объектнингўзгариши тенденция ларини очиб беради келажакни башорат қилади. Назарий тадқиқотнинг мақсади мавжуд синов маълумотла ри ўртасида алоқалар ўрнатиш, борлиқнинг моҳияти ва тузили шини янада теранроқ тушуниб етиш, илмий ижоднинг янги ис тиқболлари, йўналипшари ва йўлларини аниклашдан иборат. Ҳар қандай сермазмун илмий назария қуйидаги асосий эле ментлардан ташкил топади: • эмпирик назарии асос; • мантшдш ва категориал аппарат; • чиқариладиган хулоса ва оқибатлар. Илмий назариянинг тўликлиги, теранлиги ва хаққонийлиги уларнинг илмий тадқиқотдаги тушунтириш ва башорат қилиш функциялари билан текширилади. Назария тушунтириш жараё нида утмишга, мавжуд фактик билимга мурожаат этади. Башо рат килиш жараёнида эса у келажакка юзланади, илмий башо рат ва прогноз қилиш вазифасини бажаради, мавжуд билимни мавҳум ва номаълум соната экстраполяция қилади.

Инсоннинг атроф оламни билиш тизимида илмий назариянинг бош эвристик, ижодий функциялари кунидагилардир: • илмий билимни тизимга солиш ва тушунтириш; • мавжуд билимни кенгайтириш, чуқурлаштириш ва унга аниклик киритиш; • янги фактларни башорат қилиш; • илмий билимнинг ишончлилигини ошириш; • фанда эмпирик ва назарий билимларни синтез қилиш; • амалиётга чиқиш. Тизимга солиш илмий назария тузишнинг мухим ва зарур босқичи. Мазкур босқичда ишчи фаразлар, тахминлар ва гипо тезалар асосида фактларни дастлабки к айта ишлаш амалга оши рилади, мавжуд фактик билимлар сараланади, мавжуд фактлар ни озми кўпми изчил мантилий тузилмага бирлаштиришга хара кат килиб кўрилади. Кейинчалик бу бирламчи тузилмага, наза рия пишиб етилишига қараб, тегишли тузатишлар киритиб бори лади. У ҳатто назариянинг якуний вариантига кирмай қолиши ҳам мумкин. Тавсифлаш тушунтириш учун бирламчи материал тузила ётган назарияда билимни тизимга солишнинг мухим жихати дир. Биология, география, социология, криминалистика, тил шунослик сингари фанларда тавсифлаш методидан кенг фой даланилади. Кейинги боскич— тушунтириш, яьни фактлар, қонунлар ўрта сидаги алоқаларни очиб бериш, умумлаштирувчи гояларни ил гари суриш, назария объекта мавжудлиги ва ўзгаришининг ички ва ташки сабабларини очиб бериш. Тушунтиришда илмий факт лар ва қонунлар назариянинг асосий қоидаларидан (унинг аксио малари, фундаментал ғоялари ва хоказолардан) мантиқан кел тириб чикарилади. Купинча тушунтириш назариянинг бош фун кцияси, унинг эвристик моҳияти деб эътироф этилади. Билимни тизимга солиш ва уни тушунтириш илмий ижод жараёнини тар тибга солиш, йўналтириш ва

назорат қилиш имконини беради. Назарияга эга бўлган ҳолда, қандай эмпирик маълумотларни қидириш кераклиги ва уларни қайси шартларда топиш мумкин лигини олдиндан айтиш мумкин. Шундан сўнг ил?»шй билимни кенгайтириш, чуқурлаштириш ва унга аниқлик киритиш амалга оширилади. Илмий назария тузиш мавжуд билимни шунчаки мувофиқлаштиришдан иборат эмас. У мавжуд назария асосида у тузилгунга қадар мавжуд бўлган билимни мантиқан келтириб чиқаришни, сўнг илгари маъ лум бўлмаган янги билимни олишни ва ниҳоят, воқеликнинг ўрга нилаётган соҳаси ҳақида мавжуд тасаввурларни теранлаштириш ва уларга аниклик киритишни назарда тутади. Илмий назариянинг бошқарувчи роли, том маънода ижо дий яратувчи киммати унинг янги фактларни башорат қилиш имкониятида намоён бўлади. Бунда назария асосида хақкрний, қатъий ўлчанган илмий прогноз тузилади. Табиатда илгари кузатшшаган кўпгина ҳодисалар аввал назарияда башорат килинган, сўнг эса синов ўтказиш йўли билан аниқланган. Масалан, А. Эйнштейннинг умумий нисбийлик назарияси ёруғ лик нурлари траекторияси массив жисмлар, айтайлик, юлдуз лар яқинида тарқалишининг оғиш эффектини башорат қилди, шундан сўнг астрофизиклар ўз кузатишлари билан бу ажойиб башоратни тасдиклади. Д.К. Максвеллнинг электродинами каси электромагнит тўлқинларнинг мавжудлигини башорат қилди, сўнг Г. Герц уларни экспериментда аниқлади. Ўзининг элементлар даврий системаси асосида Д.И. Менделеев бир қатор номаълум кимёвий элементларнинг мавжудлигини ба шорат қилди, кимёфанининг кейинги ривожланиши мазкур башоратни тасдиқлади. Бунга ўхшаган мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Уларнинг барчаси янги, номаълум ҳодиса ларни башорат қилиш илмий назарияларнинг муҳим функция си эканлигидан далолат беради. Фанда назарий билим синтетик, комплекс хусусиятга эга. Назария бу эмпирик ва назарий билимларнинг оддий, арифметик йигиндиси эмас, балки уларнинг теран синтези, фактлар, ҳодиса лар, гипотезалар, қонунлар ва

фундаментал қоидаларнинг ин теграл бирлигидир. Ўзининг синтез килувчи роли билан етук ил мий назария илмий ижоднинг хам назарий, хам эмпирик даража ларини к/шлайди. Амалиётга чиқиш назария учун ҳам, амалиёт учун хам му хим эвристик ахамиятгаэга. Копенгагендаги квант механикаси мактабининг асосчиси, буюк физик Нильс Бор: «Яхши назария дан амалийроқ нарса йўқ», деб айтган эди. Дахо олимнинг бу хулосаси фаннинг ривожланишида хам, инсоннинг кундалик ҳаётий фаолиятида ҳам ўз тасдигани топаётир. Илмий ижод инсон хаётининг мураккаб ва қизиқарли соха ларидан бири. Фактларни қидириш, уларни назарий тушунти риш, гипотезалар, назарияларни илгари суриш, илмий қонунлар ни таърифлаш ва улардан мантилий хул осалар чикариш илмий ижоднинг мохияти, инсон билишининг объектив хақиқатга яқин лашиши эса унинг натижасидир. 10.3. Илмий назария ва амалиётнинг ўзаро а.чокаси Ҳар қандай хаққоний илмий назария амалий хает билан чам барчас боғлиқ эканлигини биз юқорида қайд этиб ўтдик. Наза рий хулосалар, прогнозлар одамларнинг амалиётида бевосита уз ифодасини топади. Назария ва амалиёт узвий диалектик бир ликда харакат қилади. Амалиёт илмий ғояларни рухлантиради, улар амалиёт синовидан утказилади, амалиёт уларни ё тасдиқ лайди (верификация), ёинкор этади (фальсификация). Амалиёт нинг эпистемологик мохияти субъект ва объектнинг шундай ўза ро таъсирида уз аксини топадики, бунда субъект ўзининг фаолли ги, атроф оламга ўзгартирувчи таъсир кўрсатиши билан таъриф ланади. Илмий назария — бу объектив воқеликнинг маълум сохасида ги ҳодисаларнинг мохияти ва қонуниятларини мувофиқ равиш да, ҳаққоний акс эттирувчи ҳамда амалий қўлланма бўлиб хиз Мат килувчи ривожланувчи билим тизимидир. Назариянинг асо си жиҳатлари: объектив ҳаққонийлик, мантиқан тулиқлик ва рас ман зиддиятсизлик, ўзини ўзи ривожлантиришга қодирлик, нис батан мустақиллик, амалиётга фаол таъсир курсатиш.

Назария ва амалиётнинг узвий алоқасини ҳозирги замон икти сод назариясининг амалий ахамияти мисолида курсатиш мақ садга мувофиқ бўлади. Иқтисод назарияси дарслигида қуйидаги таъриф келтирилган: Умумий иқтисод назарияси бу ресурслар чекланган шароит ларда (бу ҳол улардан фойдаланишда рақобатни келтириб чиқа ради) эҳтиёжларни қондириш мақсадида моддий неъматлар иш лаб чиқариш, уларни тақсимлаш ва истеъмол қилишда одамлар ва гуруҳларнинг хулқ атворини ўрганувчи ижтимоий фандир. (Экономическая теория. Учебник для студентов высших учебных заведений, обучающихся по экономическим специальностям. Ташкент, 1999. С. 28.) Келтирилган таърифдан иқтисод назариясининг амалий аҳамияти, амалий йуналиши бевосита ва билвосита куриниб турибди, зеро, одамларнинг ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва ис теъмол қилиш соҳасидаги бевосита амалиёти мазкур назария нинг объекти бўлиб хизмат қилади. Шу билан бир вактда, иқти сод назарияси барча саволларга жавоб бермаслигини хам қайд этиб утиш керак. Иқтисодий ҳаёт, менежмент, ишлаб чикариш, бозор, рақобатни ташкил этишда назариадан тўғри фойдала ниш бизнесмен, тадбиркор, менежер, умуман, ҳар қандай одам учун кенг имкониятлар очади, зеро, иқтисод ҳаммага ва ҳар кимга тааллуқлидир. Назария иқтисодий борлиқни англаб етиш усули, воситаси, холос. Мазкур воситага, уз турмуш таж рибасига, соғлом фикрга, иқтисодий имкониятларига таяниб, ҳар бир инсон бозор муносабатлари стихиясида уз амалий хулқ атвор йўналишини тузади. Позитивизм асосчиси, француз фай ласуфи Огюст Конт иқтисод назариясининг амалий ахамияти шундаки, билим башорат қилишга, башорат қилиш эса ҳара катга олиб боради, деб қайд этган эди. Иқтисодий сиёсат неги зида иқтисод назарияси ётади, иктисодий сиёсат оркали у хужа лик юритиш амалиётига таъсир курсатади. Ҳаракат, амалиёт билимга, билим башорат қилишга, башорат қилиш эса тўғри ҳаракат қилишга олиб боради.

Иқтисод назарияси бошқа ижтимоий фанлар социология, политология, этика, ижтимоий психология, ижтимоий фалсафа билан амалий ва ижодий алоқа қилади. Ҳар хил иқтисодий моделлар катта амалий аҳамиятга эга. Иктисодий модел бу шундай бир иктисодий жараён ёки ходиса нинг расмийлаштирилган тавсифики, унинг тузилиши тадқиқот нинг объектив хоссалари ва субъектив мақсадли хусусияти билан аникланади. Қимматли, амалий ишлайдиган ва реал иктисо дий самара берадиган (даромад, фовда, меҳнат унумдорлиги нингўсиши ваҳ.к.) иктисодий моделни яратиш— бу иктисод наза риясининг асосий кридаларини амалга татбиқ этиш бўйича реал ижодий фаолият мисолидир. Умумий иктисод назарияси соҳалар иқтисоди, корхоналар иқтисоди, мамлакатлар иктисоди, молия, аудит, кредит, марке тинг, логистика, табиатдан фойдаланиш иқтисоди, иқтисодий статистика сингари муайян иқтисод фанларида ўзининг бевосита амалий ифодасини топади. Ўзбекистон Президента И. Каримов томонидан ишлаб чи қилган бозор иктисодига ўтишнинг «Узбек модели» ҳозирги за мон иктисод назарияси қоидаларини амалга ижодий татбиқ этишнинг ёркин мисолидир. Унда иқтисодий ислохотлар стра тегияси ва курсини шакллантириш, уни амалга ошириш учун хуқукий негизни яратиш, кишлок хўжалигини ислоҳ килиш ва аграр муносабатларнинг янги типини вужудга келтириш, маъ мурий буйрукбозлик бошкарув тизимини тугатиш, нархларни эркинлаштириш ва бозор инфратузилмасини барпо этиш, жахон иктисодий ҳамжамиятига интеграция килиш механизми таърифлаб берилган. И.А. Каримов Олий Мажлиснинг IX сессиясида сўзга чи қиб, давлатимизнинг жамият ҳаётининг барча сохаларини де мократлаштириш ва эркинлаштириш, бозор иктисодини шак ллантиришнинг «Узбек модели»ни хаётга татбиқ этиш бора сидаги 11 йиллик йўлига сарҳисоб ясади. «Демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фуқаролик жамиятининг пойдеворини қуришнинг асосий йўналишлари» номли теран,

сермазмун маърузасида Ўзбекистон Президенти чуқур назарий хулоса чиқарди: «Бугун биз Ўзбекистонда ислохотлар қай тмас хусусият касб этди деб ишонч билан айта оламиз. Уларни энди орқага қайтариб бўлмайди. Энг муҳими мамлакати мизда яшовчи инсон ўзгарди, унинг менталитети, хаётга, ат рофида содир бўлаётган воқеа ҳодисаларга муносабати ўзга риб бормоқда» 1 .

O'xshashlar

Илмий прогноз қилиш ижодий жараён сифатида

Муаммо. Гипотеза. Назария

Исботлаш ва рад этиш. Гипотеза ва назария

Илмий билишда назария ва амалиётнинг бирлиги

Фалсафанинг фан сифатида шаклланиши, унинг предмети, функциялари ва муаммолари