Mantiq fanining predmeti va vazifalari - Falsafa - Referatlar

Mantiq fanining predmeti va vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

Fanining predmeti va vazifalari. Reja: 1. Manti q ma’nosi, predmeti. 2. Manti q fanining rivojlanish bosqichlari. 3. Tafa kk ur sha k llari va manti q qonunlari.

1 «Mantiq» arabcha so’z bo’lib, ma’nosi bo’yicha «logiga» so’ziga muvofiq keladi. «Logiga» atamasi esa, gre k cha «logos» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, «fi k r», «so’z», «aql», «qonuniyat» kabi ma’nolarga ega. Uning ko’pma’noli g i turli xil narsalarni ifoda qilishida o’z aksini topadi. Xususan, mantiq so’zi, birinchidan, obyektiv olam qonuniyatlarini (masalan, «obyektiv mantiq», «narsalar manti q i» kabi iboralarda), i kk inchidan, tafa kk urning mavjud bo’lish sha k llari va taraqqiyotini, shu jumladan, fi k rlar o’rtasidagi aloqadorlikni xarakterlaydigan qonun-qoidalar yig’indisini (masalan «subyektiv mantiq» iborasida), va nihoyat, uchinchidan, tafa kk ur sha k llari va qonunlarini o’rganuvchi fanni ifoda etishda ishlatiladi. Mantiq ilmining o’rganish obyektini tafa kk ur tashkil etadi. «Tafa kk ur» arabcha so’z bo’lib, o’zbek tilidagi «fi k rlash», «aqliy bilish» so’zlarining sinonimi sifatida qo’llaniladi. Tafa kk ur bilishning yuqori bosqichidir. Uning mohiyatini yaxshiroq tushunish uchun bilish jarayonida tutgan o’rni, bilishning boshqa sha k llari bilan bo’lgan munosabatini aniqlab olish zarur. Bilish voqelikning, shu jumladan, ong hodisalarining inson miyasida subyektiv, ideal obrazlar sha k lida aks etishidan iborat. Bilish jarayonining asosini va oxirgi maqsadini amaliyot tashkil etadi. Barcha hollarda bilish insonning hayotiy faoliyati bilan u yoki bu darajada bog’liq bo’lgan, uning ma’lum bir ehtiyojini qondirishi mumkin bo’lgan narsalarni tushunib yetishga bo’ysundirilgan bo’ladi. Bilish jarayonini amalga oshirar e k ani, kishilar o’z oldilariga ma’lum bir maqsadlarni qo’yadilar. Ular o’rganilishi lozim bo’lgan predmetlar doirasi, tadqiqot yo’nalishi, sha k llari va metodlarini belgilab beradi. Bilish mura kk ab, ziddiyatli, turli xil darajalarda va sha k llarda amalga oshadigan jarayondir. Uning dastlab k i bosqichini hissiy bilish - insonning sezgi organlari yordamida bilish tashkil etadi. Bu bosqichda predmet va hodisalarning tashqi xususiyatlari va munosabatlari, ya’ni ularning tashqi tomonida bevosita namoyon bo’ladigan va shuning uchun ham inson bevosita seza oladigan belgilari haqida ma’lumotlar olinadi.

Hissiy bilish 3 ta sha k lda: sezgi, idro k va tasavvur sha k lida amalga oshadi. Sezgi predmetning birorta tashqi xususiyatini (masalan, rangini, sha k lini, ta’mini) aks ettiruvchi yaqqol obrazdir. Idro k predmetning yaxlit yaqqol obrazi bo’lib, u maz k ur predmet haqidagi turli xil sezgilarni sintez qilish natijasida hosil bo’ladi. Alohida olingan sezgilardan farqli o’laroq, idro k berilgan predmetni boshqa predmetlardan (masalan olmani behidan, no k dan va shu kabilardan) farq qilish imkonini beradi. Tasavvur esa avval idro k etilgan predmetning obrazini ma’lum bir signallar (berilgan predmet bilan ma’lum bir umumiyli kk a ega bo’lgan) ta’sirida miyada qayta hosil qilishdan, yoki shu va boshqa obrazlar negizida yangi obraz yaratishdan iborat hissiy bilish sha k lidir. Masalan, tanishingizga o’xshagan kishini uchratganda tanishingizni eslaysiz, yoki qu rmoqchi bo’lgan imoratingizni mavjud imoratlar obrazlari yordamida yaqqol his qilasiz. Hissiy bilishning barcha sha k llariga xos bo’lgan xususiyatlari qatoriga quyidagilar k iradi: Birinchidan, hissiy bilish obye k tning (predmetning yoki uning birorta xususiyatining) subye k tga (individga, to’g’rirog’i, uning sezgi organlariga) bevosita ta’sir etishini taqozo etadi. Tasavvur ham bundan istisno emas. Unda obrazi qayta hosil etilayotgan (yoki yaratilayotgan) predmet emas, u bilan bog’liq bo’lgan boshqa predmet-signal ta’sir etadi. Ikk inchidan, hissiy bilish sha k llari predmetning tashqi xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiradi. Uchinchidan, hissiy obraz predmetning yaqqol obrazidan iborat. To’rtinchidan, hissiy bilish, konkret individlar tomonidan amalga oshirilganli g i uchun ham, har bir alohida holda konkret insonning sezish qobiliyati bilan bog’liq tarzda o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Beshinchidan, hissiy bilish bilishining dastlab k i va zaruriy bosqichi hisoblanadi. Usiz bilish mavjud bo’la olmaydi. Chunki inson tashqi olam bilan o’zining sezgi organlari orqali bog’langan. Bilishning keyingi bosqichi, boshqa barcha sha k llari sezgilarimiz bergan ma’lumotlarga tayanadi.

Bundan kelib chiqadigan xulosa shu k i, hissiy bilish tafa kk ur bilan uzviy bog’liq. Xususan, nazariy bilimlarning chinli g i oxir-oqibatda empiri k talqin qilish yo’li bilan, ya’ni tajribada bunday bilimlarning obyektini qayd etish orqali asoslanadi. O’z navbatida, hissiy bilish, umuman olganda, aql tomonidan boshqarilib turadi, bilish oldida turgan vazifalarni bajarishga yo’naltiriladi, ijodiy fantaziya elementlari bilan boyitiladi. Masalan, guvohlarning bergan ko’rsatmalari asosida jinoyatchining portreti yaratiladi, yaqqol his qilinadi va qidiriladi. Le k in, shunga qaramasdan hissiy bilish o’z imkoniyatlari, chegarasiga ega. U bizga alohida olingan predmetlar (yoki predmetlar to’plami), ularning tashqi belgilari haqida ma’lumot beradi. Unda mavjud predmetlar o’rtasidagi aloqadorlik (masalan m u z bilan havoning harorati o’rtasidagi bog’lanish) o’rganilmaydi, predmetlarning umumiy va individual, muhim va nomuhim, zaruriy va tasodifiy xususiyatlari farq qilinmaydi. Bundan tashqari, ba’zi hollarda hissiyotimiz bizni aldab qo’yadi. Masalan, u zoqdan sizga qarab yurib kelayotgan kishini tanishingizga o’xshatasiz, le k in yaqinroq kelganda uning boshqa kishi eganili g i ma’lum bo’ladi. Boshqa bir misol. Endi tanishgan kishingiz haqidagi dastlab k i taassurot (bu asosan uning tashqi tamonidan k o’rinishiga qarab hosil qilinadi), u bilan muloqatda bo’lgandan keyin o’zgaradi. Mana shu o’rinda « K iyimiga qarab k utib olishadi, aqli g a qarab ko’zatishadi» degan maqolning hissiy bilish bilan aql o’rtasidagi o’zaro munosabatni, farqni yaxshi ifoda qilishini ta’ k idlash lozim. Yuqorida qayd etib o’tilgan holatlar bilishda tafa kk urga bo’lgan ehtiyojni, uning mohiyatini, bilishda tutgan o’rnini chuqur anglashga yordam beradi. Predmet va hodisalarning mohiyatini tushunishga tafa kk ur yordamida erishiladi. Tafa kk ur bilishning yuqori-rasional (lotincha ratio-aql) bilish bosqichi bo’lib, unda predmet va hodisalarning umumiy, muhim xususiyatlari aniqlanadi, ular o’rtasidagi ich k i, zaruriy aloqalar, ya’ni qonuniy bog’lanishlar aks ettiriladi. Tafa kk ur quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: 1) Unda voqelik abstra k tlashgan va umumlashgan holda in’i k os qilinadi. Hissiy bilishdan farqli o’laroq, tafa kk ur bizga predmetning nomuhim, i kk inchi darajali

(bu odatda bilish oldida turgan vazifa bilan belgilanadi) belgilaridan abstra k lashgan (fi k ran chetlashgan, mavhumlashgan) holda, e’tiborimizni uning umumiy, muhim, ta k rorlanib turuvchi xususiyatlariga va munosabatlariga qaratishimizga imkon beradi. Xususan, turli kishilarga xos individual belgilarni (xulq-atvor, temperament, qiziqish va shu kabilardagi) e’tibordan chetda qoldirgan holda, ular uchun umumiy, muhim belgilarni, masalan, maqsadga muvofiq holda mehnat qilish, ongga ega bo’lish, ijtimoiy munosabatlarga k irishish kabi xislatlarni ajratib olib, «inson»tushunchasini hosil qilish mumkin. Umumiy belgilarni aniqlash predmetlar o’rtasidagi munosabatlarni, bog’lanish usullarini o’rnatishni taqoza etadi. Turli xil predmetlar fi k rlash jarayonida o’xshash va muhim belgilariga k o’ra sinflarga birlashtiriladi va shu tariqa ularning mohiyatini tushunish, ularni xarakterlaydigan qonuniyatlarni bilish imkoniyati tu g’ iladi. Masalan, yuqorida keltirilgan «inson» tushunchasida barcha kishilar bitta mantiqiy sinfga birlashtirilib, ular o’rtasidagi muhim bog’lanishlar (masalan, ijtimoiy munosabatlar) bilib olinadi. 2) Tafa kk ur borliqni bilvosita aks ettiradi. Unda yangi bilimlar tajribaga har safar bevosita murojaat etmasdan, mavjud bilimlarga tayangan holda hosil qilinadi. Fi k rlash bunda predmet va hodisalar o’rtasidagi aloqadorli kk a asoslanadi. Masalan, bolaning xulq-atvoriga qarab, uning qanday muhitda tarbiya olganli g i haqida fi k r yuritish mumkin. Tafa kk urning maz k ur xususiyati, ayniqsa, xulosaviy fi k r hosil qilishda aniq namoyon bo’ladi. 3) Tafa kk ur insonning ijodiy faoliyatidan iborat. Unda bilish jarayoni borliqda real analogiga ega bo’lmagan narsalar-yuqori darajada ideallashgan obye k tlarni (masalan absolyut qattiq jism, ideal gaz kabi tushunchalar) ni yaratish, turli xil formal sistemalarni qurish bilan k echadi. Ular yordamida predmet va hodisalarning eng mura kk ab xususiyatlarini o’rganish, hodisalarni oldindan k o’rish, bashoratlar qilish imkoniyati vujudga keladi. 4) Tafa kk ur til bilan uzviy aloqada mavjud. Fi k r ideal hodisadir. U faqat tilda- moddiy hodisada (tovush to’lqinlarida, grafi k chiziqlarda) reallashadi, boshqa kishilar bevosita qab u l qila oladigan, his etadigan sha k lga k iradi va odamlarning

o’zaro fi k r almashish vositasiga aylanadi. Boshqacha aytganda, til fi k rning bevosita voqe bo’lish sha k lidir. 2. Tafa kk ur uch xil sha k lda: tushuncha, hu k m (mulohaza) va xulosa chiqarish sha k lida mavjud. TAFA KK UR Sha k lI fi k rning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog’lanish usuli, uning stru k turasi (t u zilishi) dir. Fi k rlash elementlari deganida, predmetning fi k rda ifoda qilingan belgilari haqidagi axborotlar tushuniladi. Tafa kk ur sha k lining tabiatini konkret misollar yordamida k o’rib chiqamiz. Ma’lum k i, ayrim predmetlar, ularning sinfi (to’plami) kishilar tafa kk urida turli xil mazmunga ega bo’lgan tushunchalarda aks ettiriladi. Masalan, «davlat» tushunchasida o’zining maydoniga, aholisiga, boshqaruv vositalariga ega bo’lgan siyosiy tashkilot aks ettiriladi. «Ilmiy nazariya» tushunchasida esa, predmetlarning birorta sohasiga oid bo’lgan va ular haqida yaxlit tasavvur beradigan, ma’lum bir metod yordamida qurilgan tushunchalar sistemasi ifoda etilgan. Mazmun jihatdan turli xil bo’lgan bu tushunchalar mantiqiy sha k lika k o’ra bir xildir: har i kk alasida predmet uning muhim belgilari orqali fi k r qilingan. «o’z maydoniga egali g i», «aholisining mavjudli g i», «boshqaruv vositalariga egaligi», «siyosiy tashkilotdan iboratli g i» davlatning muhim xususyatlari hisoblanadi. Xuddi shuningde k , «predmetlarning birorta sohasiga aloqadorli g i», «predmet haqida yaxlit tasavvur hosil qilishga imkoniyat berishi», «ma’lum bir metod yordamida qurilishi», «tushunchalar sistemasi sha k lida bo’lishi» ilmiy nazariyaning muhim belgilari hisoblanadi. Agar tushuncha aks ettirayotgan predmetni A bilan, unda fi k r qilinayotgan muhim belgilarni, ya’ni fi k rlash elementlarini a, v, s,..., n bilan belgilasa k , tushunchaning mantiqiy stru k turasini A (a, v, s,..., n) sha k lida simvolik tarzda ifodalash mumkin. Hu k mlarda predmet bilan uning xossasi, predmetlar o’rtasidagi munosabatlar, predmetning mavjud bo’lish yoki bo’lmaslik fag’ti haqidagi fi k rlar tasdiq yoki in k or sha k lda ifoda etiladi. Masalan «Temir-metall» degan hu k mda predmet (temir) bilan uning xossasi (metall eganili g i) o’rtasidagi munosabat qayd etilgan. «Axloq huquqdan ilgari paydo bo’lgan» degan hu k mda i kk ita predmet (axloq va

huquq) o’rtasidagi munosabat qayd etilgan. Mazmun jixatdan turli xil bo’lgan bu hu k mlar t u zilishiga k o’ra bir xildir: ularda predmet haqidagi tushuncha (S) bilan predmet belgisi haqidagi tushuncha (P) o’rtasidagi munosabat qayd etilgan, ya’ni R ning Sga xosli g i tasdiqlangan. Umumiy xolda hu k mning mantiqiy strugturasini (shag’lini) S-R formulasi yordamida ifoda etish mumkin. Xulosa chiqarishda ham yuqoridagiga o’xshash hollarni ko’zatish mumkin. Masalan, Daraxt - o’simlik Tera k – daraxt Tera k - o’simlik va Har bir ximyaviy element o’z atom og’irli g iga ega Mis - ximiyaviy element Mis o’z atom og’irli g iga ega xulosa chiqarish k o’rinishlari mazmuni bo’yicha turlicha bo’lishiga qaramasdan, bir xil mantiqiy strugturaga ega. Har i kk alasida xulosani tashkil etuvchi tushunchalar xulosa chiqarish uchun asos bo’lib xizmat qilayotgan hu k mlarda uchinchi bir tushuncha (birinchi misolda-«daraxt», i kk inchi misolda – «ximiyaviy element» tushunchasi) orqali bog’langan. Yuqoridagi keltirilgan misollardan tafa kk ur sha k lining fi k rning konkret mazmunidan nisbatan mustaqil holda mavjud bo’lishi va, demak, o’ziga xos qonuniyatlarga egali g i ma’lum bo’ldi. Shuning uchun ham mantiqda uni alohida o’rganish predmeti sifatida olib qarash mumkin. Tushuncha, hu k m (mulohaza) va xulosa chiqarish tafa kk urning universal sha k llari, uning asosiy strugturaviy elementlari hisoblanadi. Muho k ama yuritish ana shular va ularning o’zaro aloqalarga k irishishi natijasida vujudga keladigan boshqa mantiqiy strugturalar (masalan, muammo, gipoteza, nazariya, g’oya, argumentlash va shu kabilar) da amalga oshadi.

Muho k ama yuritishda ishonchli natijalarga erishishning zaruriy shartlari qatoriga fi k rning chin bo’lishi va formal jihatdan to’g’ri qurilishi k iradi. Chin fi k r deb, o’zi ifoda qilayotgan predmetga muvofiq keluvchi fikr hisoblanadi (Masalan, «Temir-metall»). Xato fi k r predmetga mos kelmaydigan fi k rdir (masalan, «Temir- metall emas»). Fi k rning chin yoki xato bo’lishi uning mazmuniga tegishli xususiyatlaridir. Fi k rning chin bo’lishi mantiqiy fi k r yuritishning zaruriy sharti bo’lsada, o’z holicha yetarli emas. Fi k r muho k ama yuritish jarayonida formal jihatdan to’g’ri qurilgan ham bo’lishi kerak. Bu xususiyat fi k rning sha k li g a taalluqli bo’lib, tafa kk urda hosil bo’ladigan turli xil mantiqiy strugturalarda, sodir bo’ladigan har xil mantiqiy amallarda o’z aksini topadi. Fi k rni to’g’ri qurishga tafaqqur qonunlari talablariga rioya qilgandagina erishish mumkin. Tafa kk ur qonuni muho k ama yuritish jarayonida fi k rlar (fi k rlash elementlari) o’rtasidagi mavjud zaruriy aloqalardan iborat. Tafa kk ur qonunlari mazmunidan kelib chiqadigan, muhogamani to’g’ri qurish uchun zarur bo’lgan talablar fikrning aniq, izchil, yetarli darajada asoslangan bo’lishidan iborat. Muho k amani to’g’ri qurish bilan bog’liq talablar haqida gapirganda, birinchi navbatda, ularning muayyan prinsiplar, qoidalar tarzida, ya’ni to’g’ri tafa kk ur prinsiplari sifatida amal qilishiga e’tibor berish zarur. Maz k ur qoidalarning bo’zilishi muho k amaning noto’g’ri qurilishiga sabab bo’ladi. Bunda, xususan, chin fikrlardan xato xulosa chiqishi (masalan, «Qonun – rioya qilish zarur bo’lgan huquqiy hujjat», «Buyruq qonun emas», demak, «Buyruq rioya qilish zarur bo’lgan huquqiy hujjat emas») yoki xato qurilgan muho k amadan chin xulosa chiqishi (masalan, «Barcha moddiy jismlar – k imyoviy elementlar», «Temir- moddiy jism», demak, «Temir- k imyoviy element») mumkin. 3. Tafa kk ur ko’p qirrali jarayon bo’lib, uni turli xil tomonidan, xususan, mazmuni va sha k li (stru k turasi) bo’yicha, tayyor holida yoki kelib chiqishi va taraqqiyotida olib o’rganish mumkin. Bularning barchasi mantiq ilmining vazifasini tashkil etadi, uning turlicha metodlardan foydalanishiga, har xil yo’nalishlarga ajralishiga sabab bo’ladi.

K eng ma’noda mantiq ni tafa kk ur sha k llari va qonunlarini o’rganuvchi fan , deb atash mumkin. Hozirgi paytda uning formal mantiq, dialegti mantiq va matemati k mantiq kabi yo’nalishlarini farq qilish mumkin. Normal mantiq tafa kk urning strugturasini fikrning konkret mazmuni va taraqqiyotidan chetlashgan holda, nisbatan mustaqil ravishda olib o’rganadi. Uning diqqat margazida muho k amani to’g’ri qurish bilan bog’liq qoidalar va mantiqiy amallar yotadi. Formal mantiqga to’g’ri tafa kk ur sha k llari va qonunlarini o’rganuvchi falsafiy fan, deb ta’rif berish mumkin. Dialegti k mantiq, formal mantiqdan farqli o’laroq, tafa kk urni uning mazmuni va sha k li birlikida hamda taraqqiyotida olib o’rganadi. Matematig mantiq esa tafa kk urni matemati k metodlar yordamida tadqiq etadi. U hozirgi zamon matemati k asining muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib, tafa kk urni mantiqiy hisoblash deb ataladigan yuqori darajada abstragtlashgan va formallashgan sistemada tahlil qiladi. Biz o’rganadigan fan formal mantiq bo’lib, u hozirgi paytda o’zining maxsus formallashgan tili g a, to’g’ri muxo k ama yuritish uchun zarur bo’lgan samarali mantiqiy metodlari va usullariga, k onseptual vositalariga ega. Tafa kk urni o’rganuvchi boshqa fanlar, xususan falsafa, psixologiya, fiziologiya bilan ham k orlik qiladi hamda ilmiy bilimlar sistemasida o’zining munosib o’rniga ega. Ayniqsa, uning bilish metodi sifatidagi ahamiyati katta. 4. Tafa kk ur sha k llari va qonunlarini o’rganish, ulardan ongli ravishda foydalanish fikrlash madaniyatini o’stiradi, xususan, fikrni to’g’ri qurish mala k asini rivojlantiradi; bahs yuritishda o’zining va boshqalarning fikriga tanqidiy munosabatda bo’lishiga, suhbatdoshining mulohazalaridagi xatolarni ochib tashlashga yordam beradi. Muho k amani to’g’ri qurishga, formal ziddiyatlar, xatolarga yo’l qo’ymasli kk a erishish, aytish mumkin k i, o’ziga xos san’at-mantiq san’ati hisoblanadi. Bu san’atning nazariy asoslarini chuqur egallagan kishigina uning imkoniyatlarini amaliy muho k ama yuritishda namoyish qila oladi. Shu o’rinda buyu k mutafa kk ir Forobiyning mantiq ilmining ahamiyati haqida bildirgan quyidagi fikrlarining

alohida e’tiborga loyiq eganligini ta’g’idlash zarur. U shunday yozadi: «Bizning maqsadimiz aqlni, xatoga yo’l qo’yish mumkin bo’lgan barcha hollarda, to’g’ri tafa kk urga yeta k laydigan, uning yordamida har safar xulosa chiqarayotganda adashishga qarshi extiyot choralarini ko’rsatadigan san’atni-mantiq san’atni o’rganishdir. Uning asosiy qonun-qoidalarining aqlga bo’lgan munosabati g rammati k a san’ati qoidalarining tilga bo’lgan munosabatiga o’xshash; xuddi grammati k a kishilarning tilini to’g’irlash extiyoji sababli yaratilgani, unga xizmat qilishi zarur bo’lgani singari, mantiq ham tafa kk ur jarayonini yaxshi amalga oshirish maqsadida xatoga yo’l quyish mumkin bo’lgan barcha hollarda aqlni to’g’irlab turadi». 1 Uning ta’lim sohasidagi vazifalari ham jiddiydir. O’quv jarayonining samaradorli g i ma’lum bir darajada ishlatiladigan tushunchalarning, terminlarning aniq bo’lishiga, muammolarning mantiqan to’g’ri qo’yilishi va hal qilinishiga, mavjud gipotezalar strugturasini to’g’ri tahlil qila olishga, argumentlash qoidalaridan to’g’ri foydalanishga bog’liq. Fan uchun formal mantiq mura kk ab muammolarni yechish vositasini beradi. Bunday vositalar, odatda, ilmiy nazariyaning strugturasini o’rganishda, unda ishlatiladigan formalizmning mohiyatini tushuntirib berishda, formal ziddiyatlar bo’lsa, ularni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Har bir fan kabi mantiq ilmi ham o’zining shakllanish va rivojlanish tarixiga ega. Mantiqqa oid dastlabgi an’analar Qadimgi Sharq mamlakatlarida, xususan Hindiston, Xitoyda vujudga keldi. Ularning shakllanishiga notiqlik san’ati, matematiga ilmining rivojlanishi va shu kabilar katta ta’sir ko’rsatdi. Shuni aytish k era kk i, Qadimgi dunyoda Aristotelgacha bo’lgan davrda mantiq falsafa tar k ibida mavjud bo’lgan, mustaqil fan sifatida shakllanmagan. Qadimgi Hindistonda mantiq ilmining rivojlanishi uch davrni o’z ichiga oladi: 1) il k budda manti q i (er. av. VI-V asrlari); 2) nyaya, vaysheshiga ma k tablarining mantiqiy ta’limoti (er. III-V asrlari); 3) budda mantig’ining rivojlangan davri (er. VI-VIII asrlari). 1 Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата, 1987, 435-бет.

Qadimgi Hindistondagi shakllangan mantiq an’analari Qadimgi Gresiyada mantiq ilmining paydo bo’lishiga ta’sir ko’rsatgan. Qadim g i greg falsafasida mantiq masalalari, dastlab, Parmenidning «Tabiat to’g’risida» asarida, Eleylik Zenonning aporiyalarida, Gera k lit ta’limotida u yoki bu darajada k o’rib chiqilgan. Aristotelgacha bo’lgan mantiqiy ta’limotlar ichida Demogritning mantiqiy ta’limoti, So q ratning indugtiv metodi va Platonning dialegti k asi diqqatga sazovordir. Demogrit (er. av. 460-370) mantiqiy ta’limotida fikrning chinli g i masalasi muhim o’rin tutadi. U ko’proq indugsiya va analogiyani o’rganishga e’tibor beradi, haqiqatni bilish uchun yaqqa buyumlarni ko’zatish, his qilish orqali umumlashtirish zarur, deb ta’ k idlaydi. Hu k mni subye k t va predigatning o’zaro aloqasidan iborat, deb ta’riflaydi. U yetarli asos qonunini ontologi k asosda tushuntiradi. Demo k ritning mantiqiy ta’limoti keyinchalik Aristotel va F. Beg’on ta’limotlariga sezilarli ta’sir ko’rsatgan. So q rat (er. av. 469-399) ta’limotiga k o’ra buyumlarning mohiyatini bilib bo’lmaydi. Inson, avvalo, o’z-o’zini bilishi kerak. Bilim umumiylik to’g’risidagi tushunchadir. Haqiqatni aniqlash uchun o’ziga xos usul dar k or. Bu usul vositasida o’rganilayotgan buyum haqida umumiy tushuncha hosil qilinadi va shu tushunchaga asoslanib buyum haqida fikr yuritiladi. Haqiqatni aniqlash uchun muxolif fikridagi ziddiyatlar o’rganiladi. Predmet haqidagi tushunchalar ziddiyatli bo’lsa, demak bilim yuza k i bo’ladi. So q rat haqiqatni aniqlashda indu k siya va definisiyadan foydalanishni tavsiya etadi. Indugsiya - k undalik hayotdagi ya kk a misollar asosida umumiy tushunchalarni hosil qilish usulidir. Definisiya - bahs jarayonida tushunchalarni ta’riflashdan iborat. Bu usulni So q rat «mayevtiga» deb ataydi. Platon (er. av. 427-347) ustozi So q ratning, umumiy tushunchalar buyumlarning mohiyatini ifodalaydi, degan fikrini davom ettiradi. U umumiy tushunchalarni buyumlardan va insonlardan ajralgan mutlaq g’oyalar sifatida talqin qiladi, ularni birlamchi deb biladi. U hu k mni tafa kk urning asosiy elementi deb hisoblaydi. Hu k m

ega va gesimning birli g idan iborat bo’lib, tasdiq yoki ing’or ma’noni bildiradi. Agar hu k mda birlashishi mumkin bo’lmagan tushunchalar birlashtirilsa, u xato bo’ladi. Platon hu k mlarni tashkil etuvchi tushunchalarni piramida sha k lida tasvirlaydi. Piramidaning uchiga ezgulik tushunchasini qo’yadi. Borliq, o’zgarish, su k unat, ayniyat, tafovut tushunchalarini eng universal tushunchalar, deb ta’riflaydi. Chin bilimga intuisiya orqali erishiladi. Platon definisiya masalasiga katta e’tibor bergan, yaqin jins va tur belgisini ko’rsatish orqali ta’riflash usulini, tushunchalarni dixotomi k bo’lishni bilgan. Mantiq ilmining alohida fan sifatida shakllanishi Aristotelning nomi bilan bog’liqdir. U birinchi bo’lib, mantiq ilmi o’rganadigan masalalar doirasini aniqlab berdi. Aristotelning «Gate k oriyalar», «Talqin haqida», «Birinchi Analitiga», «I kk inchi analitiga», «Sofisti k raddiyalar haqida», «Topiga» nomli asarlari bevosita mantiq masalalariga bag’ishlangandir. Uning «Ritoriga», «Poetiga» asarlari ham mantiqiy ta’limotining muhim tar k ibiy qismlari hisoblanadi. «Metafizi k a», «Ruh haqida» asarlarida esa mantiq masalalari ma’lum darajada bayon qilingan. Aristotel mantiqni «ma’lum bilimlardan noma’lum bilimlarni aniqlovchi», «chin fikrni xato fikrdan ajratuvchi» fan sifatida ta’riflaydi. Mantiqning vazifasi chin fikrni, haqiqatni aniqlashdir, deb ta’ k idlaydi. Epi k ur (er. av. 341-270) falsafada birinchi o’ringa bilish nazariyasi va mantiqni qo’ygan, i kk inchi o’rinda – fizi k a, uchinchi o’rinda – axloq bo’lgan. U tug’ma g’oyalar yo’q, bilimlarimizning manbai – sezgilardir, sezgilarimiz yolg’on ma’lum ot bermaydi, faqat xulosa chiqarishdagina inson xatoga yo’l qo’yishi mumkin, deb ta’ k idlaydi. Epigur xulosa chiqarishda ko’proq analogiya va indugsiyaga ahamiyat bergan. IX-XI asrlarda mantiq masalalari bilan astoydil shug’ullangan O’rta Osiyo mutafa kk irilaridan Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiylarni ko’rsatish mumkin. Bu mutafa kk rlarning mantiqqa bag’ishlab yozgan asarlari asosan to’qqiz nomdan iborat e k anligini va ularning nomlanishi, k etma- k etli g i bir xil e k anligini k o’rishimiz mumkin. Bunga sabab shu k i, Aristotelning «Organoni» ni tashkil

etuvchi oltita mantiqiy tragtatlariga (« K ategoriyalar», «Talqin haqida», «Birinchi analitiga», «I kk inchi analitiga», «Topiga», «Sofistig raddiya») suriyaliklar uning «Ritoriga»si bilan «Poetiga»sini qo’shdilar. Bundan avvalroq esa unga Porfiriyning «Isoguvchi» asari qo’shilgan edi. Shunday qilib «Organon» to’qqiz tragtatdan iborat bo’lgan yaxlit ta’limot sifatida arab faylasuflari tomonidan qab u l qilingan. Shu asosga k o’ra Forobiy, Ibn Sino, Al-Xorazmiylar mantiqga oid ta’limotlarini aynan shu tartibda ishlab chiqdilar. Mantiq ilmining keyingi davrlardagi rivoji Baxmanyor (1065 y.), Ibn Rushd (1126-1198), Nasriddin Tusiy, Faxriddin Roziy, Qazviniy, Shamsiddin Samarqandiy, Taftazoniy (1322-1390), Mirsharif Jurjoniy (1340-1413) va boshqalarning nomi bilan bog’liq. Mirsharif Jurjoniy ham Ibn Sino kabi mantiqni «bilish haqidagi fan» sifatida k o’rib o’tadi. Uning ta’limotiga k o’ra, mantiq fani bilish nazariyasi hisoblanmaydi. Bilish jarayonida biz - tushuncha va mulohazalar orqali yangi, noaniq narsa haqida fikrga ega bo’lamiz, deb ta’ k idlaydi. U har qanday fikr t u zilishiga k o’ra materiya va sha k ldan iborat, shuning uchun to’g’ri mantiqiy xatolar fikrning mazmuniga va sha k li g a xosdir, deb yozadi. Jurjoniy fikricha, tushuncha bu qandaydir individual narsa hisoblanadi. U asosan tushunchalarning kelib chiqishi va k o’rinishiga e’tiborni qaratadi. 3. Yangi davrda Yevropada fanning, ayniqsa tabiatshunoslikning rivojlanishi ilmiy metod (uslub) masalalariga e’tiborni kuchaytirdi. Bu davrning buyu k mutafa kk irlari R. De k art, F. Beg’on, T. Gobbs, Leybnis va boshqalar mantiq ilmining turli yo’nalishlarining yaratilishiga asos soldilar. Mantiq ilmining rivojlanishida, ilmiy uslub bilan bog’liq masalalarni hal etishda R. Degart (1606-1650) ning xizmatlari alohida ahamiyatga ega. De k art mashhur faylasuf, yirig matemati k va mantiqshunos olimdir. Uning falsafiy qarashlari «Falsafa muqaddimasi» asarida o’z ifodasini topgan. Mantiqiy qarashlari esa, uning «Uslub haqida mulohazalar» risolasida bayon etilgan. Ayniqsa «Uslubning asosiy qoidalari» deb ataluvchi qismi mantiq fani rivoji uchun

ahamiyatli bo’lgan. Unda bilishning ilmiy uslubini xarakterlaydigan asosiy qoidalari ishlab chiqilgan. XIX-asrning o’rtalariga kelib mantiq ilmida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. U Aristotel mantiqiy sistemasiga asoslangan an’anaviy formal mantiqdan tubdan farq qiladigan, matemati k metodlardan k eng foydalanadigan simvolik mantiq (yoki matemati k mantiq) ning shakllanishi bilan bog’liq. Uning negizida Leybnis ilgari surgan muho k amalarga hisoblash tusini berishning mumkinli g i va uning samaradorli g i haqidagi g’oya yotadi. XIX-asrning o’rtalari - XX-asrning boshlarida bu g’oyani J. Bo’l, A.M. De-Morgan, Ch. Pirs, G’. Freg’e va boshqa taniqli olimlar amalga oshirishga o’z hissalarini qo’shdilar. Olamdagi narsa va hodisalar harakati o’ziga xos ich k i qonunlar asosida yuzaga keladi. Bu harakat ning inson ongidagi in’i k osi, ya’ni tafa kk ur jarayoni ham o’ziga xos obyektiv qonuniyatlar asosida amalga oshadi. Falsafada qonun tushunchasi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy, nisbiy barqaror munosabatlarini ifodalaydi. Formal mantiqda ilmida qonun tushunchasi fikrlash elementlari o’rtasidagi ich k i, muhim, zaruriy aloqadorlikni ifodalaydi. Mantiqiy tafa kk ur i kk i turdagi qonunlarga bo’ysunadi. Ular dialegti k a qonunlari va formallashgan mantiq qonunlaridir. Dialegti k a qonunlari obyektiv olam va bilish jarayoniga xos bo’lgan eng umumiy qonunlar bo’lib, dialegti k mantiq ilmining o’rganish sohasi hisoblanadi. Formallashgan mantiq qonunlari esa, faqat tafaq kk urdagina amal qiladi. Dialegti k a qonunlari mantiqiy tafa kk urni uning mazmuni va sha k li birli g ida olib o’rgansa, formal mantiq qonunlari esa, fikrning to’g’ri t u zilishini, uning aniq, izchil, ziddiyatsiz va asoslangan bo’lishini e’tiborga olgan holda o’rganadi. Formal mantiq qonunlari (yoki tafa kk ur qonunlari) deyilganda fikrlashga xos muhim, zururiy bog’lanishlar tushuniladi. Tafa kk ur qonunlari obyektiv voqelikning inson miyasida u zoq vaqt davomida aks etishi natijasida vujudga kelgan va shakllangan.

Bu qonunlar fikrlashning to’g’ri amalga oshishini ta’minlab turadi. Ular tafa kk ur sha k llari bo’lgan tushunchalar, mulohazalar (hu k mlar) hamda xulosa chiqarishning shakllanishi va o’zaro aloqalarini ifodalaydi. Ayniyat qonuni. Biror buyum yoki hodisa haqida fikr yuritilganda ularga xos bo’lgan barcha muhim belgilar, tomonlar qamrab olinadi. Predmet haqidagi fikr necha marta va qanday holatlarda ta k rorlanishiga qaramasdan doimiy, o’zgarmas va qat’iy mazmunga ega bo’ladi. Tafa kk urga xos bo’lgan bu aniqlik xususiyati ayniyat qonunining mohiyatini tashkil etadi. Ayniyat qonuniga k o’ra ma’lum bir predmet yoki hodisa haqida aytilgan ayni bir fikr ayni bir muho k ama doirasida ayni bir vaqtda o’z-o’ziga tengdir. Bu qonun formal mantiq ilmida « A-A dir» formulasi bilan ifodalanadi. Ayniyat qonuni simvolik mantiq ilmida, ya’ni mulohazalar manti q i va predigatlar mantig’ida o’ziga xos k o’rinishda ifodalanadi: Mulohazalar mantig’ida a  a va a  a. (Bunda a - har qanday fikrni ifodalovchi belgi,  implikasiya belgisi,  eg’vivalentlik belgisi). Predigatlar mantig’ida (  x(R(x)  R(x)). Bu ifoda quyidagicha o’qiladi: har qanday X uchun, agar X R belgiga ega bo’lsa, X shu belgiga ega, degan fikr to’g’ri bo’ladi. Ayniyat qonunining asosiy talabi quyidagicha: fikrlash jarayonida turli fikrlarni aynanlashtirish va aksincha, o’zaro aynan bo’lgan fikrlarga teng emas, deb qarash mumkin emas. Bu mantiqiy tafa kk urning muhim shartlaridan biridir Nozidlik qonuni .Inson tafa kk uri aniq, ravshan bo’libgina qolmasdan, ziddiyatsiz bo’lishi ham zarur. Zidiyatsizlik inson tafa kk uriga xos bo’lgan eng muhim xislatlardan biridir. Ma’lum k i, obyektiv voqelikdagi buyum va hodisalar bir vaqtda, bir xil sharoitda biror xususiyatga ham ega bo’lishi, ham ega bo’lmaslik g i mumkin emas. Masalan, bir vaqtning o’zida, bir xil sharoitda inson ham axloqli, ham axloqsiz bo’lishi mumkin emas. U yo axloqli, yo axloqsiz bo’ladi. Bir vaqtning o’zida bir predmetga iqqi zid xususiyatning taalluqli bo’lmasli g i tafa kk urda nozidlik qonuni sifatida shakllanib qolgan. Bu qonun fikrlash

jarayonida ziddiyatga yo’l qo’ymaslikni talab qiladi va tafaqqurning ziddiyatsiz hamda izchil bo’lishini ta’minlaydi. Nozidlik qonuni ayni bir predmet yoki hodisa haqida aytilgan i kk i o’zaro bir- birini istisno qiluvchi (qarama-qarshi yoki zid) fikr bir vaqtda va bir xil nisbatda birdani g a chin bo’lishi mumkin emasligini, xech bo’lmaganda ulardan biri albatta xato bo’lishini ifodalaydi. Bu qonun «A ham V, ham V emas bo’la olmaydi» formulasi orqali beriladi. Mulohazalar mantig’ida bu qonun quyidagi formula orqali yoziladi:  x (r (x) р (x)), ya’ni har qanday r (x) mulohaza uchun r (x) va uning in k ori birgalikda chin bo’lmasli g i to’g’ridir. Uchinchisi istisno qonuni. Uchinchi istisno qonuni nozidlik qonunining mantiqiy davomi bo’lib, fikrning to’liq mazmunini qamrab olib bayon qilingan i kk i zid fikrdan biri chin, boshqasi xato, uchinchisiga o’rin yo’q eganligini ifodalaydi. Bu qonun «A V yoki V emasdir» formulasi orqali beriladi. Mulohazalar mantig’ida bu quyidagi formula orqali ifodalanadi: rv р . Bu formula quyidagicha o’qiladi. r yoki r emas. Uchinchisi istisno qonuni quyidagi holatlarda qo’llaniladi: 1. Alohida olingan yaqqa buyumga nisbatan bir xil vaqt va munosabat doirasida o’zaro zid fikr bildirilganda. Masalan, Tosh k ent-O’zbekistonning poytaxti. Tosh k ent-O’zbekistonning poytaxti emas. Bu mulohazalar birgalikda chin ham, xato ham bo’la olmaydi. Ulardan biri chin, i kk inchisi xato, uchinchi mulohazaga o’rin yo’q. Uchinchisi istisno qonuni o’zaro zid umumiy mulohazalar doirasida amal qilmaydi. Chunki umumiy mulohazalarda buyumlar sinfiga va shu sinfga mansub har bir buyumga nisbatan fikr bildiriladi. Masalan: Hamma faylasuflar notiqdir. Hechi bir faylasuf notiq emas. Bu mulohazalardan, birining xatoli g idan i kk inchisining chinliki haqida xulosa chiqarib bo’lmaydi. Bunday holatda «Ba’zi faylasuflar notiqdir» degani uchinchi bir mulohaza chin hisoblanadi.

2. Son va sifatiga k o’ra o’zaro zid mulohazalar bayon qilinganda, buyum va hodisalarning sinfi xaqida tasdiqlab bayon qilingan mulohaza bilan shu sinf buyum va hodisalarining bir qismi xaqida in k or etib bayon qilingan mulohazalardan biri chin, i kk inchisi xato, uchinchisiga o’rin bo’lmaydi. Masalan: Hamma faylasuflar tabiyotshunosdir. Ba’zi faylasuflar tabiyotshunos emas. Bu i kk i mulohaza bir vaqtda chin ham, xato ham bo’la olmaydi. Ulardan biri (Ba’zi faylasuflar tabiyotshunos emas) albatta chin, i kk inchisi xato, uchinchi mulohazaga o’rin yo’q. Demak, Uchinchisi istisno qonuni: I kk i zid ya kk a mulohazalarga nisbatan; Umumiy tasdiq va jo’z’iy ing’or mulohazalarga nisbatan; Umumiy in k or va jo’z’iy tasdiq mulohazalarga nisbatan qo’llaniladi. Yetarli asos qonuni. To’g’ri fikrlashga xos bo’lgan muhim xususiyatlardan biri isbotlilik, ishonchlilikdir. Fikrlash jarayonida buyum va hodisalar haqida chin muho k ama yuritibgina qolmasdan, bu muho k amaning chinlikiga hechi qanday shubha bo’lmasliki uchun, uni isbotlashga, asoslashga harakat qilinadi. Bunda chinli g i avvaldan ma’lum bo’lgan va o’zaro mantiqiy bog’langan mulohazalarga asoslaniladi, ya’ni bayon qilingan fikrning chinli g i avvaldan ma’lum bo’lgan, tasdiqlangan boshqa bir fikr, mulohaza bilan taqqoslanadi. Tafa kk urning bu xususiyati yetarli asos qonuni orqali ifodalanadi.

O'xshashlar

Falsafa fanining predmeti, muammolar doirasi va vazifalari

«Milliy istiqlol g’oyasi» fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli