Jamiyat taraqqiyotining g`oya va mafkura bilan o`zaro bog` liqligi - Falsafa - Referatlar

Jamiyat taraqqiyotining g`oya va mafkura bilan o`zaro bog` liqligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

551 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. G`oya tushunchasi va uning ijtimoiy mohiyati. 2. Mafkura tushunchasi va uning mohiyati. 3. Bunyodkor g`oyalar va mafkuralarning jamiyat xayotidagi ijobiy ta`siri. 4. Vayronkor, yot g`oya va mafkuralarning jamiyat hayotiga salbiy ta`siri.

www.arxiv.uz Ezgu, bunyodkor g`oya va mafkura barcha insonlarning hayoti mazmunini, orzu istaklarini ifodalaydi. Xar bir inson, jamiyat o`z oldiga muayyan bir maqsad qo`yadi va unga erishish uchun harakat qiladi. Inson maqsadlari jamiyat manfaatlariga mos kelishi, taraqqiyot yo`li va istiqbolini belgilab beradigan muayyan ezgu g`oya va mafkurasida aks etishi o`ta muhimdir. O`z mustaqil fikri va sobit imon-e`tiqodga ega emaslik esa ertangi kuniga ishonchsiz odamlarning paydo bo`lishiga olib keladi. O`z e`tiqodiga ega bo`lmagan, kelajagini yorqin tasavvur qilib, muayyan ezgu maqsad sari faol harakat qilmaydigan insonlar yashaydigan jamiyatda o`zaro ishonch, osoyishtalik va barqarorlikka turli tahdidlar bo`lishi tabiiy. Turli nosoglom kuchlar o`z manfaatlarini ko`zlab begona va yovuz g`oyalarni bu yerda yashaydigan odamlar hayotiga, turmushiga, ongi va qalbiga turli yo`llar bilan singdirishga, odamlarga ma`naviyruhiy ta`sir o`tkazishga harakat qiladi. Darhaqiqat, inson va jamiyat hayoti muayyan fikrlar, g`oyalar bilan uzviy boYeliq mafkura inson hamda jamiyat taraqqiyotida muhim rol o`ynaydi va uzluksiz takomillashib, rivojlanib, davrlar o`tishi bilan o`zgarib boradi. Shu sababli, inson, jamiyat taraqqiyotida g`oya va mafkuraning o`rni hamda ta`sirini o`rganish barcha davrlarda muhim ahamiyatga ega. Inson va jamiyat hayotida muhim o`zgarishlarni amalga oshirilishida muayyan g`oyalar alohida o`rin tutadi. Jamiyat taraqqiyotining ma`lum davrlarda tezlashuvi yoki sekinlashuvi, jamiyat hayotida ijobiy yoki salbiy holatlarning ro`y berishi jamiyatda qanday g`oyalar hukmronlik qshgashi, ular qanday kuchlarni harakatga keltirishi, kimlarning, ya`ni qaysi bir ijtimoiy qatlamning manfaatlariga xizmat qilishiga ko`p jihatdan bogliqdir. G`oya tushunchasining mohiyati nimadan iborat? Inson o`zining ongi, aqlzakovati, iymone`tiqodi va ijodiy mehnati bilan boshqa barcha tirik jonzotlardan farq qiladi. Inson tafakkuri voqyelikni idrok etish mobaynida turli fikrlar, qarashlar, g`oyalar va ta`limotlar yaratadi. Demak birinchidan. roya inson tafakkurining mahsulidir.

www.arxiv.uz Ikkinchidan. g`oya oldin mavjud bo`lmagan, o`zida yangalikni tashuvchi fikrdir. Uchinchidan, oldin g`oya paydo bo`ladi, undan keyin g`oya asosida mafkura, mafkura asosida esa tizim, siyosat paydo bo`ladi. Ilmiy-falsafiy adabiyotlarda «g`oya», «mafkura», «ideya» va «ideologiya» tushunchalari ishlatilmoqda. Ideya va ideologiya ko`proq Garb davlatlarida hamda rus tilidagi manbalarda uchraydi. «Ideya» iborasi yunon tilidagi «idyea» so`zidan olingan, «ideologiya» so`zi uchun o`zak bo`lib hisoblanadi va tushuncha yohud fikr ma`nosini anglatadi. Ideologiya (idyea-g`oya. Tushuncha, iogos — ta`limot) atamasi esa g`oyalar to`grisidagi ta`limotni anglatadi va ikki xil ma`noda ishlatiladi: — g`oyalarning mazmuni, shakllanishi, ahamiyati to`g`risidagi bilimlarni ifodalaydi va ilmiy soha hisoblanadi; — muayyan g`oyani amalga oshirish, maqsadga yetish usullari, vositalari, omillari tizimini anglatadi. SOGLOM va nosoglom, ezgu hamda yovuz, bunyodkor yoki buzgunchi g`oyalar bo`lishi mumkin. G`oyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, bular garchi tafakkurda paydo bo`lsada, keng jamoatchilikning maqsadlarini ifoda etadi. Ularning ishonchi va e`tiqodiga aylanib, e`tirof etilganligini bildiradi, inson (va jamiyat) ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. G`oya shunday quvvatga egaki, u odamning ichki dunyosigacha kirib borib uni harakatga keltiruvchi, maqsad sari yetaklovchi ruhiyaqliy kuchga aylanadi. Ularni muayyan maqsadga yo`naltiradi, safarbar etadi. Ularni jipslashtiradi, hamjihat va hamkorlikka undaydi. G`oyaning ijtimoiy moxiyati. Har qanday g`oya ijtimoiy xarakterga ega. Muayyan g`oyalar, odatda, alohida olingan shaxs ongida shakllanadi. Ma`lum bir muddatdan keyin esa jamiyatning turli qatlamlariga tarqaladi, turli elatlar va millatlar orasida yoyiladi. Mustaqil hayotga qadam qo`yayotgan yangi avlod jamiyatda mavjud g`oyalar ta`sirida tarbiyaladi. Muayyan qarashlar va g`oyalarni o`z e`tiqodiga singdira o`z navbatida yangi g`oyalarni yaratadi va targ`ib qiladi.

www.arxiv.uz g`oyaning eng muhim xususiyati — insonni va jamiyatni maqsad sari yetaklaydigan, ularni harakatga ketiradigan, safarbar etadigan kuch ekanidadir. Inson tafakkurining mahsuli sifatida g`oya milliymadaniy merosni, umuminsoniy qadriyatlarni, ijtimoiyma`naviy hayotni, tevarak olamni o`rganish, bilish jarayonida vujudga keladi. Ijtimoiy ongning barcha shakllari ilmfan, falsafa, din, san`at va badiiy adabiyot, axloq, siyosat va huquq — muayyan bir g`oyalarni yaratadi, ularga tayanadi va ularni rivojlantiradi. Mazmuni va namoyon bo`lish shakliga qarab, g`oyalarni bir qancha turlarga ajratish mumkin: — Ilmiy g`oyalar; falsafiy g`oyalar; diniy g`oyalar; badiiy g`oyalar; ijtimoiysiyosiy g`oyalar; milliy g`oyalar; umuminsoniy g`oyalar va h.k. 1. Ilmiy g`oyalar — fan taraqqiyotining samarasi, ilmiy kashfiyotlarning natijasi sifatida paydo bo`ladigan, turli fan sohalarining asosiy tamoyillari, ustuvor qoidalarini tashkil qiladigan ilmiy fikrlardir. Fan taraqqiyoti uzluksiz va cheksizdir. Bu jarayonda amaliyotda tasdiqlanmagan, eskirgan qarashlar yangi ilmiy g`oyalar bilan o`rin almashaveradi. 2. Falsafiy g`oyalar har bir falsafiy ta`limotning asosini tashkil etadigan, olam va odam to`grisidagi eng umumiy tushuncha va qarashlardir. Ular bizni o`rab turgan dunyoni bilish jarayonida kishilik jamiyatining taraqqiyoti mobaynida to`plagan bilimlarini umumlashtirish, inson hayotining ma`nomazmuni, uning baxtsaodati kabi masalalar ustida mulohaza yuritish asosida shakllanadi. Insoniyat tarixida turli xalqlarning aqlzakovat sohiblari, dono faylasuf va ilohiyotchilari turfa xil g`oyalar yaratganlar. 3. Diniy g`oyalar deb, har bir diniy ta`limot va oqimning asosini, diniy iymone`tiqodning negizini tashkil etuvchi aqidalarga aytiladi. Ibtidoiy dinlar har bir narsaning jonli ekani, jonning abadiyligi, but va sanamlarning, tabiiy jism va hodisalarning ilohiy quvvatga egaligi to`grisidagi qarashlarga asoslangan edi. Masalan, hindlarning diniy tasavvurlariga ko`ra jon ko`chib yuradi, bu hayotda u insonda bo`lsa, keyingi hayotda boshqa jonzotga o`tishi mumkin. Ilohlarning ko`pligi haqidagi fikrga tayanadigan politeizm dinlari vaqti kelib, monoteistik — yakkaxudolik g`oyasi asosidagi dinlarga o`z o`rnini bo`shatib bergan.

www.arxiv.uz Yakkaxudolik g`oyasi milliy dinlarda (masalan, iudaizmda), ayniqsa, jahon dinlari xristianlik va islomda o`z ifodasini yaqqol topgan. Xususan, islom dinida Allohning yagonaligi royasi asosida uning barcha aqidalari, ruknlari, talab va majburiyatlari shakllangan. 4. Badiiy g`oyalar — adabiyot va san`at asarining asosiy ma`nomazmunini tashkil etadigan, undan ko`zlangan maqsadga xizmat qnladigan yetakchi fikrlardir. Ular hayotdan olinadi, badiiy talqinlar asosida bayon etiladi, o`quvchida muayyan taassurot uygotadi. «Qahramon»larni sevish, ularga ergashish hollari ham shu asosda ro`y beradi. 5. Ijtimoiysiyosiy g`oyalar har bir xalq va umuman bashariyatning orzuumidlarini, maqsadmuddaolarini ifodalaydi, erkin hayot va adolatli tuzumni tarannum etadi. Milliy G ` OYA — inson va jamiyat hayotiga ma`no-mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari yetaklaydigan fikrlar, g`oyalar majmuidir. Ozodlik va mustakillik adolat va xakikat, tinchliksevarlik va insonparvarlik g`oyalari shular jumlasidandir. Asrlar mobaynida bunday buyuk o`lmas g`oyalar xalqlarga kuchquvvat va ilhom bagishlab, ularni o`z erki uchun kurashga safarbar etib kelgan. Prezident Islom Karimov ta`kidlaganidek millat taraqqiyotiga, uning yuksalishiga xizmat qiladigan, xalqlarni jipslashtirib, oliy maqsadlarga safarbar etadigan g`oyalar yuksak g`oyalardir. Odamlar orasiga nifoq, xalqlar o`rtasiga nizo soladigan, kishilarni turli taraflarga ajratib, adovat qo`zg`aydigan tuban buzgunchi g`oyalarga misol bo`ladi. Aslida, bunday qabih niyat va soxta shiorlarni g`oya deb atash ham shartlidir. Qaysi ijtimoiy birlik yoki qatlam orasida tarqalgan, qanday aholi guruhlari yoki elatmillatlarni harakatga keltirayotganiga qarab ham g`oyalarni turlarga ajratish mumkin. G`oyani moddiylashtiruvchi, amaliyotga aylantiruvchi kuch kim ekaniga qarab, sinfiy g`oya. milliy g`oya. umumxalq g`oyasi. g`oyalar ham mavjud bo`lishi mumkin. Albatta, muayyan bir xalq ommasini ma`lum bir tarixiy sharoitda ezgu harakatga undaydigan g`oya mazmunan umuminsoniy bo`lishi ham yoki tor

www.arxiv.uz manfaatlarni ko`zlaydigan sinfiy g`oya jamiyat va inson manfaatlariga zid, tajovvuzkor bo`lishi ham mumkin. Ezgu g`oya — inson tafakkurida vujudga keladigan. muayyan fikrlarning ijtimoiy xarakterga ega bo`lgan. ruhiyatga kuchli ta`sir o`tkazib. jamiyat va odamlarni xarakatga keltiradigan. ularni bunyodkor maqsadmuddao sari yetaklaydigan ulugaor fikrlardir. «Mafkura» tushunchasi arabchadagi «mufakkir» «mufakkiratun» so`zlaridan olingan bo`lib, chuqur ma`noli, teran mazmunli fikr demakdir. Mafkura tushunchasini ta`riflashda falsafiy adabiyotlar va lugatlarda bir qancha fikrlar beriladi. Mafkura tushunchasiga faylasuf olimlar tomonidan berilgan ta`riflar shakl va mazmun jihatidan har xil. Mafkuraga jamiyatdagi muayyan siyosiy, huquqiy, ahloqiy, diniy, badiiy, falsafiy, ilmiy qarashlar, fikrlar va G`oyalar majmuidir, — deb ta`rif beriladi. Ularning barchasida jamiyatdagi muayyan siyosiy, falsafiy, huquqiy, ahloqiy, diniy, badiiy, ilmiy qarashlar, fikrlar, g`oyalar majmui sifatida asoslab beriladi. Demak mafkura — muayyan ijtimoiy guruh yo qatlamning, millat yoki davlatning, jamiyatning ehtiyojlarini, maqsad va intilishlarini, ijtimoiyma`naviy rivojlanish prinsiplarini ifoda etadigan g`oyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari tizimidir. Unda manfaatlari ifodalangan ijtimoiy kuchlar va qatlamlarning o`tmishi, bugungi kuni va istiqboli o`z ifodasini topadi. Har qanday nazariya yoki ta`limot bir tizimga solingan toyalar majmuidan iborat bo`ladi. Shu sababli dunyoqarashning negizini va muayyan ishonche`tiqodning asosini ham g`oyalar tashkil etadi. Odamlar, ijtimoiy sinf va qatlamlarning millat hamda davlatlarning manfaatlari va maqsadlari ham g`oyalarda ifoda etiladi. O`z oldiga qo`ygan maqsadi, qanday jamiyat qurmoqchi ekani, bunga qanday yo`llar bilan erishmoqchi bo`layotgani haqidagi g`oyalar tizimi har bir millat, xalq va jamiyatning milliy mafkurasiking asosini tashkil etadi 1 . «G`oya» va «mafkura» tushunchalari birbiriga yaqin bo`lsada, ularni aynanlashtirmaslik kerak. Nima sababdan? Birinchidan, mafkura g`oyaga nisabatan mazmunan kengroq tushunchadir.

www.arxiv.uz Ikkinchidan, har qanday mafkurada ijtimoiy voqyelikni saqlab qolish yoki o`zgartirishga qaratilganlik ya`ni maqsadlar botiniy emas, balki zohiriy tarkibda mavjud bo`lishshsh va mafkuraning o`zagini tashkil etishini ta`kidlash, joiz. Uchinchidan, har qanday ijtimoiy g`oya faqat ma`lum bir mafkuraviy qarashlar doirasidagina o`zining uyushtiruvchilik va yo`naltiruvchilik salohiyatini, jozibadorlik kuchini namoyon qila olishi mumkin. O`zbekiston xalqining milliy istiqlol mafkurasi jamiyatni jipslashtirishga, buyuk kelajak yo`lida hamjihatlik bilan harakat qilishga, barpo etilayotgan erkin fuqarolik jamiyatida har bir yurtdoshimizning o`ziga xos o`rni bo`lishiga erishishga safarbar etadi. Prezident Islom Karimov jamiyat mafkurasiga shunday ta`rif bergan: «Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini ko`zlagan va uning dunyodagi o`rnini aniqravshan belgilab berishga xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kun o`rtasida o`ziga xos ko`prik bo`lishga qodir G` OYANI men jamiyat mafkurasi deb bilaman». Binobarin, milliy mafkura har qanday xalqni — xalq, millatni — millat qiladigan, uning yo`li va maqsadlarini aniqravshan charog`on etadigan mayoqdir. Insoniyat tarixida turli shakldagi juda ko`plab mafkuralar yaratilgan, xilmaxil ijtimoiysiyosiy kuchlar, o`z g`oyalari va ta`limotlari orqali, maqsad va niyatlariga yetishmoq uchun intilgan. Mafkuralar mohiyatiga ko`ra, falsafiy, dunyoviy, diniy va boshqa turli ta`limotlar asosida yaratiladi. Turli-tuman ijtimoiysiyosiy kuchlar o`z mafkuralarini yaratishda siyosiy g`oyalar bilan birga, diniy oqimlar va ilmfan yutuqlariga tayanishi, ulardan nazariy asos sifatida foydalanishi mumkin. Mafkuraning falsafiy ildizlari deganda, uning falsafa ilmi xulosalariga asoslanishi nazarda tutiladi. Bunda har bir xalqning o`ziga xos falsafiy merosi, qarashlari, g`oyalari ularning maqsadlarida o`zining ifodasini topadi. Sharq va Garb falsafasi bunga yorqin misoldir. Masalan, mazkur mafkuralar Rim imperiyasi parchalangandan keyin o`z davlatchiligiga ega bo`lgan xalqlarning o`ziga xos

www.arxiv.uz qadriyatlari va mentaliteti zaminida vujudga kelgan milliy falsafalar asosida shakllandi. Shu bois, o`sha davrdagi italyan, ingliz, fransuz, nemis falsafasi o`zi mansub bo`lgan jamiyatni birlashtirishga xizmat kildi. Shu bilan birga, bu milliy maktablar zaminida vujudga kelgan falsafiy ta`limotlar, ma`rifiy qarashlar insoniyat madaniyati xazinasiga salmokli hissa bo`lib qo`shildi. Jumladan, havqiqiy milliy xususiyatlarga ega bo`lgan Gegel falsafasi Avstriya—Vengriya imperiyasidan ajralib, mustaqil yo`lni tutgan Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi darajasiga ko`tarilgan edi. Mafkuraning dunyoviy ildizlari ma`rifiy dunyoga xos siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy munosabatlar majmuidan iboratdir. Umum-e`tirof etilgan prinsiplar va qonun ustuvorligi, siyosiy plyuralizm, millatlararo totuvlik dinlararo bag`rikenglik kabi royalar dunyoviy jamiyatning asosini tashkil etadi. Bunday jamiyatda insonning haqhuquqlari va erkinliklari, jumladan, vijdon erkinligi ham qonun yo`li bilan kafolatlanadi. Masalan, O`zbekistonda mustaqillik yillarida dindan jamiyatni ma`naviy yangilashda, yoshlarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasida foydalanishga alohida e`tibor berilmoqda. Diniy qadriyatlar tiklandi — Avesto ona tilimizda chop etildi, islom dinining muqaddas kitobi Qur`on, Hadislar, Imom Termiziy, Imom Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Imom Moturidiy, Burhoniddin Marg`inoniy, Abdulxoliq Gijduvoniy, Xo`ja Ahror Vali yubileylari o`tkazilib, yodgorlik majmualari tiklandi, boy ma`naviy meros o`rganilib, ulardan jamiyatimiz taraqqiyoti yo`lida keng foydalanilmoqda. Ushbu hayrli ishlar mamlakatimizda diniy meros va qadriyatlardan oqilona foydalanilmoqda. Dunyoviylik degani, bolsheviklar va aqidaparastlar aytganidek dinni inkor qilish yoki «dahriylik» degani emas, balki undagi ahloqiy va falsafiy ta`limotlardagi ezgu g`oyalardan, qadriyatlardan o`rinli foydalanish uchun keng imkoniyat yaratishdir. Bu haqda Prezident I.A.Karimov ta`kidlaganidek «dunyoviylik». ayrim aqidaparast kimsalarning da`volaridan farqli o`laroq, aslo daxriylik emas. Biz bunday noto`gri va g`arazli talqinlarga mutlaqo qarshimiz»`.

www.arxiv.uz Darhaqiqat, yaqin o`tmishimizda — dahriylik siyosati hukmronlik qilgan, diniy qarashlar va qoidalar xurofot deb atalgan. Diniy aqidaparastlar esa dunyoviy ilmlarni dahriylik xudosizlik deb insonni e`tiqodidan ayirishga urindi. Mafkuraning diniy ildizlari — inson ongi va ruhiyati bilan uzviy bogliq ekani va shu bois uning YEOYAVIY ildizlari diniy ta`limotlariga borib taqalishi tushuniladi. Ya`ni, ko`pgina mafkuralarda Avesto, Veda va Upanishadlar, Injil va Qur`on kabi kitoblarda zikr etilgan ezgu g`oyalar muayyan darajada o`z ifodasini topganini ko`ramiz. Dunyoviy va diniy qadriyatlar birbirini boyitib borgan sharoitda taraqqiyot yuksak bosqichga ko`tariladi. Bunga bashariyat tarixida o`chmas iz qoldirgan Imom Buxoriy va Muso Xorazmiy, Imom Moturidiy va Abu Rayhon Beruniy, Imom Gazzoliy va Abu Nasr Forobiy singari buyuk zakovat sohiblari yonmayon yashab, faoliyat ko`rsatgan davr yorqin misol bo`la oladi. Ilmiy kashfiyotlar bugungi kunda ham mafkura rivojiga katta ta`sir o`tkazadi. Zamonaviy fan yutuqlari, jumladan, kosmonavtika, bionika, biofizika, kibernetika, axborotlashtirish sohasidagi olamshumul yangiliklar, klonlashtirish, insonning gennasl xaritasini aniqlash kabi buyuk kashfiyotlar odamlar tasavvurini keskin o`zgartirmoqda. Shu sababli ham, ilmfan va madaniyat borasidagi yutuqlardan oqilona foydalanish uchun ham jamiyatga sog`lom g`oya, soglom mafkura kerak. Har qanday jamiyat o`ziga xos rivojlanish yo`lini tanlar ekan, oldiga muayyan maqsad va vazifalarni qo`yadi. Zero, bu vazifalar jamiyat, davlat, xalq va millat taraqqiyoti, ijtimoiyiqtisodiy, siyosiy ma`rifiy, ta`limtarbiya va mafkuraviy jarayonlarning uzviy birligi asosida amalga oshadi. Inson hyech qachon tashqi dunyodan, o`zini qurshab olgan olamdagi o`zgarishlar, ro`y berayotgan hodisalar, voqyea jarayonlardan ajralib qolgan, ularni his etmagan holda, ularning ta`sirisiz yashay olmaydi. Xalqlar, millatlar, ijtimoiysiyosiy kuchlar faoliyati tufayli sodir bo`lgan turli hodisa va jarayonlar odamlar ongi, tafakkuri va dunyoqarashiga ta`sir etadi. Hayotda maqsadi, yuksak G ` OYASI , ezgu orzui-ntilishlari bo`lmagan inson va jamiyat a`zolari tabiiy ehtiyojlar doirasi bilan chegaralanib, ma`naviy yuksaklikka

www.arxiv.uz erishishi qiyin. Ayrim yovuz kuchlar ta`sir o`tkazish orqali o`z garazli niyatlariga yetish maqsadida foydalanishlari mumkin. Shu sababli barcha davrlarda inson va jamiyat o`z maqsadmuddaolarini ifoda etadigan manfaatiga zid bo`lgan zararli va begona toyalarga qarshi turadi. Har bir xalq, millat va jamiyat o`z manfaatiga xizmat qilib, uning taraqqiyotini ta`minlashga yordam beradigan muayyan g`oyaga ehtiyoj sezadi. Binobarin, g`oya muayyan millat va xalqning maqsad-muddoalari, manfaatlari zamirida shakllanadi hamda takomillasha boradi. Milliy istiqlol g`oyasi ham millat manfaatlarini, xalqning orzu-istaklarini o`zida mujassamlashtiradi. U o`zining hayotbaxsh g`oyalari, buyuk maqsadlari bilan o`z kuchgayrati, aqlzakovati va hatto hayotini buyuk g`oyalar yo`lida baxsh etishga tayyor komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Insoniyat tarixidan ma`lumki, yer yuzida dastlabki odamzod paydo bulib, uning urug, kabila, jamoa yoki xalk sifatida shakllanishi ruy bergan dastlabki davrlardayok ularni birlashtirib turadigan umumiy g`oya va mafkuraga extiyoj tugilgan. Prezident I.A.Karimov ta`kidlaganidek: «...Chun-ki, mafkura — jamiyatda yashaydigan odamlarning xayet maz-munini, ularning intilishlarini uzida mujassamlashtira-di». Darxakikat, barcha davrlarda xar bir davlat, xalk, jamiyatning uziga xos g`oyasi va mafkurasi bulgan. Chunki jamiyatning, xalkning uz oldiga kuygan anik maщsadi uni amal-ga oshirishda jamiyat axdini birlashtiradigan, safarbar-likka undaydigan g`oyasi va mafkurasi bulmasa, u mukarrar ravishda xalokatga maxkum buladi. G`oya, mafkura jamiyatning uz oldiga kuygan anik maksadi bulib, busiz jamiyat uz yulini yukotadi. «Maksad degani, — deb yozgan edrx Prezident I.A.Karimov, — xalkni, millatni birlashtiruvchi, yulga boshlovchi bamisoli bir bayrok Bu bayrok butun Uzbekiston xalkining ruxini, gurur-iftixorini, kerak bulsa kudratini, orzu-intilishlarini mujassamlashtiradigan ulug kuchdir. Davlatimizning, xalkimizning, el-yurtimizning maksadi uzining ulugvorligi, xayotiyligi va xakkoniyligi bilan xammamizni jyalb etadigan bulmogi lozim. Toki bu maksad xalkri-xalk, millatni-millat kila bilsin, kulimizda yengilmas bir kuchga aylansin»1.

www.arxiv.uz Mafkuraning xayotiyligidir! odamlarning, millatning, ja miyatning milliy manfaatini, orzu-intilishlarini kay darajada aks ettira oladigan bosh va asosiy g`oyalar, bu g`oyalar ularning turmush tarzi, dunyokarashi, tabiatiga kanchalik moye bulishi bilan belgilanadi. Xayot sinovlariga bardosh beradigan, odamlarning ezgu maksad-muddaolarshsh ifodalaydigan, ularga ma`naviy-ruxiy kuvvat beradigan mafkurani kupchilik kabul kiladi. Fakat shunday xoldagina u kuchli ruxiy kudratga ega buladi. Shu sababli xam mafkura barcha davrlarda jamiyatni yuksak va bunyodkor maksadlar yulida birlashtirib, jamiyat axli urtasida soglom munosabatlar-ni shakllantirgan, xamda ezgu orzular, maksad-muddaolari-ga erishishda ma`naviy-ruxiy kuch-k;uvvat beradigan omil vazifasini bajarib kelgan. Shuning uchun xam g`oya va mafkura barcha insonlar, xalk^lar, jamiyat va davlat oldida turgan muxim vazifalarni amalga oshirishda yordam beradigan, tur-li soxada faoliyat yuritadigan jamiyat axlini birlashti-rib, ularni umumiy maksad sari safarbar etadigan buyuk kuchdir. Shu sababli xdm insonlar, xalkdar, jamiyat xdyotida maf kura muxim rol uynaydi. Mafkuraning xayotbaxsh kuchi, av-valo, insonning jamiyatdagi urni va axamiyatini kanday tushunishi va uni kanday ijtimoiy makomda tasavvur etishiga boglik Chunki, insonni ijtimoiy xarakat va faoliyatga undash va shu tarika kuzlangan muayyan maksad-vazifalarga erishish dunyodagi barcha ezgu mafkuralarning ma`no-moxiyatini tashkil etadi. Shu sababli xam milliy istirulol g`oyasining asosiy tu-shuncha va prinsiplari tizimida insonning yasamiyatdagi urni bunyodkor kuch sifatida belgilangan. Istiqlolning bosh g`oyasi x.am, asosiy yeoya va tushunchalari x;am bunyodkorlik falsafasi bilan yugrilgan. Chunki bunyodkorlik — xalkimizning eng olijanob fazilati. Prezidentimiz ta`biri bilan aytganda, uzbek tom ma`noda bunyodkordir, duppisida suv tashib bulsa xam daraxt kukartiradi. Darxakikat, mustakillik yillarida mamlakatimizda iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy-madaniy, ma`naviy soxalarda amalga oshirilayotgan isloxotlar, erkinlattirish jarayonlari bunyodkorlik ishlariga yorkin misol buladi.

www.arxiv.uz Bu muayyan davlat, jamiyatda yagona mafkuraning tula xukmronligini Unga xos prinsiplarning uzgarmas akidalar tarzida jamiyat xayetida kat`ii va mutlak tartibda urnatilishini ifodalaydi. Aloxida mafkura yakkaxokimligining moxiyati shundaki, bunda biron-bir mafkuraviy tizim yagona ilmiy jixatdan asoslangan eng adolatli, jamiyatdagi muayyan katlam manfaatlarini ifoda etuvchi mafkura deb e`lon kshshnadi. Uzi- ning moxiyati yoki biron bir jixati bilan undan fark kiluvchi g`oyalar, karashlar, mafkuralar yot va dushman mafkuralar sifatida e`tirof etiladi. Fikrlar, g`oyalar xilma-xilligi inkor etiladi. Okibatda, millionlab kishilarda yagona fikrga moslashish, mutelik lok;aydlik bokimandalik maxdudlik uzga g`oyalarga xadiksirab k;arash ruxiyati shakllanadi. Jamiyatning ma`naviy rivojiga, ilm-fan ravnakiga jiddiy zarar yetkaziladi. Aslida, bunday yagona mafkura yakkaxokimligi yovuz niyatlarda amalga oshiriladi, davlat mafkurasiga aylanadi. Ijtimoiy xayotning rivojiga sal-biy ta`sir kursatadi va jamiyat xayotini, fikrlar erkin-ligini bugadi, Tarixdan ma`lum bulgan mustabid tuzumlarni kiyosiy taxdil etish ular amal kilgan mafkuralarning kuyidagi umumiy xususiyatlarini xamda bu g`oyani amalga oshirish bilan boglik kator salbiy ok;ibatlarini aniklash imkoniyatini beradi. Avvalo, mustabidchilik mafkuralari uz davlatlarida ijtimoiy va shaxsiy xayotning barcha soxa-larini tulik; kamrab olishga, yagona dunyok;arash tizimi xukmronligini urnatishga intildilar, Bu mafkuralar buyuk va srk;in utmishni inkor etadilar. Ular jamiyatni inkilobiy yul bilan yoppasiga kayta tuzish zarur va uni amalga oshi rish mumkin, deb xisoblaydilar. Uzlarigacha bulgan milliy madaniy meros va kadriyatlarning barchasini yoxud kupchiligini bekor kilib, ularni fakat uz prinsiplari bilan alish-tiradilar. Mustabid davlatlarning uziga xos boshka xarakterli xususiyatlari jamiyatning xarbiylashtirilishi, «kamal kilingan kal`a»dagidek g`oyaviy-psixologik vaziyatni vujudga keltirishdan iboratdir. Bunda mamlakat ichida xarbiy fana tizm vaziyati avj oldirilibgina kolmasdan, shu bilan birga, agressiv tashki siyosat xam amalga oshirildi.

www.arxiv.uz Bu siyosat xarbiy-xududiy va mafkuraviy boskinchilik kilishga, uzining mustabidchilik tartiblarini keng mikyosida karor toptirishga karatiladi. Lekin tarixiy xakikat shundan iboratki, mustabidchilik mafkuralarining turli andozalari va ularning loyixalari asosida yaratilgan, demokratiyaga karshi tuzumlarning pirovard natijada xalokatga uchrashi mukarrar. Shu sababli yakkaxokimlikka intilgan, mutlak xakikatni e`tirof etishga da`vo kiladigan mafkuraning istikboli yuk. Chunki, u yakkaxokimlik urnatish barobarida uzini boyitib boradigan manba — fikrlar rang-barangligi va karashlar xilma-xilligidan uzilib koladi. Muayyan gurux yoki partiya g`oyalari xukmron mafkuraga aylansa, xurfikrlik vijdon erkinligi va karashlar xilma-xilligi cheklanadi. Mutlak xakikatga egalik da`vosi mustabidlik prinsiplarini kuchaytiradi. Masalan, sobik Ittifok davrida kommunistik mafkura ana shunday xolga tushgan edi. Uning asosiy g`oyalari sobik shurolar xokimiyati raxbarligida zurlik bilan amalga oshirildi. Natijada, bu mafkura yakka xukmron bulib kolgan edi. U XX asrning 80- yillarida tanazzulga yuz tutdi. 1991 yilda sobik Ittifok tarkalib ketishi bilan uzil-kesil inkirozga uchradi. Buning sabablari nimalardan iborat? Birinchidan, u uzini insoniyat tafakkuri erishgan eng yuksak chukdi, mutlak xakikat ifodasi deb xisoblab, boshka mafkuralarni tan olmas, ular bizga yot degan akida asosida murosasizlarcha ish tutar edi; Ikkinchidan. bu mafkura targibotchilari zuravonlik prinsini — «majbur kilamiz» kabilida ish tutar, ushbu g`oyalar xamma joyda, xamma vakt xech istisno va tuxtovsiz targib kilinar, xalkning erkin yashashi va fikr yuritishiga yul kuyilmas edi. Kimki bu g`oyaga karshi chiksa, shafkafkatsiz jazolanar, butun davlat mexanizmi ana shu jazoni turll shakllarda amalga oshirishga karatilgan edi. Uchinchidan, bu mafkura nomigagina ijtimoiy guruxlar mafkurasi edi. Aslida sobik Ittifok davrida ziyolilar, dexkonlar, xizmatchilar, kolaversa, «yetakchi sinf» bulgan ishchilarning orasida xam mafkuradan norozi bulganlar bor edi. Lekin metin mafkuraviy devor ortidan ularning ovozi chikmas edi; Turtinchidan. bu mafkura xech kimga vijdon erkinligi, uz fikrini ochik; bayon etish,jumladan, xorij fukarolari bilan xolisona mulokatda bulishga xam yul

www.arxiv.uz kuymas edi. Bor-di-yu kimdir tunga jur`at etsa, «xalk dushmani», «burjuaziya malayi»ga aylanar edi; Beshinchidan. u milliylikdan butunlay xoli edi. Unda mavxum baynalmilallik zur berib kuylanardi. Kimki milliy kadriyatlar tugrisida gap ochsa, darxol «millatchi»ga chikarib kuyilardi. Milliy tafakkurga ega bulgan shaxs, mutaxassis, ziyoli, olim, boshkalar «kolok», «shubxali kishi» xisoblanardi; Oltinchidan, bu davrda millii tarix xususan, Uzbekiston tarixi mutlako tan olinmas edi. Nari borsa, ular kupincha umumiy tarzda kayd etilardi, xolos; Yettinchidan, xalklarning diniga, diniy merosiga, diniy kadriyatlariga nisbatan mutlako notugri munosabatda bulishar edi. Jumladan, xalkimizning ulug siymolari Imom Bu-xoriy, Imom Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kub-ro, Baxruddin Nakshband, Maxmud Zamaxdgariy, Imom Mo-turidiy, Sufi Olloyor kabi allomalarning boy ilmiy merosini urganish, ulardan foydalanish takiklangan edi. Bularning barchasi bolshevistik — yagona kommunistik mafkuraning tarakdiyot talablariga mutlakr zid ekanini yakdol namoyon etdi. Shu bois u yangi zamonaviy talablarga dosh berolmay, uz davlati bilan birga tarixga aylandi. Yagona mafkura xukmronligini da`vo kilib, uzok utmishga kaytishga chakiruvchi islom fundamentalizmi guyoki bundan mustasnodek tuyuladi. Birok, aslida bunda xam usha andoza saklanib koladi. Ya`ni, islom fundamentalizmi tarix gildiragini urta asr jaxrlati davriga kaytarish nikobi ostida, birxillashtirgan mustabid «kelajak»ning uziga xos andozasini taklif etadiki, unda inson fukarolik xukuklaridan tulik maxrum kilinadi, xakikatdan diniy akidaparastlik terroriga duchor etiladi. Yagona mafkura xukumronligining jamiyat xayotidagi zararli okibatlari: Shaxs erkinligi va fikrlar xilma-xilligiga murosasizlik millatning uzligini inkor etish, millii va diniy kadriyatlarni rad etish, milliylikni cheklash, mutlak xakikatni bilishlikka da`vo kilish, zuravonlikka asoslanganligi, mutelik bokimandalik lokaydlik millii maxdudlik siyosiy soxada tashabbussizlik uzga

www.arxiv.uz g`oyalarga yot-karash, jamiyatning ma`naviy inkirozi, tarixiy xotirasizlik ona tiliga pisandsizlik bilan karashda yakkol namoyon buladi. Mustakillik tufayli oldimizga kuyilgan olijanob maksad-muddaolarimizga yetish, eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bulish, g`oyaviy bushlik paydo bulishiga yul kuymaslik begona va yot g`oyalarning xurujidan ximoyalanish, bunday tajovuzlarga karshi tura oladigan, xar tomonlama barkamol insonlarni voyaga yetkazish zaruriyati xalkimiz va jamiyatimiz manfaatlariga moye milliy istiqlol g`oyasini shakllantirishni va mustaxkamlashni takozo etadi. Ma`lumki, biz uz milliy tabiatimiz va ming yillik an`analarimizga, urf- odatlarimizga zid bulgan soxta kommunistik G`oyalardan voz kechdik. Lekin mafkura dunyosida bushlikka yul kuyib bulmasligi. shunday xolat yuz bergan takdirda bush krlgan mafkura maydonidan bizga begona. orzu-intilishlarimizga mutlako yot g`oyalar urin egallashga urinishi shubxasiz. Tabiatda bushlik (vakuum) bulmaganidek jamiyatda xam bushlik bulmaydi. Ma`lum davrda oldingi fikr uzgarishi bilan urnini yangi fikr egallaydi, g`oyaning urnini xam boshka g`oya egallaydi, shu sababli jamiyatda xam, inson ongi va kalbida xam bushlik bulmaydi. Xozirgi paytda ruy berayotgan ayrim salbiy xolatlar. nojuya xatti-xarakatlar. yovuz ishlar. avvalo. mafkuraviy bushlikning yuzaga kelishi uchun, yul kuyilgan kamchilik va e`tiborsizlik tufayli sodir bulmokda. G`oyaviy bushlikni yuzaga kelishi, eng avvalo, chukur ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-psixologik muammo va jarayonlar bilan .boglik. Odatda, yangi g`oyalar turli ta`sir kuchiga ega buladi. Ayrim guruxlar ularni tez kabul kiladi, ba`zi toifalarning avvalgi mafkuraviy akidalardan yuz ugirishi va yangi g`oyalarni kabul kilishi esa kiyin kechadi. G`oyaviy bushlik poydo bulishining yana bir manbai — jamiyatda bu soxadagi tarbiyaning yetarli emasligi, mafkuraviy jarayonlarning uz xolicha tashlab kuyilganligi xam bulishi mumkin. Agar davlat yoki millat, ijtimoiy gurux yoxud katlam uz manfaatlarini, maksad-muddaolarini anikravshan ifoda etadigan uz g`oyalarini mafkura yordamida kishilar, ayniksa, yosh avlod ongiga muntazam singdirmasa, g`oyaviy bushlik paydo bulishi mumkin. Bunday sharoitda ishonch- e`tikrd susayib, mafkuraviy taxdidlar kuchayadi. Uz mustaxkam g`oyasi yuk,

www.arxiv.uz e`tikodi bush odamlar esa, ta`sirga tez beriluvchan buladi, uz yulini yukotib kuyadi, bunday xol jamiyatga juda katta zarar yetkazadi. Sobik mustabid tuzum urnida yangi mustakil davlatlar shakllandi. Xukmron yagona mafkura barxam topgach, uning Xududida ma`lum muddat g`oyaviy bushlik (vakuum) xolati vujudga keldi. Ma`lumki, umrini utab bulgan g`oya, tarakkiyot nuktai nazaridan inkor etilar ekan, jamiyatda yangi bir g`oya, ilgor bir fikrning shakllanishiga extiyoj seziladi. Bu zaruriyat teran anglab yetilmagan xolda esa g`oyaviy vakuum — bushlik yuzaga keladi. Lekin, mafkura soxasida bushlikda yul kuyib bulmaydi. Xush, aslida g`oyaviy bushlik; nima? G`oyaviy bushlik — eski mustabid tuzumdan yangi tuzumga utish jarayonida oldin xukmronlik kilib kelgan mafkura uz mavkeini yukotgach, tarakkiyot talablariga mos ravishda uning urnini bosadigan ilgor g`oyaviy tizimning xali tulik shakllanmagan xolatidir. Bunday sharoitda turli g`oyalar ushbu xududga uz ta`sir doirasini utkazishga urina di. 1990 yillarning boshlarida bunday mafkuraviy bushlik Uzbekiston xududida xam namoyon buldi. Uning uziga xos xususiyatlari kuyidagilardan iborat: — xukmron, kommunistik mafkura tanazzulga yuz tutdi va urni bushab koldi; — Uzbekiston mustakil davlat sifatida karor topgan, mustakillik mafkurasi g`oyalari mamlakatimiz fukarolarining ongi va dunyo karashida ma`lum darajada aks eta boshlagan bulsada ammo u xali odamlarning mustavil dunyokarashiga, mustaxkam ishonch va e`tikodiga aylanmagan edi; — Utish davrida ijtimoiy xayotning turli soxalarida fikrlar va mafkuralar xilma-xilligiga jushkin ifoda buldi. Milliy izdaniy meros va kadriyatlarga, milliy is-ttutol g`oyasiga bulgan ishonch va e`tisodning e`tirof etilishi vaziyatda muxim burilish yasadi. Utish davrida, yangicha karashlar odamlarning mustaxkam e`tikodiga aylanib ulgurmagan paytda tashki g`oya ta`girlarning yaxshi yoki yemon, foydali yeki zararli ekanini xamma xam farklay ololmadi. Uzbekistondagi mafkura maydoniga begona, xalkimizning orzu-intilishlariga mutlako yot g`oyalarning xujumi ana shu bilan boglik geosiyosiy, mafkuraviy maksadlar bilan xam izoxlanadi. Masalan, mustakil mamlakatimiz tinch-osoyishta yashayotgan bir

www.arxiv.uz paytda Afgoniston va boshka yakin xududlardagi bekaror vaziyatdan foydalanib, ularning xududiga in kurib olgan ba`zi bir ekstremistik kuchlar, terrorchi tuda lar uz jinoyatkorona maksadlarini amalga oshirishta, Markaziy Osiyo mintakasini mafkuraviy kurashlar maydoniga aylantirishga urina boshlagan edi. G`oyaviy bushlik mamlakat xavfsizligi va fukdrolar osoyishtaligiga jiddiy xavf soladi. Chunki g`oyaviy bushlik, g`oyaviy zaiflikka, g`oyaviy parokandalikka olib keladi. G`oyaviy birdamligiga, davlatning kudratita putur yetkazadi, natijada davlatlar va xalklar karamlikka, iktisodiy va mafkuraviy iskanjaga tushib koladilar, tanazzul va tushkunlikka yulikadilar. Masalan, Chingizxon yurtimizga bostirib kelganda Muxammad Xorazm Shox boshchiligidagi davlat kudrati va lashkarlarning soni jixatidan Chingizxondan bir necha barobar ustun edi. Lekin g`oyaviy parokandalik tufayli mamlakat axolisi asoratga tushib koldi, Xuddi shuningdek Chor Rossiyasi istilosi davrida xam kam sonli rus askarlariga karshi Buxoro Amirligi, Xiva va Kukon xonliklarining bir-birlari bilan kelishmovchiliklari umumiy dushmanga karshi kuchlarni birlashtirish g`oyasi urniga, aksincha, uzlaricha bulinib karshi turishlari, tarkokliklari oxir okibatda xalkni birlashtirib, kurashga safarbar etmagani ulkamizning karamlik changaliga tushib kolishiga sabab buldi. Jamiyatdagi barcha katlam va guruxlarni yagona kuch sifatida umumiy maksadlar va tub manfaatlar yulida birlashiradigan jamiyat mafkurasigina g`oyaviy pa - rokandalikka barxam beradi. Shuning uchun uz kelajagini uylagan xar bir davlat va jamiyat g`oyaviy bushlik va mafku raviy parokandalikka yul kuymaslik eskirgan akidalara begona karashlarni inkor etish bilan birga, ilgor fikrlar, ulugvor maksad va ezgu g`oyalarni odamlar ongi va kalbiga singdiripgga xarakat kiladi. Mafkuraniy plyuralizm (lot. R1ualis - - xilma-xillik rang-baranglik) ~ ijtimoii-siyosii xayetda turli katlam partiya, guruxlar Mafkuraviy plyuralizm manfaatlarini ifoda etuvchi g`oyaviy rang-baranglikni, karashlar va fikrlar xilma- xilligini ifodalaydi. Inson va jamiyat xayotida g`oyalar va mafkuralar xilma-xilligining namoyon bulipsh ijtimoiy-ma`naviy extiyoj ifodasidir.

www.arxiv.uz Jamiyatda g`oya va mafkuralar xilma-xilligining kuzatilishi insonlarning tabiat-jamiyat xodisalari, olam va dam tugrisidagi fikrlari turlichaligi bilan izoxlanadi. Umumiy g`oyaga e`tik;od kilish tufayli turlicha ijtimoiy guruxlar shakllanadi. Ularning maksad-muddaolari, orzu-istaklari, manfaatlari bir-biridan farklashshsh mumkin. Tabiiyki, ijtimoiy guruxlarning maksad va manfaatlarini aks ettiradigan, ularga ma`naviy-ruxiy kuch bagishlaydigan g`oyalarni amalga oshirish yullari xam xilma-xil buladi. Ezgulik yaratuvchilik bunyodkorlik xamkorlik ozod-lik erkinlikni karor toptirishga karatilgan fikrlar mamlakatda osoyishtalik xalklar urtasida totuvlik barkarorlikka xizmat kdoladi. Ular mamalakat tarakdiyotida muxim urin tutadi. Ezgulik va yaratuvchilikni targib kiluvchi fikrlar ezgu va bunyodkor g`oyalarning paydo bulishiga sabab buladi. Amir Temurning parokanda bulgan xalkdsh birlashtirish va shu asosda markazlashgan davlat tuzit tugrisidagi fikrlari negizida mamlakat obodligi, xalk osoyishtaligini ta`minlashga yunaltirilgan bunyodkorlik g`oyalari paydo buldi. Buzgunchilikka undovchi yovuz figsrlar jaxrlat urugini sepib, urushni targib kiladi. Buzgunchi fikrlar jamiyatdagi muayyan guruxlar, katlamlarning ongiga singib uning" yovuz manfaatlarini ifodalaydigan g`oyaga aylanishi mumkin. U xolda jamiyatda bekarorlik muxiti vujudga kelib, odamlar boshiga katta kulfatlar yogilishi mumkin. Jamiyatda fikrlar xilma-xil bulgani va bir-biridan fark kilganidek g`oyalar xam turli-tuman bulib, moxiyatiga, uz oldiga kuygan maksadi va kaysi ijtimoiy guruxlarning manfaatiga xizmat kilishiga karab bir-biridan fark kiladi. G`oya bilan g`oyaning bir-biriga uxshamasligi va ular urtasida fark bulishini tabiiy jarayon deb karash kerak. Kaysi ijtimoiy katlamning maksadini ifodalashi va kimlarning manfaatiga xizmat kilishiga, kanday yunalishga ega-ligiga kura xam g`oyalar rang- barang bulishi mumkin. Lekin g`oya va mafkuralarning xilma-xilligi va bir-biridan fark kilishi tabiiy jarayon sifatida karalishi bilan birga, ular-ni bir-biriga yakin mushtarak tomonlari, ayni paytda, bir-biriga mutlako tugri kelmaydigan jixatlari xam buladi.

www.arxiv.uz Shubxasiz, ma`lum bir g`oya va mafkurani jamiyat a`zolari ongiga majburan singdirish va unga rioya kilishni barchadan talab kilish — jiddiy xatodir. Nima uchun? Sababi, masalan, sobik «Ittifok davri»da kommunizm g`oyasini mafkura yordamida jamiyatning barcha a`zolari kdysi katlam, ijtimoiy gurux, kaysi millatga va kaysi dinga mansubligi muddaolari e`tiborga olinmasdan, ular uchun majburiy kilib, daxriylikni da`vo kildi va okibatda bu g`oyaning xayotiy ekanligiga odamlarda shubxa va ishonchsizlik ortib bordi. Ma`lumki, mafkura muayyan bir ijtimoiy guruxning, millatning, xalkning, jamiyatning manfaatlarini uzida mujassamlashtirgan karashlar, g`oyalar tizimidir. Bu tizim uzining falsafiy, siyosiy, xukukiy, axlokiy, diniy, madiiy negizlariga ega. Demak mafkura uz moxiyati va vazifasi jixatidan nixoyatda rang-barang bulishi tabiiydir. Xuddi jamiyat xayeti turli katlamlar, yunalishlar va darajalarga ega bulganidek mafkura xam xilma-xil bulishi mumkin. Yer yuzidagi barcha insonlar uz fikr-muloxazalariga ega bulib amaliy faoliyat yuritadilar. Shu sababli yunon faylasufi Aristotel ikkita inson aynan bir xilda fikrlamaydi, ularning olam xakidagi tushunchalari. fikrlari xilma-xildir deganda, xak; edi. Darxakikat, dunyodagi xalklar, millatlar, mamlakatlar va davlatlar xam bir-biridan fark kiladi. Ularning diniy e`tikodi, milliy madaniyati, demak-ki mentaliteti, maksadlari va tarakkiyot yullari xam rang-barangdir. Tabiiyki, ularning orzu-istaklari, xayotiy ideallari, muddaolarini aks ettiradigan g`oyalar va ularni amalga oshirishda ma`naviy-ruxiy kuch bagishlovchi mafkurasi xam xilma-xil bulishi tabiiydir. Darxakikat, dunyodagi xar bir chavlat, xalk va millat, jamiyatning maksad va manfaatlarini ifodalaydigan uziga xos g`oyasi va mafkurasi mavjud. Mamlakatda ilgor g`oyalar, mafkuralar kancha kup bulsa, ya`ni mafkuraviy plyuralizm xukmron bulsa, tarakkiyotning samarali yulini tanlab olish uchun imksshiyat shunchalik keng buladi. Fikrlar erkinligi va xilma-xilligi mafkuralarning mazmun jixatidan boyishiga, bir-birini tuldirishiga xizmat kiladi. Mustakil Uzbekiston mafkura yakkaxokimligidan voz kechdi va milliy tarakkiyoti uchun keng yul ochdi. Mamlakatimizda mafkuralar va fikrlar

www.arxiv.uz xilma-xilligiga aloxida e`tibor beriladi. G`oya va mafkuralar xilma-xilligi ijtimoiy tarakkiyotga xizmat kiladigan yangidan-yangi g`oyalarning paydo bulishiga turli xalklar, elatlar, millatlar va siyosiy institutlarning manfaatlarini umumiy tarzda . ruyobga chikarishga imkoniyat yaratadi. Shuningdek u mamlakatimizda kuppartiyaviylik tizimiga xam sharoit yaratadi. Siyosiy partiyalar esa uzlari mansub bulgan katlamlar, siyo siy guruxlarning manfaatlari, intilishlari, orzu-umid- larini umumlashtirgan xolda uz xarakat dasturlari orkali namoyon kiladi. IIIu bilan bir katorda. tarixiy tarakkiyotning mas`uliyatli davrlarida jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruxlar, millat yoki siyosiy yunalishlarni uzida mujassamlashtiruvchi. kupchilikka makbul, umum tomonidan ma`kullanadigan, jamiyatning asosiy manfaatlarini uzida mushtaraklashtiradigan mafkuralar xam bulishi mumkin. Masalan, milliy ozodlik kuratli mafkurasi, milliy mustakillik mafkurasi va xokazo. Umummiliy g`oya jamiyat a`zolarining, xalk ommasining tub manfaatlarini va kunglidagi orzu-intilishlarini ifoda etgani, millatlarning birdamligi, jamiyat ning ^udratini mustaxkamlashi, fuk;arolar urtasidagi bag- rikenglik munosabatlarini ifoda etgani sababli odamlar-ni ulkan maksadlar yulida birlashtiradigan joziba kuchiga ega buladi. Bunday g`oya jamiyatda barkarorlikni ta`minlaydi. Tarix saboklari shundan dalolat beradiki, fikrini er-kin ifoda etadigan shaxs, gurux yoki ijtimoiy katlam, avvalo, uzining anik-ravshan. asosli karashlariga ega bulishi, uz nuktai nazarining okibati uchun ma`suliyatni uz zim- masiga olishi. baxs-munozara madaniyati talablariga amal kilishi lozim. Ya`ni, fikrlar rang-barangligi va karashla xilma-xilligi muayyan jamiyatning milliy manfaatlariga, umumbashariy kddriyatlarga. joriy konunchilik normalariga, axlokiy mezonlarga zid bulmasligi lozim. Shu sababli jamiyatda bunyodkor- yaratuvchanlik g`oyalarini ilgari suruvchi va xayotga tadbik; etuvchi kuchlar jamiyat axli urtasida uz g`oyalarini singdirishga urinsalar, kupchilik ongiga ijobiy ta`sir etib, jamiyatda barkarorlik tinchlik osoyishta-lik va yaratuvchilik ishlariga uz ta`sirini kursatadi. Ma salan, bu ilk urta asrlarda mamlakatimiz xududida ilm-fan, din. madaniyat, adabiyot, xunarmandchilik rivozklani-shi tufayli istisodiy, ijtimoiy, madaniy-ma`naviy soxalarda uygonish sodir bulib, kuplab yetuk allomalarning

www.arxiv.uz yetishib chikishiga olib keladi. Ular uz ta`limotlarida buyuk g`oyalar yaratib, jamiyat tarakdayotiga ijobiy ta`sir kursatdi. Darqiqat, bunyodkorlik g`oyalari insonni ulug`laydi, uning ruhiga qanot bag`ishlaydi. Jamiyatda ezgu g`oyalar barcha davrlarda insonni yuksak orzular bilan yashashga, olijanob maqsadlar yo`lida e`tiqod bilan kurashishga o`rgatadi. Mustaqillik yillarida O`zbekistonda amalga oshirilayotgan barcha sohalardagi bunyodkorlik ishlari bunga yorqin misoldir. Inson va jamiyat bor ekan, ezgulik g`oyalarining ziddi bo`lgan zulm va zo`ravonlik qabohat va jaholat yangi-yangi shaklarda namoyon bo`lishi ham mumkin. Lekin ular insoniyatning adolat, tenglik tinchlik qardoshlik rivojlanish va farovonlik g`oyalariga tayanib, yuksak maqsadlar sari intilishlarini to`xtata olmaydi. Ezgu va yuksak g`oyalar odamlarni hamisha olijanob maqsadlar sari yetaklayveradi. Bunyodkorlik g`oyalari yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdek olijanob maqsadlar bilan ajralib turadi. Ular insoniyat taraqqiyotga erishgan davrlardan buyon jamiyat hayotining eng ezgu g`oyalari sifatida yashab kelmoqda. 3.Bunyodkor g`oya — insonni ulug`laydigan, uning kuchg`ayrati va salohiyatini oshirib xalqi, Vatani, butun insoniyat uchun foydali ishlar qilishga safarbar etadigan, o`zida taraqqiyot, ma`rifat, do`stlik tinchlik adolat, halollik poklik kabi ezgu histuygularning urugini mujassam etadigan royadir. Insoniyat tarixi xilmaxil g`oya va mafkuralarning vujudga kelishi, birbiri bilan munosabatidan iborat uzluksiz jarayondir. Bu jarayonda turli g`oyalar u yoki bu kuchlarga xizmat qilishi, o`ziga ishongan kishilarni qanday maqsadlar tomon yetaklashiga qarab birbiridan farqlanadi. Jahon tajribasiga nazar tashlasak butun dunyo taraqqiyotiga ulkan ta`sir ko`rsatgan nazariy ta`limot va mafkuralarni yaratish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida ulkan aqlzakovat, iste`dod va teran tafakkur sohiblari mislsiz zahmat chekkanini ko`ramiz. Suqrot va Platon, Konfusiy va Zardusht, Amir Temur, Alisher Navoiy, Maxatma Gandi kabi buyuk mutafakkirlarning faoliyati buning yaqqol tasdigidir.

www.arxiv.uz Ularning har biri o`z davrida o`zi mansub xalqni birlashtiradigan ulkan ahamiyatga molik royalarni yaratganlar. Bu g`oyalarga tayanib bunyodkorlik yo`lida, ezgu maqsadlarga erishish uchun hormaytolmay mehnat qilganlar. Bu borada insoniyatga ezgulik g`oyalarini targib qilgan Zardusht ham, «O`zini anglamoq buyuk saodat» ekanligini anglatgan Suqro ham, «xalqni yakqalam qildim», deya insonparvarlik adolat g`oyalarini kuylagan va qoniqish hissini tuygan Navoiy ham, Markazlashgan davlat tuzib, xalqni birlashtirib, uning adolat kuchiga ishonchini mustahkamlagan Amir Temur ham, Hindiston ozodligi yo`liga umrini baxshida aylagan, ma`rifat yo`li bilan golib chiqqan Maxatma Gandi ham bugungi avlodlar uchun ibrat namunasi bo`lgan ulur insonlardir. Jamiyatda ezgu maqsadlarga xizmat qiladigan mafkuralarga bunyodkor g`oyalar asos bo`ladi. Bunyodkorlik aql-zakovat, qalb bunyodkorligiga aylanganda chinakam qadrqimmat kasb etadi. Masalan, sobiq sho`ro davrida insonlar qalbidagi bunyodkorlik tuygusini so`ndirgan tuzum o`zicha ko`p ishlarni, ulkan rejalarni amalga oshirish uchun urinib ko`rdi. Lekin qalb bunyodkorga aylanmagani uchun qilingan ishlarda baraka va samara bo`lmadi. Qalb bunyodkorligi esa e`tiqod bilan, pok niyat bilan nafaqat bugunni va ertani, balki olis kelajakni o`ylab yaratishdir. Odamzodga azaldan aqlzakovat bilan qalb bunyodkorligi xos fazilatdir. Uning qalbi bilan qo`li bir maromda ishlasa, haqiqiy mo`jizalar bunyod etiladi. Necha asrlardan buyon dunyoni hayratga solib kelayotgan Misr ehromlari, Shahrisabzdagi Oqsaroy, Samarqandagi Bibixonim, Registon maydonidagi madrasalar majmui, Tojmahal yodgorligi, Eyfel minorasi, qanchadanqancha san`at va madaniyat durdonalari — barchasi ana shunday bunyodkorlmk namunasidir. Bunday mo`jizalar bizning madaniy merosimizda, Xiva, Buxorodagi betakror obidalarimizda, mumtoz san`at asarlarimizda yuksak axloqiylikka asoslangan urfodat va an`analarimizda o`z aksini topgan. Buyuk donishmand bobomiz Bahouddin Naqshband «Diling — Ollohda, qo`ling — mehnatda bo`lsin» deya yaratuvchilikka da`vat etganlarida, har qanday ishni aql va e`tiqod bilan bajarishni nazarda tutganlar. Ushbu shiorda inson ko`nglida

www.arxiv.uz Ollohga e`tiqod qo`yib, o`zi halol mehnati bilan tirikchilik o`tkazish va ilmhunar o`rgatib Vatanni obod qilishga da`vat etiladi. Diniy ishlarni dunyoviy ishlar bilan boglab olib borish, dunyoviylik va diniy e`tiqodning mushtarakligi orqali jamiyatda barqarorlik osoyishtalik va farovonlikka erishish mumkinligi g`oyasi tarrib qilinadi. Mustaqillik yillarida, O`zbekistonda, Islom dinining ezgu g`oyalari milliy qadriyatlarimiz va turmush tarzimizga chuqur singib bormokda. Umuman, e`tiqodni faoliyatga, faoliyatni esa e`tiqodga aylantirish xalqimizga xos. Masalan, yaxshilikni, ya`ni oddiy insoniy faoliyatni e`tiqod darajasiga ko`targanimiz yoki Ollohga bo`lgan ishonche`tiqodimizni faqat ezgulik yo`lida xizmat qildirishni an`anaga aylantirganimiz (ya`ni, dinni niqob qilib mutaassiblikka, jaholatga, buzgunchilikka berilmaganimiz) buning tasdishdir. Bunyodkor g`oyalar bilan qurollangan kishilar farovon hayot, erkin jamiyat qurish uchun kurash olib borganligi tarixdan ma`lum. Bunday jarayon ijobiy g`oyalarning tugilishiga, ular esa, o`z navbatida, elatlar, xalqlar, millatlar manfaatlarini ifodalovchi hayot tarzining shakllanishi uchun asos bo`lgan. Shuningdek milliy davlatlarning yuzaga kelishida bu g`oyalar yetakchi va yo`naltiruvchi ahamiyat kasb etgan. Buni biz o`zbek davlatchiligi g`oyalarining shakllanishi va takomili misolida ham kuzatishimiz mumkin. Bunyodkorlik g`oyalari yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdek oliyjanob maqsadlar bilan ajralib turadi. Ular insoniyat sivilizasiyaga erishgan davrlardan buyon jamiyat hayotining eng ezgu g`oyalari sifatida yashab kelmoqda. Prezident Islom Karimovning «O`zbek tom ma`noda bunyodkordir», degan so`zlarida ham ana shu boqiy G`oyalarning ma`nomazmuni o`z ifodasini topgan. Bunday bunyodkorlik xalqimizga otabobolaridan merosdir. Insoniyat tarixida odamlar ongi va shuuriga adolat, haqiqat, ezgulik mehnatsevarlik kabi yuksak g`oyalar urug`ini sepgan zot, payg`ambar Zardusht yaratgan «Avesto» kitobidagi yuksak g`oyalar buyuk vatandoshimiz Zardushtning o`lmas mafkurasi edi. Qariyb uch ming yil muqaddam ma`rifat ziyosini jaHolat bulutlari qoplab olgan davrda buyuk vatandoshimiz Zardusht yakkaxudolik va ezgulik g`oyalarini

www.arxiv.uz targ`ib qilishni boshlagan edi. Zardusht ta`limotida insonni ezgulikka da`vat etuvchi g`oyalar markaziy o`rinni egallaydi. Ezgulik va yovuzlik kuchlari o`rtasidagi g`oyaviy kurash zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ham bayon etilgan. Unda harbiy to`qnashuvlar, bosqinchilik urushlari, jonivorlarni, hayvonlarni azoblash, odamlarga adolatsizlik yolg`onchilik ahdga vafosizlik hiyonat qilish g`oyalari qoralanib, o`troq, osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehhonchilik chorvachilik bilan shugullanishga da`vat etadigan royalar uluglanadi. Zardushtiylik dinida yer, suv, musaffo havo, ona tabiat e`zozlanadi, quruq yer ochib, uni bogu rogga aylantirgan odam ilohiyot rahmatiga uchraydi, aksincha, bog`lar, ekinzorlarni, sugorish inshootlarini buzganlar katta gunohga qoladi. Zardushtning bunyodkor g`oyalari insonlarni tinchtotuv yashashga, halol mehnat qilib Vatanni obod qilishga da`vat etadi. «Avesto»da vatanparvarlik g`oyasi uluglanib, odamlarni barkamol bo`lishga da`vat etilgan. «Menga barkamol va dinogoh, vatansevar va anjumanoro, ahil, ezgu andishali, zulmatdan, tanglikdan qutqaruvchi farzandlar bag`ishla. Toki ular manzil, shahar, o`lka va uning nom hamda ovozasini ko`tarsinlar» 1 , deyiladi. Shuningdek asarda ona zaminni e`zozlash, uni obod qilish g`oyalari targib qilinadi. Jumladan, «Avesto»da yozilishicha, Zaminni hammadan ko`proq baxtiyor qilgan shaxs, hammadan ko`p bugdoy, giyoh va mevali daraxtlar ekkan zotdir! U quruq yerlarga suv chiqargan va suvli yerlarni shudgor qilgan zotdir..., — deyiladi. Uzoq zamon ekilmagan va omoch tegmagan zamin baxtsizdir... Kimda-kim zaminni chap va o`ng qo`l bilan, o`ng qo`l va chap qo`l bidan shudgor qilsa, zamin unga farovonlik baxsh etadi... Zamin ham mo`lko`l mevalarni in`om etadi. Yerning shudgor qilinib, sara uruglar sepilishi, bug`doy maysasining unib chiqishi o`sha yerdagi yovuz kuchlar, devlarning bu yerlarni tark etishi to`grisidagi koya Avestoning Vandidat qismiga bag`ishlangan bo`limida quyidagicha berilgan: «Qachonki egatlarda urug yetilsa, devlar o`rinlaridan qo`padilar. Qachonki bug`doy gurkirab ko`karsa, devlar dahshatdan titray boshlaydilar. Qachonki bugdoy un bo`lsa, devlar nola chekadilar. Qachonki bugdoy xirmonga

www.arxiv.uz uyulsa, devlar nobud bo`ladilar. Qay bir xonadonda bug`doy bosh chiqarsa, devlar u xonadondan uzoqlashadilar. Qay bir xonadonda bugdoy ombori bo`lsa, go`yo qizdirilgan temir devlar bo`ynini chirmab tashlaydi» («Avesto», 115bet). «Avesto»da aks etgan Zardushtning «Ezgu niyat, ezgu so`z va ezgu amalni olqishlayman! Niyat, so`z va amallar ichidan men ezgu niyat, ezgu so`z va ezgu amalni tanlayman. Men barcha qabih andisha, qabih so`z va qabih amaldan yuz buraman» 1 , degan hikmatli so`zlari bugungi kunda ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu o`lmas royalar keyinchalik paydo bo`lgan dinlar, jumladan, xristianlik va islom tomonidan ham qabul qilindi. Demak bu kitob o`z davrida shakllangan g`oyalar tizimidan iborat bo`lgan jamiyat mafkurasi edi. Hindistonda paydo bo`lgan buddaviylik dini asta-sekin Janubiy, Sharqiy Osiyoda yashaydigan ko`pchilik xalqning mafkurasiga aylandi. Eramizning birinchi asrida Rim imperiyasida shakllangan xristianlik dini jahonning ko`pgina xalqlari va millatlari tomonidan qabul qilindi, ularning ma`naviy hayotiga singdi. VI asrning oxirida Arabiston yarim orolida paydo bo`lgan islom dini o`rtadagi ahillik birodarlik hamjihatlik ezgulik yaratuvchilik g`oyalarini targib qilganligi sababli dunyoning yuzdan ortiq mamlakatlari xalqlari o`rtasida tarqaldi, ularning ma`naviy hayoti, turmush tarzi va madaniyati rivojiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Xitoy va hind mutafakkirlarining jamiyat rivoji haqidagi qarashlari va bunyodkorlik g`oyalari ham Osiyoning «sharqona» ma`naviyatida o`ziga xos o`rin tutadi. Jumladan, buyuk Xitoy mutafakkiri Konfusiyning (mil.av. 551-479) g`oyalari hanuzgacha Xitoy xalqi mafkurasida yetakchilik qilib kelmoqda. Konfusiyning falsafiy va axloqiy g`oyalari markazida inson, uning aqliy va ma`naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi o`rni, vazifasi muammolari turadi. Bu g`oyaning asosi jamiyatni har qanday ijtimoiy larzalardan asrab Qolish va insonlar manfaatini yuqori qo`yishga qaratilgan. Allomaning maqsadi xalqni mavjud tartibqoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalash bo`lgan. Bu g`oyaga ko`ra, insonlar jamiyatning tabiiy taraqqiyotiga qarshi chiqmasligi, ya`ni inqilobiy yo`lni tanlamasligi kerak. Konfusiy insoniyat haqida fikr yuritar ekan, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqyei orqali emas, balki odamiylik

www.arxiv.uz adolatparvarlik haqgo`ylik samimiyat, farzandlik izzathurmati kabi yuksak ma`naviy fazilatlarga erishishi tufayli kamolotga yetishuvi mumkin deb, hisoblaydi. Hayotning, borliqning mohiyatini anglash to`g`risidagi buddizm dinining asoschisi Siddxartxa Gautama qarashlari muhim o`rin tutadi. Har qanday insoniy tuyru, hissiyot, ehtiros va istak azobuqubatlarni chuqurlashtiradi. Hayot mazmunan tug`ilish, sevish, o`lim, azobdan iborat. «Borliq girdobi»dan chiqib olish uchun gaflatdan uyg`onish, dunyo mohiyatini anglash, hayotga chanqoqlikdan, ko`ngilxushliklarga, lazzatlarga, hokimiyatga, boylikka intilishlardan voz kechish lozim. Faqat shundagina «najot topish yo`li»ga kirish mumkin. Inson beshta axloqiy talabga amal qilishi lozim, deb e`tirof qilinadi. Bu axloqiy talabga ko`ra, har bir kishi yomonlik qilishdan, yolgon gapirishdan, o`grilik qilishdan, histushularga ortiqcha berilishdan, ichkilikdan o`zini tiyishi lozim. Siddxartxa Gautama insonni hayotdagi azobuqubatlardan qutqarishning yo`llarini topish haqidagi ta`limotida, uning yechimi insoning o`ziga bog`liqligini asoslashga urinib, inson faqat o`z kuchiga tayangan holda «najotning olijanob quyidagi sakkizlik yo`lidan» ongli harakati va sobitqadamligi ila o`z maqsadiga erishishi mumkin, degan G ` OYANI ilgari suradi. Buning uchun: 1. E`tiqod to`gri shakllangan bo`lishi; 2. Maqsad sari qat`iy harakat qilishi; 3. To`gri tafakkur va nutq bo`lishi; 4. To`gri fe`latvor bo`lishi; 5. To`rri turmush tarzi bo`lishi; 6. Kuch-gayratning to`rri maqsadga qaratilgan bo`lishi; 7. Fikr, maqsadning to`rri yo`naltirilgan bo`lishi; 8. Diqqat e`tiborni to`tri orzu-niyat qilishga qaratish kerakligi ta`kidlanadi 1 . Inson o`zining hayot faoliyati davomida ushbu qoidalarga rioya qilsa, dunyoning mohiyatini teranroq anglay boradi, maqsad muddoasiga erishib, oxiroqibatda yuksak kamolotga va osoyishtalikka erishadi. Gautama ta`limotida, asosan, taqvodorlikning yo`llari va talablari to`rrisida fikr yuritiladi. Ushbu

www.arxiv.uz ta`limotda ilgari surilgan ijobiy axloqiy talablar, insonni o`zini idora qilishga da`vat etuvchi to`g`ri fikr yuritish, fe`latvorni to`g`ri bo`lishi, turmush tarzini to`g`ri tashkil etish, kuchg`ayratni, niyatni to`g`ri maqsadga qaratish haqidagi g`oyalar insonlarni o`ziga jalb etgan va odamlar ushbu ta`limotni qabul qilib uning talablarini bajarganlar. Insoniyat doimo yaxshilikni yoqlab, yomonlikka qarshi kurashadi, yaratuvchanlik va bunyodkorlik unga xos bo`lgan buyuk fazylatlardir. Sharq xalqlarining buyuk ijodkorligi, bunyodkorligi va qadriyatlari turli davrlar ta`sirida Garbga, xususan, antik Yunon Rim madaniyatiga ham kuchli ta`sir ko`rsatdi. Masalan, A.Makedonskiyning ustozi, jahongir shogirdi Osiyoni mahf etgach, unga yuborilgan «Avesto» kitobini chuqur o`rgangan qadimgi yunon faylasufi va qomusiy olimi Arastu (Aristotel, mil. av. 384-322 y.) o`z g`oyalarini boyitdi va unga muhim o`zgartirishlar kiritdi. U jamiyatda bo`lib o`tayotgan barcha, voqyeliklar tabiatga xos deb biladi. Bu bilan jamiyatni tubdan o`zgartirish g`oyalariga qarshi chiqadi va jamiyat rivoji tabiiy jarayonlar tarzida kechishi kerak deb hisoblaydi. Aflotun (427-347 mil. avv.) esa g`oyalar umumiy tushunchalar sifatida odam aqliga bog`liq emas, ular ilohiy xususiyatga ega tushunchalar, deb izohlagan edi. Uning asosiy g`oyasi ezgulik yoki yagonalik edi. Bunda oliy G ` OYA ko`pincha xudoga tenglashtirilardi. Bu faylasufning ustozi bo`lgan Suqrot (Sokrat, mil. av. 470-399 y.) esa bahs orqali, ya`ni muayyan masalalarni o`rtaga qo`yish va ularga javob topish yo`li bilan haqiqatni aniqlash mumkin, deb bilgan. U ezgulik va bilim donishmandlikdir, yaxshilik mohiyatini to`gri anglagan insongina yaxshilik qiladi deb, tushuntiradi. Suqrot adolatga xilof bo`lgan davlat boshqaruvining hamma shakllarini tanqid qiladi, faqatgina adolatli demokratik davlat boshqaruvini yoqlab chiqadi.

www.arxiv.uz ABU NASR FOROBIY ( 873-950) «Sharq Aristoteli» nomini olgan qomusiy alloma. 160 dan ortiq asar yaratgan. «Mantiqqa kirish kitobi». «Isbot kitobi», «Falsafaga izohlar», «Musiqa haqida katta kitob», «Inson a`zolari haqida kitob». «Lug`atlar haqida kitob», «Shaharni boshqarish», «Fazilatli hulqlar» kabi asarlari bilan jahon madaniyati rivojiga beqiyos hissa qo`shgan. «Avvalo onangga, yana onangga va yana onangga, so`ng otangga yaxshilik qil», «Sizlarning yaxshilaringiz ahloqi yoqimli bo`lganlaringizdir», «Ekmak niyatida qo`lingizda ko`chat turgan paytda behosdan qiyomat qoyim bo`lib qolishi aniq bo`lganda ham ulgursangiz uni ekib qo`yavering» 1 , degan da`vatlarda ezgulik va insonparvarlik g`oyalari mujassamlashgan. Sharqda, ya`ni Turon zaminida esa jamiyat rivoji va bunyodkorlik g`oyalari xususida Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Alisher Navoiy qarashlari o`ziga xos o`rin tutadi. «Almuallim asSoniy» («Ikkinchi muallim»), Sharq Aristoteli deb nom olgan Abu Nasr Forobiy (873-990 y.y) o`zining «Fozil odamlar shahri», «Fuqarolik siyosati», «Baxt saodatga erishuv haqida» kabi asarlarida oliyjanob jamiyat, adolatli tuzum haqidagi o`z fikrmulohazalarini bayon qilib, o`z davri uchun izchil ta`limot yaratdi. U har tomonlama yetuk barcha aholini baxtsaodatga, ilm-ma`rifatga olib boruvchi yuksak axloqqa ega ideal jamoa haqidagi g`oyalarni olga surdi. Abu Nasr Forobiy: «Insonning mohiyati haqiqiy baxt saodatga erishuv ekan, inson bu maqsadni o`zining oliy g`oyasi va istagiga aylantirib, bu yo`lda barcha imkoniyatlardan foydalansa, u baxtsaodatga erishadi» 1 , deb alohida ta`kidlagan.

www.arxiv.uz O`sha davrning buyuk mutafakkirlari Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sinoning bu boradagi qarashlari ham o`ziga xosdir. Ular har bir narsani kuzatish va tajriba asosida o`rganishga, keyin xulosa chiqarishga intilganlar, barcha bunyodkorlik insonning mehnatiga bog`liqligini ta`kidlaganlar. Buyuk o`zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Alisher Navoiy esa o`z asarlari bilan jamiyat taraqqiyotining zamonasiga xos fazilatlarni yoritishga harakat qilgan. U she`rlari va dostonlarida razolatga, beqarorlikka, urushu janjallarga, ma`rifatsizlik jaholatga qarshi kurash g`oyalarini ulug`laydi. Insonlarni mehnatga, yaratuvchanlikka, adolatga chaqiradi. Ma`rifatga asoslangan jamiyat yaratishni orzu qiladi. Uning bu orzulari «Farhod va Shirin», Saddi Iskandariy» kabi dostonlarida o`z ifodasini topgan. Shoirning bevosita o`zi ham bunyodkorlik ishlariga boshqosh bo`lgan. ABU ALI IBN SINO (980-1037) O`rta Osiyo xalqlari madaniyatini butun dunyoga tanitgan mashhur hakim, qator tabiiy fanlar bilimdoni, Ovro`pada Avisenna nomi bilan tanilgan buyuk qomusiy alloma. Ul zot yaratgan 450 dan ortiq asarlardan «Tib qonunlari», «Donishnoma», «Najot kitobi», «Turar joyning tuzilishi», «Insof kitobi», «Tibbiy ko`rsatmalar haqida» kabi 160 ga yaqin asarlar bizgacha yetib kelgan. Buyuk mutasavvuflar: Xoja Yusuf Xamadoniy Axmad Ya saviy, Abdulholiq Rijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro; muhaddislar: Imom Buxoriy, Imom Termiziylarning ta`limotlarida aks etgan komil inson g`oyalari,

www.arxiv.uz adolat haqidagi qarashlari jamiyatning sog`lom ma`naviyahloqiy ruhini saqlash va mustahkamlashga xizmat qildi. Bu g`oyalar Vatan va xalq manfaati yo`lida fidoyilik va insonparvarlikni ulug`ladi. Ezgu g`oyalar Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Mirzo Abdulqodir Bedillar ijodida chuqur o`rin egalladi va o`zbek davlatchiligining rivojlanishida ham muhim omil bo`lib xizmat qildi. Bilim va aqlidrok orqali ezgu ishlar qilish to`g`risida Yusuf Xos Hojibning quyidagi fikrlari e`tiborga molik:«Tabiat kimga zakovat, aqlidrok bilim bersa, u ezgu ishlar qilishga qo`l uradi» 1 , deb yozgan edi «Qutadg`u bilig» (XI) nomli asarida. Amir Temurning «Temur tuzuklari», Nizomulmulkning «Siyosatnoma» kitoblarida davlat idorasi va ahli fuqaroga munosabatda adolat, insof, diyonat, elyurt tinchligi va obodligi bosh YEOYA sifatida ilgari surildi. Bu g`oyalar Temuriylar davlati g`oyaviy prinsiplarining ustuvor yo`nalishi edi. Amir Temurning bunyodkorlik g`oyalari va amaliy faoliyati katta ahamiyatga ega bo`lib, uning asosiy maqsadi bunyodkorlik va yaratuvchilik edi. Jumladan, u «Temur tuzuklari»da: «Agar fuqarodan birining uy imorati buzilib, tuzatishga qurbi yetmasa, kerakli uskunalarni yetkazib berib, unga yordam berilsin», deb ko`rsatma beradi. Shu o`rinda, Yurtboshimizning Amir Temur o`z davlatini aqlzakovat va huquqiy asos bilan idora etgan desak adolatdan bo`ladi, degan fikrlari nihoyatda o`rinlidir. MIRZO ULUG`BEK (1394-1449)

www.arxiv.uz Buyuk munajjim, davlat arbobi, ilmfan va madaniyat homiysi, o`z davrida Samarqandda rasadxona qurdirib, astronomik maktab yaratgan olim. Ilmiy merosining gultoji — «Ziji jadidi Ko`ragoniy» asari bo`lib, «Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola», «To`rt ulus tarixi» asarlari ham uning qalamiga mansub. Zero, Sohibqiron o`z bunyodkorlik maqsadiga erishish uchun sobitqadamlik bilan harakat qilgan. Jumladan, bu haqda «Temur tuzuklari»da yozganidek «Biror ishni bajarishni o`ylasam butun zehnim, vujudim bilan bog`lanib, bitirmagunimcha undan qo`limni tortmadim» 1 , degan so`zlari bugun ham ibratlidir. Uning Movarounnahr, Xuroson va boshqa joylarda bunyod etgan inshootlari, Temuriylar sulolasi davridagi madaniyat, fan va adabiyot sohasidagi yutuqlar bunga misol bo`la oladi. Barcha davrlarda va turli xalqlar tarixida milliy g`oya va mafkura o`zida gumanizm talablarini, xalqning iroda va intilishlarini aks ettirgan taqdirda jamiyatni birlashtirib, uning salohiyati va imkoniyatlarini to`la yuzaga chiqarishda beqiyos omil bo`ladi. Xind xalqining buyuk farzandi Mahatma Gandi (1869 1948) o`z ma`naviyati, g`oyalari va ilgor qarashlari bilan XX asrning buyuk shaxslariDan biriga aylandi. U mustamlakachilarga qarshi kurashning timsoli edi. U hindlar bilan musulmonlarning o`zaro do`stligini mustahkamlashga intildi. Gandi din bilan siyosatni bir biriga borlashga harakat qildi. Fidoyilik va vatanparvarlik namunalarini ko`rsatdi. Men uyim to`rt tomondan devor bilan o`ralib, derazalarim zich bekitib qo`yilishini istamayman. Barcha mamlakatlar madaniyati uyimga erkin kirib kelishini xohlaymanu, lekin uning oyog`imdan qoqib yiqitishini ham istamayman, degan edi. Darhaqiqat, Mahatma Gandi hind xalqining fidoyi

www.arxiv.uz ALISHER NAVOIY (14411501) O`zbek mumtoz adabiyotining asoschisi, buyuk mutafakkir va davlat arbobi. O`zbek tili jozibasini o`z «Xamsa»si bilan butun olamga namoyon etgan ulug` so`z san`atkorining «Badoyi ulbidoya», «Navodir ulnihoya», «Zubdat uttavorix», «Chor kitob», «Majolis unnafois», «Mahbub ulqulub», «Xazoyin ulmaoniy» kabi asarlari ham xalqimiz ma`naviyma`rifiy xazinasidan munosib o`rin egallagan. vatanparvari bo`lib, u boshqa xalqlar ma`naviyati ta`sirida o`z xalqi madaniyati va taraqqiyotining yanada rivojlanishini istar edi. Masalan, XX asrda dunyo hamjamiyati tomonidan tan olingan yaponcha taraqqiyot modelini olaylik. Yapon milliy mafkurasi «milliy davlatchilik tizimi» (kokutay), «fuqarolik burchi», «yapon ruhi», «tadbirkorlik», «umummilliylik», «fidoyilik», «vatanparvarlik», «paternalizm», «jamoaga sadoqat», «modernizasiya» kabi g`oya va tushunchalarga asoslanib, mamlakat erishgan yuksak natijalarga poydevor bo`ldi. Shunday bunyodkor g`oyalardan biri Janubiy Koreya mamlakati rivojiga katta hissa qo`shgan fidoyi inson Yong Ki Kimning yuksak g`oyalarga asoslangan vatanparvarlik faoliyati va bunyodkorlik ishlari diqqatga sazovor. O`tgan asrning 30 yillarida «12 oila qishloqda» degan harakatni boshlab, giyoh ham ko`karmagan tashlandiq tepalikni sotib olib,

www.arxiv.uz ZAHIRIDDIN MUXAMMAD BOBUR (14831530) Sharq madaniyati, adabiyoti va she`riyatida munosib o`rin egallagan adib, shoir, olim, yirik davlat arbobi va sarkarda. Uning jahon ommasiga mashhur bo`lgan shoh asari «Boburnoma»dan tashqari, «Mubayyin», «Xatti Boburiy», «Harb ishi» kabi asarlari va go`zal she`riyati mashhurdir. obod qilishga kirishdi.Keyinchalik fermerlar tayyorlaydigan «Kanaan»(imkoniyatlar maktabi) ni ochadi. U hamisha faqat tashlandiq, giyoh o`sishi qiyin bo`lgan yerlarni olib, obodqilib, odamlarni o`z tashabbusi, g`oyasi bilan orqasidan ergashtirib mamlakat rivoji va obodonligiga o`z hissasini qo`shdi. Bugungi kunda «Kanaan» ta`lim dargohining bosh maqsadi — tinglovchilarda insoniy e`tiqod tuyg`ularini shakllantirish, ularga insoniy fazilatlar komillik o`zaro tenglik birodarlik vatanparvarlik hislarini singdirishdir.Vatan va millat ravnaqi yo`lida fidokorona mehnatqilish, tug`ilib o`sgan Vatanni jondan ortiq sevmoqlik shart ekanligi g`oyasi har bir tinglovchiga singdiriladi. Bitta fidoiy, vatanparvar insonning yuksakg`oyalarga asoslangan ishlari bugungi kunda keng tarqalib Janubiy Quriyaning obod bo`lishiga katta hissa bo`lib qo`shilmoqda.Ozodlik mustaqillik tinchlik adolat, tenglik hamkorlik do`stlik birodarlik hurfikrlilik ma`rifatlik bagrikenglik xalqparvarlik vatanparvarlik insonparvarlik tashabbuskorlik mehnatsevarlik xayrixohlik barqarorlik tadbirkorlik ishbilarmonlik halollik poklik va h.k. bunyodkorlik g`oyalarining ko`rinishlari bo`lsa, kelajakka ishonch, adolat,

www.arxiv.uz haqiqatni tan olish, jur`atli bo`lish, sobitqadamlik mehrmuruvvat, sahovatlilik baynalminallik millatlararo do`stlik va birodarlik fidoyilik yurtga sadoqatlilik taraqqiyparvarlik iymone`tiqodlilik vijdon erkinligi, safarbar etish, uyushtirish, farovonlik tashabbuskorlik ezgulik yaratuvchilik fikr erkinligi va Yeoyalar xilmaxilligini tan olish, bagrikenglik bunyodkor g`oyalarga xos xususiyatlardir. Vayronkor g`oyalar jamiyat, xalq va davlatlarning tanazzuliga sabab bo`ladi, Gayriinsoniy maqsadlarga xizmat qiladi. Insoniyat tarixida ezgulik va bunyodkorlik G`oyalari bilan yovuzlik va buzgunchilik g`oyalari o`rtasida hamisha kurash bo`lganligi tarixdan ma`lum. Yovuzlik g`oyalari tarixda hamisha salbiy va yovuz kuchlar faoliyati hamda hukmronligini ifodalaydi. Salbiy yurishlarga turtki bo`lgan toyalarga, irqchilik fashizm, terrorizm, mustamlakachilikni targib qiluvchi g`oyalar misol bo`ladi. Insoniyatning, jumladan, O`zbekistoning bir necha yuz yillik tarixida ham turli bosqinchiliklar oqibatida zulm, zo`ravonlik kulfat uruglarini sochish va qon to`kilishiga sabab bo`lgan buzg`unchi g`oyalar va mafkuralarning halokatli ta`siri bilan bog`liq voqyealar ko`p bo`lgan. Bu g`oyalar o`zlarida mustabidlik intilishlarini goh yashirin, goh oshkora ifodalagan holda amalga oshgan. Jumladan, bolshevizm bilan bir qatorda, XX asrning boshida mustabid G ` OYA va mafkuraning boshqa shakli — fashizm paydo bo`ldi. Fashizm (ital. Fasismo — boglam, birlashma) — Garb mamlakatlarida XX asr boshlaridagi ogir iqtisodiy, siyosiy va ma`naviy buxronlar davrida vujudga kelgan o`ta tajovuzkor va vayronkor g`oyalar asosida shakllangan insoniyatga qarshi nazariya va amaliyot. U jamiyatda o`ta reaksion va tajovuzkor doiralarning dunyoqarashi va manfaatini ifoda etgan holda, ochiqdanochiq terroristik diktaturaga, zo`ravonlik royasiga tayanadi. Fashizmning muhim xususiyati ochiqdanochiq shovinizm va irqchilik bo`lib, uning mohiyati jamiyatning barcha taraqqiyparvar qatlamlari, ilgor fikrli a`zolariga qarshi kuch ishlatishning eng ogir va zararli shakllarini qo`llash jarayonida yaqqol namoyon bo`ladi. Fagsizm o`z kirdikorlarini yashirish va xaspo`shlash uchun siyosiy tilyog`lamalik yolg`on va bo`htonlardan ustalik bilan foydalanadi. Fashizmning tashqi siyosati

www.arxiv.uz bosqinchilikdan va xalqaro terrorchilikdan iborat bo`lib, bunday siyosiy rejimlar XX asrning 30yillarida Italiyada, Germaniyada, Portugaliyada, Ispaniyada va Sharqiy Yevropaning boshqa bir qancha mamlakatlarida o`rnatilgan edi. Fashistlar Germaniyasi militaristik Yaponiya bilan ittifoq tuzib, 1939-1945 yillardagi Ikkinchi jahon urushini boshlagan. Bu urush insoniyatga mislsiz kulfat va falokatlar keltirdi, 50 milliondan ortiq odam halok bo`ldi, yuzlab shahar va qishloklar vayron qilindi. O`tgan asrning 70yillariga kelib, Portugaliya, Gresiya, Ispaniyada ham fashistik tartiblar barbod bo`ldi. Ammo bugungi kunda ham ba`zi mamlakatlarda (Avstriya, Germaniya va b.) fashistik unsurlarning muayyan darajada faollashuvi kuzatilmoqda. Yangi fashizm g`oyasi insoniyat uchun zararli ekanligini har bir inson anglamosh lozim. Bolshevizm mafkurasi bo`lgan kommunistik ta`limot xalqlarning milliy- etnik o`ziga xosliklarini yo`qotish, «proletar baynalmilalligi» shiori bilan maydonga chiqqan bo`lsa, fashizm bir hukmron millatning «irqiyetnik sofligi»ni mutlaklashtirishni targibtashviq etdi. U irqchilikning homiysi hisoblanadi. «Rasizm» so`zi «rasa» (irq) atamasidan kelib chiqqan. Bu atama XVII asrdan boshlab Yevropada «insoniyat nasli»ni turli irqiy guruhlar, jumladan, «oq» va «sariq» irqqa ajratish uchun qo`llana boshladi. Irqchilik — odamlar o`rtasidagi ijtimoiy tengsizlik bosqinchilik zo`ravonlik va urushlarni kishilarning turli irqlarga mansubligi bilan oqlashga xizmat qiluvchi g`ayri milliy ta`limot. Irqchilik ta`limoti «oq tanli»larning afzalligi, ularning azaldan «oliy irq» etib tanlangani, boshqa irqlarning esa «oq»larga qaraganda nomukammal yaratilganligi va hamisha taraqqiyotning quyi pogonalarida turishini «asoslab» beradi. Uning asosiy YEOYASI o`zining «ilohiy» tabiatiga ko`ra «oq» irklarni «quyi» irqlar ustidan hukmron qilishga da`vat etishga qaratilgan edi. Irqchilik milliy mansubligi va terisining rangiga ko`ra farqlanib turuvchi kishilarga tazyiq o`tkazish, ularni haqoratlash, urish va o`ldirish kabi harakat hodisalarda yaqqol

www.arxiv.uz namoyon bo`ldi. U buyuk davlatchilik ashaddiy shovinizm, «tanlangan» xalqlarning milliy afzalligi g`oyalari bplan chambarchas boglanib ketadi. Irqchilik ta`limoti boshqa xalqlarga nisbatan bosqinchilik talonchilik amaliyoti bilan yaqindan bog`liqdir. Irqchilik ta`limoti bilan qurollangan fapshstlar Germaniyasi «oriylar irqi» hukmronligini o`rnatish maqsadida jahon urushini boshlagani bunga yaqqol misoldir. Hozir ham reaksion mafkuraga asoslangan kayfiyatdagi ayrim guruhlar, ularning nazariyotchilari irqchilik g`oyalarini targ`ib etib, «qoloq» xalqlarning go`yo mustaqil rivojlanishga ruhiy tayyor emasliklarini da`vo qilmoqdalar. Dunyoning turli mintaqalaridagi bunday qarashlar va harakatlarni xalqlar ozodligini bo`shshga, ular ustidan hukmronlik o`rnatishga intilish deb tushunish mumkin. Sobiq ittifoq parchalanib ketganidan so`ng ba`zi imperiyacha fikrlovchi ayrim siyosatdonlar va ularning nazariyotchilari qarashlarida ham irqchilik kayfiyatlari paydo bo`lganini kuzatish mumkin. Bunday qarashlarning asossiz ekanini hayot ko`rsatmoqda. Ma`lumki, irqlar odamlarning ikkilamchi tashqi nasliy xususiyatlari (badanining rangi yuzbosh tuzilishi kabi belgilari) bir xil bo`lgan, tarixiy davrda shakllangan guruhlardir. Dunyoda yevropalik mo`rul va negrlik belgilariga qarab ajratiladigan uch asosiy irq bor. Insonning jismoniy tuzilish asoslari (suyak mushak miya va tananing boshqa a`zolari) barcha irqqa mansub kishilarda bir xildir. Butun insoniyat yagona biologik turga — «Nomo sapiens»ga mansubdir. Tarixiy taraqqiyot davomida irqlarning aralashuvi — irqiy belgilarning o`zgarishi sodir bo`lib kelgan va u hozir ham davom etmoqsa. Barcha irqlar madaniy taraqqiyotga birdek qobiliyatlidirlar. Irqchilik insoniyatga qarshi g`oyadir. O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida barcha irqlar va millatlarning teng huquqliligi belgilab qo`yilgan. Bu qoida jahon hamjamiyatining xalqaro huquq me`yorlariga javob beradi. Bugungi kunda insoniyatga katta tahdid solayotgan yana bir eng yovuz yuyalardan biri — terrorizmdir. TERRORIZM (lot. Terror — qo`rquv, dahshat) — ma`lum yovuz maqsad yo`lida kuch ishlatib, odamlarni jismoniy yo`q qilishdan iborat bo`lgan g`oyaga asoslangan zo`ravonlik usuli. Ko`rqitish va dahshatga solish orqali o`z hukmini

www.arxiv.uz o`tkazishga urinish terrorchilikka xosdir. U iqtisodiy, siyosiy, diniy, ROYAVIY , irqiy, milliy, guruhiy, individual shakllarda namoyon bo`lishi mumkin. Jamiyatga doimiy qo`rquv, fitna, galamislik muhitini vujudga keltirish, zo`ravonlik yo`li bilan jamiyat barqarorligini buzish, gunohsiz kishilar, jumladan, bolalarning halok bo`lishiga olib keladigan siyosiy maqsaddagi o`ldirish va portlatishlar bu mudhish g`oyaning asl mohiyatini tashkil etadi. Terrorizm harakatlari insoniyat tarixida yangilik emas. U insoniyat hayotiga tahlika va tahdid solib, turli garazli maqsadlarning, g`oyalar va xohish irodalarning timsoli sifatida yashaydi. Terrorizm ma`lum bir guruhning shaxsiy manfaatlari, o`z orzuumidlari va gayriinsoniy xattiharakatlarning majmuasidir. Ayni paytda, u ana shu maqsadlarning amalga oshishi uchun har qanday xunrezliklardan, qotilliklar va zulmdan qaytmaydi. Terrorizm xattiharakatlarining mazmuni va mohiyati bevosita zo`ravonlik inson hayotiga tahdid va uning huquqlarini poymol etish bilan bogliq bo`lgan. U butun mamlakatni xonavayron qilishga olib kelgan xalq, millat va mamlakat taqdirini butunlay boshqa o`zanga burib yuborib, o`z maqsadi va royalarining ro`yobga chiqishi uchun hyech narsadan tap tortmasdan hokimiyatga erishish da`vosidir. Ayni paytda, u har qanday fikrlash, aqlidrok doirasida ish yuritishdan xoli bo`lgan shafqatsizlik ashaddiy xunxo`rlik jazava va tazyiq bilan yovuz niyatini amalga oshiradigan bir to`da olomon faoliyatidir. Terrorizm turli mamlakatlarda xilmaxil shakllarda va har xil maqsadlar asosida dunyoga keladi. Ma`lum bir mamlakat xalqlarining dunyoqarashi, ma`naviyruhiy qiyofasi, aniqrogi, ehtiyojlari, turmush tarzi bevosita ana shunday jarayonlarning shaklini, qiyofasini, mohiyatini va rivojlanish jarayonlarini, boshqacha qilib aytganda, evolyusiyasini belgilaydi. O`zlarining yovuz niyatlariga erishish uchun hokimiyatni Qo`lga kiritishni ko`zlovchi kuchlarning zo`ravonligi va qo`poruvchiligi siyosiy terrorga misol bo`ladi. Siyosiy terrorizm nafaqat jinoyatchi guruhlar, hatto ba`zi reaksion, agressiv ruhdagi rasmiy siyosiy kuchlar tomonidan uyushtirilishi va qo`llanishi ham mumkin.

www.arxiv.uz Chorizm imperiyasining kolonial va shovinistik siyosati, sovet imperiyasining g`oyaviy qatogonlari xalqimizga qarshi o`ziga xos terror edi. Bugungi kunda ham mustaqil rivojlanish yo`lidan borayotgan mamlakatimizga nisbatan g`araz niyat bilan qarovchi «yovuz» kuchlar terrorchilik yo`liChshlan taraqqiyot yo`limizdan chalg`itishga, bizni qaramlikka, asoratga solishga urinmoqsa. Ular vatanfurush xoinlardan ham, terrorchilikni «kasb» qilib olgan, «buyurtma» bo`yicha qo`poruvchilik va bosqinchilik bilan shug`ullanuvchi yollanma xalqaro terrorchi, jinoyatchi guruhlardan ham foydalanmokdalar. 1999 yilgi fevral voqyealari, Amerika Qo`shma Shtatlarida 2001 yil 11 sentyabrda sodir bo`lgan voqyealar, dunyoning turli mamlakatlarida amalga oshirilayotgan xunrezliklar terrorchilar o`z maqsadlari yo`lida hyech narsadan top tortmasliklarini ko`rsatib turibdi. Mamlakatimiz Prezidenti I.K.Karimov «Nezavisimaya gazeta» (Moskva)ning muxbiri Viktoriya Panfilovaga (2005 yil 14 yanvar) bergan intervyusida: «Xalqaro terrorizm» tushunchasi 2001 yilning 11 sentyabridan ayniqsa urf bo`ldi. Biroq bundan ancha avval ham Italiyada «Qizil brigadalar» va Germaniyada «Baodermayn xof» bir paytlar tinchlikni talab qiluvchi tashkilot sifatida matbuotga chiqqan, bugunga kelib esa eng ashadsiy terrorchilar, qotillar va zo`ravonlarni yetkazib beradigan tashkilotga aylangan. «Hizbut tahrir»ni misol qilib keltirish mumkin. Shu sababli ham bizning ishonchimiz komilki, avvalambor, terrorchilar tomonidan yoshlarning ongiga singdirib, ularni elaktirishtirib ishlarga tortadigan yovuz mafkuraga qarshi keskin kurash olib borish kerak. «Terrorchilikka qarshi kurashda bizning prinsipimiz nuqtai nazarimiz o`zgargani yo`q» — deb ta`ki dl aydi : . Darhaqiqat, terrorizm qanday bayroq ko`tarib chiqmasin,kanday shiorlar bilan niqoblanmasin, uning reaksion, jiyaoyatkorona mohiyatini farqlab olish, yovuz niyatini ochib tashlash ongli, hur fikrli insonning, har bir vatanparvar fuqaroning burchidir. Yovuz g`oyalardan yana biri buyuk davlatchshshk shovinizmi va agressiv millatchilikdir.

www.arxiv.uz Buyuk davlatchilik shovinizmi — bir davlatning boshqa davlat yoki davlatlar ustidan siyosiy, mafkuraviy, iqtisodiy va harbiy hukmronligini o`rnatishga qaratilgan nazariya va amaliyot. Xususan, XIX asr oxiridan boshlab Rossiya imperiyasining hukmron doiralari boshqa xalqlarga, jumladan, O`rta Osiyo xalqlariga nisbatan ana shunday siyosat olib borganlar. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda ham bir qancha mamlakatlar buyuk davlatchilik siyosatini xilmaxil ko`rinishda olib bordilar. Prezident I.A.Karimov o`zining «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik xavfsizligimizga tahdid solayotgan muammolardan biri ekanligini alohida ta`kidlagan: «O`tgan mustaqil rivojlanish yillari davlatimizning suvereniteti va barqarorligiga tahdid saqlanib qolmoqda, deb aytish uchun asos bo`la oladi. Bu tahdid buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik ruhidagi shiorlarda, bildirilayotgan fikrlarda, sharhlarda va muayyan hattiharakatlarda namoyon bo`lmoqda» 1 . Buyuk davlatchilik shovinizmi gayriinsoniy xususiyatga ega bo`lib, boshqa xalqlarni qaram qilish, iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotda ularni kamsitipshing o`ziga xos shaklidir. Shovinizmning tarixan halokatli ekanligiga sabab shuki, Haddan tashqari kuchayib ketgan va ayniqsa, o`z milliy mumtozligiga ishonishga asoslangan buyuk davlatchilik zo`ravonlik asosiga qurilganligidadir. Bu esa, o`z navbatida, buyuk Davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilikni ifoda etuvchi davlatlarning o`zida ko`plab qurbonlar va yo`qotishlarga olib keladi. Shu bois aytish mumkinki, shovinizm, pirovardida, davlatning o`ziga zarba beradi, uning poydevorini kuchsizlantiradi, ichki ziddiyatlarni kuchaytiradi. U jamiyatni parchalab yuborishga va uning uchun ogir bo`lgan oqibatlarni keltirib chiqarishga qodir. Garchi tarixiy davrlari va shartsharoitlari turlicha bo`lsada, Rim, Usmonlilar, Germaniya hamda Rossiya va Sovet imperiyalarining tarixidan bunga ko`plab misollar topish mumkin.

www.arxiv.uz Shovinistik kuchlar butungi kunda, birinchidan, mamlakat aholisiga axborot orqali va mafkuraviy yo`l bilan tazyiq o`tkazish, ikkinchidan, mintaqa davlatlari ichida ziddiyatlarni yuzaga keltirish, uchinchidan, jahon afkor ommasida O`zbekiston haqida noto`g`ri tasavvurlarni shakllantirishga harakat qilmoqda. Bu yo`lda ular xilmaxil usul va vositalardan foydalanmoqdalar. Buyuk davlatchilik shovinizmi ham jaholatning bir ko`rinipsh. Unga qarash faqat ma`rifat bilan kurashish mumkin. Bunda, ayniqsa, xalqaro hamjamiyat, jumladan, uning teng huquqli a`zosi bo`lgan har bir davlat bilan o`zaro manfaatli aloqalar o`rnatish yaxshi omil bo`lib xizmat qiladi. Ana shundagina mintaqamiz hyech qachon sivilizasiyalar to`qnashmaydigan, balki ular birbiriga ijobiy ta`sir etib, birbirini boyitadigan makonga aylanadi. Diniy aqidaparastlik esa siyosiy maqsadlar yo`lida mavjud ijtimoiy muammolarni ilk ya`ni mazkur din paydo bo`lgan paytdagi arkonlar asosida hal etmoq niyatidagi harakat va qarashlardan iborat. Aqidaparastlar diniy e`tiqod shakllanishining boshlangich davrida belgilangan, o`sha zamondagi siyosiyijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarga mos bo`lgan barcha yo`lyo`riqlarning qat`iy hamda ogishmay bajarilishini talab qiladilar va shu tariqa diniy oqimlarni ifodalashda qo`llanadigan islohot shaklini shart qilib qo`yadilar. Islom arkonlarini niqob qilib olgan aqidaparastlarning asosiy g`oyasi — «sof islom» qat`iyatlariga (prinsiplariga) qaytish, maqsadi esa islomiy davlat joriy etishdan iborat. Aqidaparast guruhlar haqiqatni tushuntirish, ishontirish kabi usullar orqali targib etishni tan olmaydi. Ular o`z g`oyalari bid`atli, g`ayriinsoniy bo`lishiga qaramasdan, o`ta johil va boshqalarga nisbatan murosasiz munosabatda bo`ladilar. O`zini shak-shubhasiz haq deb bilish, haqiqatni faqat men bilaman, degan qarashga asoslangan manyadanlik esa, zo`ravonlikni yuzaga keltiradi. Ya`ni, aqidaparastlik ekstremizning paydo bo`lishiga zamin yaratadi. O`zbekistonda diniy ekstremizm va aqidaparastlikning islom dini niqobidagi ekstremizmi va aqidaparastligi shakli mavjud va aynan shu omil milliy xavfsizligimizga taxdiddir. Aqidaparastlarning g`oyalari o`ta zararli bo`lib, ularning fikricha, biz millatimizni jahonga tanitgan allomalarimiz Xorazmiy,

www.arxiv.uz Beruniy, Forobiy, Ibn Sino, Navoiy, Ulugbek va tariximizdagi barcha ulur zotlardan mahrum bo`lishimiz kerak. Chunki aqidaparastlar nazarida qayerda tasavvuf bo`lsa, komil inson g`oyasi bo`lsa, bularning barchasi islomga va bizga yot va begona emish. Ular komil insonni kufr, deb bilishadi. Ularning fikricha, inson komil bo`lishi mumkin emas. Imom Termiziy, Najmiddin Kubro, Abdulxoliq G`ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy singari buyuk zotlar, jumladan, otabobolarimiz xilxonalarini va muqaddas joylarni tavof va ziyorat qilmaslik kerak emish. Bularning barchasi bizning turmush tarzimiz, milliy xususiyatlarimiz, an`analarimiznigina emas, xalqimizning o`ziga xos psixologiyasini ham barbod qilishga qaratilgandir. Tasavvufning komil inson g`oyasida insonning erki va taraqqiyoti ifodalanganligi diniy aqidaparastlar g`azabini keltiradi. Aqidaparastlik — jaholatdan boshqa narsa emas. U insonni bir mute, qul, taqdirning o`yinchog`i deb qaraydi, inson qalbi, ma`naviy ehtiyojlari bilan mutlaqo hisoblashmaydi. Fundamentalistlar esa tasavvuf ta`sirida shakllangan adabiyot, falsafa, san`atdan ham voz kechish, umuman aql va his bilan yaratilgan barcha narsalarni yo`q qilishni talab qiladilar. Aqidaparastlik va fundamentalizmning namoyon bo`lishini dunyoning ba`zi mamlakatlarida bugungi kunda mavjud Hukmron dindan boshqa dinni tarshb qilganlar jazolanganligi, boshqa din va uning madaniy yodgorliklariga murosasiz Munosabatda bo`lib, uni yo`q qilishga urinishlarida ko`rishimiz mumkin. Masalan, Afgoniston hududidagi buddizm Diniga mansub 15 asr ilgari bunyod etilgan Bamiyon shahridagi madaniy yodgorliklar ham yo`q qilinishiga fatvo berilib, dunyodagi eng yirik va noyob Budda yodgorliklari tutilib, buzib tashlandi. Bu johilona xattiharakatlar islom dini va tasavvuf ta`limotining o`zga dinlarga nisbatan bagrikenglikka asoslangan munosabatlariga mutlaqo zid bo`lganligi uchun ham butun dunyo musulmonlari va barcha taraqqiyparvar kuchlar tomonidan qoralandi. Islom dinining tasavvuf ta`limoti ahli esa hayotga va inson masalalariga keng qaraganlar. Bu chin ma`nosi bilan insonparvarlik ta`limotidir. Chunki

www.arxiv.uz sufiylar, garchi chin musulmon sifatida shuhrat qozonib, islom dini uchun kurashgan bo`lsalarda, ammo hyech qachon o`zga dinlarni kamsitmaganlar. Shu sababli ham tasavvuf diniy bag`rikenglik ta`limoti, inson kamolotiga yo`l qidirgan hamda jaholatga qarshi kurashib kelgan ma`rifiy ta`limotdir. Aqidaparastlikka qarshi turadigan kuch — bu ilmma`rifatdir. Asrimiz boshida ham jadidlar yangi maktablar tashkil etib, yoshlarga dunyoviy bilim berib, aqidaparastlikka qarshi kurashgan edilar. Aqidaparastlar «dinni tozalash», «sof dinga qaytish» niqobi ostida tashviqot olib borib, odamlarni tahlikaga solish, qonli jinoyatlar sodir etish, jamiyatni xavf ostiga qo`yishga urinmoqdalar. Ularning bu xattiharakatlari yosh mustaqil davlatimizga ochikdanochiq tajovuzdan boshqa narsa emas, u milliy mustaqilligimizga ham qatta tahdiddir. Diniy ekstremizm — ma`lum siyosiy maqsadlar yo`lida va din niqobi ostida mutaassiblar yoki ularning irodasiga ko`ra ish ko`ruvchya guruhlar tomonidan olib boriladigan o`ta ashaddiy harakatlar va qarashlar majmuini anglatadi. Boshqacharoq aytganda, diniy ekstremizm — muayyan diniy yo`nalish va tashkilotlardagi ashaddiy mutaassib unsurlar siyosiy faoliyatining mafkurasi. Bu fikrning isboti sifatida «Musulmon birodarlari» va undan ajralib chiqqan ko`plab diniy ekstremistik ruhdagi guruh va tashkilotlar tayanadigan asosiy g`oyalarni eslab o`tishimiz mumkin. «Musulmon birodarlari» hyech qanday ma`muriyjugrofiy hududni tan olmaydilar va pirovard maqsadda yer yuzidagi barcha mamlakatlarda yagona musulmonlar birligi va ularning diniy va dunyoviy hokimiyatini o`zida mujassamlashtirgan «xalifa» rahbarligidagi yagona musulmon davlati qurishni ko`zlaydilar. Bu shartni bajarmoq, niyatga yetmoq uchun xar kanday xunrezlikka va birodarkushlikka fatvo beriladi. Diniy ekstremizm namoyon bo`lishiga ko`ra hududiy, mintakaviy, xalqaro shakllarga bo`linadi. Bunday qarashlar juda qadimiy ildizlarga ega bo`lib, hyech qachon chegara bilmagan, shillat, hududni tan olmagan, diniy ekstremizm barcha dinlar doirasida rivojlangan. Diniy ekstremistlar qayerda va qaysi din bayrog`i

www.arxiv.uz ostida faoliyat ko`rsatmasin, asosiy maqsayai diniy davlatni barpo qilish bo`lib, bu maqsadga o`zaro nizolar, ixtiloflar, qurolli to`qnashuvlar orqali, ya`ni qon to`kish va zo`rlik bilan erishishni ko`zlaydilar. Bu esa mustaqillikka ham, taraqqiyotga ham katta g`ov bo`ladi. Ekstremistik guruhlarning yagona maqsadi hokimiyatni qo`lga olish bo`lib, bu yo`lda ular eng jirkanch usullarni qo`llashdan ham tap tortmaydilar. Bugungi kunga kelib ekstremizm nafaqat islom dunyosida, balki boshqa dinlar tarqalgan hududlarda ham, to`lato`kis namoyon bo`lib qolmoqda. Dunyoda inson huquqlari va demokratik tamoyillar ustuvor bo`lib borayotgan, qonun hamda xalqaro huquq qoidalari mamlakatlar, xalqlar, davlatlar orasidagi munosabatlarning asosiy tamoyiliga aylanayotgan hozirgi davrda diniy ekstremizmga o`rin qolmayapti. Ammo, bu unga qarshi kurashmaslik hushyorlikni oshirmaslikni bildirmaydi. Mazkur sohada ham Prezidentimiz uqtirganlari kabi ogohlik ezgu g`oyalar yo`lida kurash olib borish hayot va faoliyatning asosiy mezoni bo`lib qolmoqda. Diniy ekstremizmni keltirib chiqaruvchi sabablar: dindan foydalanib, dinga aloqasi bo`lmagan siyosiy Hamda boshqa tajovuzlar va maqsadlarni amalga oshirish uchun intilish; — dinni niqob qilib, turli siyosiy mojarolar, ziddi yatlarni keltirib chiqarishga urinish; — inson, millatlarning o`z taqdirini o`zi belgilash Huquqini emas, balki dinning yashashga bo`lgan huquqini e`tirof etish; dinni dunyoqarash, tafakkurning yagona vositasi deb xisoblash. O`z-o`zidan ravshanki, bu hodisalar O`zbekistoning mustaqilligini mustahkamlash, uning xavfsizligini ta`minlash zarurligi nuqtai nazaridan qaraganda butunlay zararli g`oyalardir. Hozirgi kunda bizning turmush tarzimizga, ruhiyatigazga nisbatan qilinayotgan ma`naviyma`rifiy hurujlarning turli usullari tobora noziklashib borayapti. Zararli g`oyalarni turli kinofilmlar, televideniye ko`rsatuvlari va radio

www.arxiv.uz eshittirishlari shaklida, gazetajurnallar, ! internet tarmog`i va boshqa yo`nalishlarda uzluksiz ravishda tiqishtirib, bizning milliy qadriyatlarimizni barbod etishga, mafkuraviy immunitetimizni susaytirishga, yoshlarimizni soxta g`oyalarning ta`siriga olishga muntazam harakat qilinmoqda. Yot, zararli g`oyalarning mamlakatimizga kirib kelishi xalqning milliy g`oyasini (maqsad va intilishlarini), taraqqiyot yo`lini o`ziga xos va mos bo`lmagan yo`nalishga burib yuborish, mamlakatlarning ijtimoiy, ma`naviy, siyosiy hayotini o`zgartirib yuborishi mumkin. Begona g`oyalarning mamlakatga kirib kelishi va fuqarolar o`rtasida tarqalishi katta xavf, salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini e`tiborga olib, Abu Nasr Forobiy o`z vaqtida begona toyalarning zarari to`grisida: «O`zga, begona g`oyalar kirib kelib, xalqning turmush tarzi, urfodatlari, an`analarini tubdan o`zgartirib yuborishi mumkin» 1 , deb yozgan edi. Sobiq ittifoq davrida yurtimizga begona g`oyalar kirib keldi. Begona ijtimoiy, iqtisodiy, ma`naviy, siyosiy hayot qaror topdi. Turmush tarzimizdan begona urfodat, an`analar joy oldi. O`zimizga xos va mos bo`lmagan kommunizm toyasi bilan yashay boshladik. Xalqimizning azaliy turmush tarzi, urfodatlari psixologiyasi, qadriyatlari, insoniy munosabatlari, tarbiyasiga o`ta salbiy ta`sir ko`rsatdi. Bunday g`oyalar inson tabiatiga zid bo`lib, uni salbiy tomonga o`zgartiradi, unda nosog`lom turmush tarzini shakllantiradi, fikrlar xilmaxilligini cheklaydi, qaramlik tobelik mutelik muhitini yaratadi. Milliy tafakkur tarzini o`z negizlaridan begonalashtiradi, begona urfodat, an`analarni targib qiladi, ularning kirib kelishiga muhit yaratadi, mamlakatni, xalqni o`z milliy qadriyatlaridan, oxiroqibat o`z taraqqiyot yo`lidan begonalashtiradi, jamiyatda xalqlar va millatlararo totuvlik dinlararo bagrikenglikka rahna solib, ichki ixtiloflar, parokandalikka olib keladi. Oilada yoshlarga sog`lom tarbiya berish, fuqarolarning imon e`tiqodini mustahkamlash, milliy gurur va iftixor bilan yashashga erishish, har tomonlama komil shaxslar qilib tarbiyalash, mafkuraviy immunitetni kuchaytirish, fuqarolar ongida milliy istiqlol g`oyalarini shakllantirish orqali uning oldini olishi mumkin.

www.arxiv.uz Milliy istiqlol g`oyasiga zid salbiy holatlar: Befarqlik maqtanchoqlik xushomadgo`ylik hasadgo`ylik manmanlik haqiqatni mensimaslik tanishbilishchilik mahalliychilik mansabparastlik. Ularni bartaraf etish uchun jamiyatda erkin fikr va fikrlashlar, g`oyalar xilmaxilligi, tanqid va o`zo`zini tanqid muhitini yaratish, demokratiya va oshkoralik muhitini kuchaytirish, sog`lom va erkin raqobat muhitini yuzaga keltirib, jamiyatda ilm-ma`rifatning mavqyeini yanada oshirish zarur. Kommunistik mafkura iskanjasidan ozod bo`lganimizdan so`ng turli g`oyalar hayotimizga o`z ta`sirini o`tkazishga harakat qilmoqsa. Otabobolarimizdan qolgan buyuk merosni anglay boshlagan bir paytimizda uning barchasini barbod qilishga qaratilgan zararli g`oyalarga qarshi turadigan kuch milliy g`oyadir. Milliy g`oya bugungi kunda xalqimiz, jamiyatimiz uchun hayotiy zaruriyat, mamlakatimizda fuqarolar totuvligi va birdamligini ta`minlaydigan taraqqiyotimizga kafolat bo`ladigan, insonlarga ezgu maqsadlariga erishishda ma`naviyruhiy kuchdir. Milliy g`oya ezgu maqsad yo`lida jamiyat a`zolarini birlashtiradi, ularga ruhiy madad beradi, har qanday ko`rinishdagi zararli illatlarni inkor etadi. Fikrga qarshi fikr, g`oyaga qarshi roya bilan, jaholatga qarshi ma`rifat bilan kurashishga da`vat etadi. Jamiyatda osoyishtalik tinchlik o`zaro ishonch, barqarorlik muhitini yaratishga xizmat qiladi. Shu sababli, milliy istiqlol yuyasi mamlakatimizning buyuk kelajagi poydevorini yaratishda muhim vosita, insonning ongi va qalbini Fikrga qarshi fikr, g`oyaga qarshi g`oya, jaqolatga qarshi ma`rifat bilan kurashish zarurligi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR 1. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 2. G`oya va mafkura. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 3. Milliy istiqlol g`oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 4. Markaziy Osiyo: G ` OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 5. Milliy istiqlol g`oyasining amal qilish tamoyillari. Toshkent 2001 y. 6. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 7. Milliy g`oya inson va zamon. mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 8. Milliy istiqlol g`oyasi: nazariya va amaliyot. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 9. O`zbekistonning mustaqil taraqqiyoti va mafkuraviy jarayonlar. mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 10. Insoniyat tarixi g`oya va mafkuralar tarixidir. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 11. Q.Nazarov. Milliy istiqlol royasining asosiy maqsad va vazifalari. Toshkent — 2001 y. 12. Bunyodkor g`oya. Mas`ul muharrir K.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 13. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 14. Yeoya, tarix va milliy tafakkur. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2002 y. 15. Taraqqiyotning o`zbek modeli. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.

O'xshashlar

Jamiyat taraqqiyotining g`oya va mafkura bilan o`zaro bog` liqligi

Jamiyat taraqqiyotining g`oya va mafkura bilan o`zaro bog` liqligi

Milliy g`oya-o`zlikni anglash

Milliy g`oya-o`zlikni anglash

Milliy g`oya va ma`naviy qadriyatlar