Hozirgi zamon tabiiyotshunosligi mikro, makro va megadunyo to`g`risida - Falsafa - Referatlar

Hozirgi zamon tabiiyotshunosligi mikro, makro va megadunyo to`g`risida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon tabiiyotshunosligi mikro, makro va megadunyo to`g`risida REJA: 1. Dunyoni "bo`yi" va "eni" bo`yicha ilmiy bilish. Maxsus va umumiy nisbiylik nazariyasi. 2. Tabiatni o`rganishda kivant fizikasining ahamiyati. 3. Kibernetika va sinergetikaning dunyoni o`rganish va boshqarishdagi o`rni. 4. Mikrodunyodan makrodunyoga. Fizika va kimyodan, geologiya va biologiyaga. 5. Megadunyoning bir-butunligi va rang-barangligi.

Ma'lumki, dunyoning tuzilishini juda ko`p fanlar o`rganadi. Ularning ichida qadimgi va fundamental fizika fani aloxida o`rin egallaydi. "Fyozis" so`zi grekchada "tabiat" degan ma'noni anglatadi. Fizika tabiiyot fanlari ichida eng muhimidir. Chunki aynan fizika koinot uchun xos bo`lgan haqiqatlarni, qonuniyatlar va qonunlarni ochib beradi. Atomlar va kvarklar dunyo binosining "g`ishtchalari" bo`lgani kabi fizika fanining qonunlari ham dunyoni "bilishning" "g`ishtchalaridir". Chunki mavjud reduksionizm prinsipiga binoan, borliqning nisbatan murakkab darajalari, rivolanishining 4ta murakkab qonunlariga nisbatan sodda darajalar qonunlariga aylantirilishi lozim. Binobarin, hayotni takror barpo etilishi qonuni genetikada molekulyar darajada DNK va RNK molekulalarining o’zaro ta'siri qonuni sifatida namoyon bo`ladi. Moddiy borliqning xilma-xil sohalariga xos qonunlarning o’zaro munosabatlarini o`rganish masalalari bilan maxsus fanlar, jumladan molekulyar biologiya, biologiya, biofizika, biokimyo, geofizika, geokimyo va boshqalar shug`ullanadi. Fiziklar, koinotdagi hech bir jism butun olam tortishish qonuniga bo`ysinmasdan iloji yo’q, deb ta'kidlaydilar. Jism ushbu qonunga bo`ysinmasa, demak bunda boshqa qonun va qonuniyatlar borligi muqarrardir. Samolyotning yerga tushib ketmasligi, kosmik kemani yerning tortish kuchini yengishi, reaktiv dvigateldan, maxsus yoqilg`i turlaridan foydalanish yo’li bilan ta'minlanadi. Samolyot yoxud kosmik kemaning uchishi butun olam tortishish qonunini inkor etmaydi, balki uning harakatini yo’qqa chiqaruvchi omillardan foydalanish hisobiga ta'minlanadi.

Ma'lumki, ilm-fanda makon to’g’risida ikki konsepsiya mavjud. Birinchi konsepsiyaga binoan o`zgarmas makon, materiyaning joyi sifatida qabul qilinadi (I.Nyuton). Ikkinchi konsepsiyada makon xususiyatlari, jismlar xususiyatlari bilan hamoxang holda quriladi (Leybnis). Nisbiylik nazariyasiga binoan har qanday jism makon geometriyasini belgilab beradi. Nisbiylik nazariyasida jism uzunligi (ikki moddiy nuqta orasidagi masofa) hamda unda bo`lib o`tayotgan jarayonlarning davom etish davri (ritmi) mutloq, kattalik bo`lmasdan, nisbiy kattalik hisoblanadi. Yorug’lik tezligiga yaqinlashganda tizimdagi barcha jarayonlar sekinlashadi, jismning bo`yi qisqaradi. Agar uning tezligi yorug’lik tezligiga yetsa, soat umuman to`xtab qoladi (A.Eynshteyn, L. Infeld). Demak, makon va zamon moddiy voqea va hodisalar faoliyatini boshqarib turuvchi umumiy shakllardir. Ular moddiy borliqda mustaqil tarzda mavjud bo`lishi mumkin emas. Fizika uch asr davomida mexanik fizika bo`lib, faqat jismlar bilan ish olib borgan. Keyichalik fizika, jismlar fizikasidan maydon nazariyasi fizikasiga, ya'ni Kulon fizikasidan Maksvell fizikasiga o`tdi. Maksvell "tenglamasi" elektromagnit maydoni tarkibini tasniflaydi. Ushbu qonun, mexanika qonunlariga xos jismlar yoki zaryadlar mavjud ayrim nuqtalardan farqli jami makonda o`z ifodasini topadi. Nisbiylik nazariyasi, massaning to’planishi va harakatiga bog`liq holda makon va zamonning bir butunligini, yaxlitligini hamda ularga xos xususiyatlarini birgalikda, bog` liq holda o`zgarishini ko`rsatdi. Shundan boshlab zamon va makon bir-biri bilan bog`lanmagan holda, alohida o`rganilmaydigan bo`ldi.

Nisbiylik nazariyasi massa va energiyani Yek, MS 2 munosabat orqali bog`laydi, bu yerda S – yorug`lik tezligi. Nisbiylik nazariyasida ikki qonun - massani saqlanish qonuni va energiyani saqlanish qonuni bir-biridan mustaqil tarzda yamoyon bo’lish xususiyatini yo’qotdi, ular bir yagona qonunga birlashtirildi. U energiyami yoki massa ning saqlanish qonuni deb atala boshladi (V.Geyzenberg). Annigilyasiya hodisasi (bunda zarracha va antizarracha bir-birini yo’q qiladi) hamda mikrodunyo fizikasidagi boshqa hodisalar ushbu xulosani tasdiqlaydi. Kosmik miqyoslarga o`tishda makon geometriyasi evklid bo`lmay qoldi va bir hududdan boshqa xududga o’tishida ushbularda mavjud massalar zichligi va harakatiga bog`liq, holda o`zgaradi. Yorug`lik tezligiga yaqin tezliklarda kuchli maydonda makon singulyar holatga o`tadi, ya'ni nuqta shakligacha siqiladi. Mana shu si qilish orqali megadunyo mikrodunyo bilan aloqa qila boshlaydi, hamda ko`p jihatlar bo`yicha unga o`xshay boshlaydi. Shunday kilib, nisbiylik nazariyasi yorug`lik tezligining barqarorligi hamda barcha fizik tezliklarda tabiat qonunlarining bir butunligi, yaxlitligi postulatlariga asoslanadi. U quyidagi natijalarga olib keladi: makon-zamen xususiyatlarining nisbiyligi; massa va energiyaning nisbiyligi; og`ir va inert massalarning ekvivalentligi (barcha jismlar, ularning tarkibi va massasidan qat'iy nazar ular tortiladigan maydonga bir xil tezlanishda tushishadi). Demak, Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasida, nisbiylik prinsipi umumiyroq, tarzda shakllanadi. Unga ko’ra inersial tizimlarda nafaqat mexanik, balki barcha fizik jarayonlar ham amalga oshadi.

Ushbu nazariyada nisbiylik prinsipi vakuumdagi yorug`lik tezligining o`zgarmasligi prinsipi bilan uzviy aloqadordir. Umumiy nisbiylik nazariyasi esa tabiat qonunlarini nafaqat inersial, balki noinersial tizimlarda ham bir mazmunga ega ekanligini asoslaydi. Lekin, buning uchun makon va zamonni, nafaqat ularning harakat tezligiga bog`liq ekanligini, balki chuqur moddiy o’zaro aloqadorlikdan jismlar massalari va ular tamonidan tashkil etiladigan gravitasiya maydonlariga bog`liqligini hisobga olish zarur bo`ldi. 2. Tabiatni o`rganishda Kvant fizikasining axamiyati Kvant mexanikasi va fizikasi asosan XX asrning dastlabki yigirma yilida shakllandi. Bunda M. Plank, A. Eynshteyn, N. Bor, L.de Broyl, V. Geyzenberg, E. Shryodinger va bosha olimlarning hissasi katta bo`ldi. Kvant fizikasida, avvalo mikrozarracha tarkibi ning oddiy yoki mkrakkabligi to`g`risida har xil tasavvurlar tubdan o`zgardi. XIX asrning oxirigacha materiyaning - eng mayda strukturaviy bo’lagi bo`lib kimyoviy elementlarning atomlari hisoblanar edi. 1897- yilda J. Tomson tomonidan birinchi elementar zarracha -elektron kashf etildi. 1932 yilda neytron kashf etilishi bilan jismlarning tuzilishi to`g`risida masala xal qilinganday bo`ldi. Ana shu paytga kelib ma'lum bo`lgan zarrachalar (proton, neytron, esgektron)ning, jami mavjud jismlar ichki tuzilishi va xususiyatlarini tushuntirishga yetarli edi. Protonlar va neytronlar alohida yadro kuchlari ta'sirida bir-biri bilan o’zaro aloqada bo`lib (harakat radiusi 10 ~13 sm) atom yadrolarini hosil qiladi. Atomlarning tashqi qobig`i elektronlar tashkil etadi. Elektronlar yadroga uzoq, masofadan ta'sir ko`rsatuvchi Kulon kuchlari (elektromagnit o’zaro ta'sirining xususiyatlaridan bir ip) vositasida

tortiladi. Materiya tuzilishining yangi strukturaviy darajalarining hamda elektronlar harakatini ifodalovchi Kvant qonunlarining ochilishi qattik, jismlar fizikasi poydevoriga asos soldi. Natijada metallar, dielektriklar, yarim o’tkazgichlar tuzilishi, ularga xos termodinamik, elektrik va magnit xususiyatlari to`g`risida ma'lumotlar olindi. Yangi materiallar, yangi ishlab chiqarish, yangi texnologiyalarga keng yo`l ochildi. Kvant mexanikasi va yadro fizikasi yulduzlar juda katta energiya manbai bo`lib, sintezning yadro reaksiyalari hisoblanganlini asoslab berdi. Bunday jarayon harorati o`n va hatto yuz million darajaga yetishi mumkin. Kvant mexanikasini fizik maydonlarga qo’llash samarali bo`ladi. Bunda elektromagnit maydoni - kvant elektrodinamikasining Kvant nazariyasi tayyorlanadi. Elementar zarrachalar qatorida elektromagnit maydonining zarrachasi - foton o`z o`rnini topdi. Kvant mexanikasi va maxsus nisbiylik nazariyasining sintezi, antizarrachalarning mavjudligini bilishga imkon berdi. Oqibatda har bir zarrachaning xuddi shu massaga teng, lekin qarama-qarshi elektr yoki boshqa zaryadga ega zarrachasi borligi isbot qilindi. Kvant nazariyasining asoschisi ingliz fizigi P.A. Dirak pozitronning mavjudligini, hamda fotonni, elektronning jufti pozitronga aylanishini va qayta jarayonni bashorat Elektronning antizarrachasi - pozitron 1934 yilda tajriba bilan kashf qilindi. Inson aql-idroki, bilimini yuqori nuqtasining ifodasi sifatida, energiyaning saqlanish qonuniga mos ravishda "Neytron" ning kashf qilinishi hisoblanadi. "V" ning radioaktiv parchalanishi natijasida atom yadrosidan har xil energiyaga ega bo`lgan elektronlar (yoki pozitronlar)

chiqadi. Bu hodisani energiyaning saqlanish qonuni bilan muvofiqlashtirish maqsadida Shveysariyalik fizik olim V.Pauli elektron (yoki pozitron) bilan bir vaqtda yadro yana qandaydir elektrik neytral zarrachani chiqaradi, deb faraz qildi. Aynan shu zarracha, yetishmayotgan energiyani olib ketishi isbotlandi. V.Pauli uni "neytrino" deb atadi.Ushbu zarracha yadrodan pozitron bilan birgalikda chiqib ketadi, agar yadrodan elektron chiqsa, unda "antineytron" u bilan birga chiqishi tajribada isbotlandi. "V" ning parchalanishi jarayonida yadrodan elektron (e) va antineytrino (Ue) ning chiqishi natijasida neytron (p) protonga (R) (p r +e+Ue ) aylanadi. Agar pozitron (e+) va neytrino (Ue) chiqsa, proton neytronga (Rp +e+ +Ue) aylanadi. Vaholangki, atom yadrosi tarkibida faqat protonlar va neytronlar mavjud, xolos. Unda elektronlar va pozitronlar ham mavjud emas. Mazkur zarracha va antizarrachalar neytronni protonga va aksincha, protonni neytronga aylanishi jarayonida tug`iladi, vujudga keladi. Hozirgi vaqtda taxminan 400 ta elementar zarracha mavjudligi ma'lum. Ularning ayrimlari juda qisqa vaqt "umr kechiradi". Chunki, boshqa zarrachalarga aylanib ketadi. Bugungi kunda elementar zarrachalarni sistemalashtirish muammolari elektr zaryadining mayda zarrachasi kvarklarning mavjudligi to`g`risida g`oya bilan bog`lanmoqda. Ular eng elementar zarrachalar deb hisoblanmoqda. Kimyoni "atom" va "molekula" tushunchalarisiz tasavvur qilish numkin bo`lmaganday, fizikani ham "kvark" tushunchasisiz oldimizga keltirishimiz amri maxoldir.

Shunday qilib, og`ir zarrachalar - adronlar: kvark, antikvark va ularni bog`lab turuvchi glyuondan iboratdir. Shular bilan birga o`nlab yengil zarrachalar - leptonlar (elektronlar, pozitronlar, neytrino va b.) mavjud bo’lib, ular o’rtasidagi aloqa benixoya kuchsizdir. Undan tashqari elektromagnit o’zaro aloqadorlik va bog`liqlikni ta'minlovchi foton ham mavjuddir. Yuqorida keltirilgan tahlil natijalari dunyoni bilishda nazariy bilimlar naqadar katta imkoniyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi. 3. Kibernetika va sinergetikaning dunyoni o`rganish va boshqarishdagi o`rni Koinotdagi universal fizik qonuniyatlarni tadqiq, etuvchi nisbiylik nazariyasini ham, mikrodunyo qonunlarini ochib beruvchi kvant mexanikasini ham tushunish nihoyatda qiyin va murakkabdir. Ayni paytda ular hozirgi zamon tabiiyotshunosligida oddiy hisoblangan tizimlar bilan ish olib boradi. Tizimlarning oddiyligi, avvalo ularga nisbatan kam sonli o`zgaruvchanlik kirishi bilan asoslanadi. Shuning uchun ham tizimlarni tashkil etgan elementlar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni matematik formulaga solish mumkin. Oddiy tizimlardan tashqari murakkab tizimlar ham mavjud. Tizimlarni o`rganishning murakkabligi emerdjent xususiyatlarning, ya'ni tizimga xos xususiyatlar uni tashkil etuvchi qismlarida yo’qligi va aynan shu xususiyatlar tizimni bir-bu tun ligi bilan bog`liq samaradorligining natijasi ekanligi bilan aloqadordir. Tizimlarni oddiy va murakkab ekanligini asoslash tabyatshunoslikda fundamental ahamiyat kasb etadi. Ana shu murakkab

tizimlarni ilmiy asoslangan xolda o`rganish va boshqarish kibernetika fani tomonidan amalga oshiriladi. Kibernetika (grekchadan cubernhetes - boquvchi) - bu to’g’ri va teskari aloqaga ega murakkab tizimlarni o`rganuvchi fandir. U matematika, texnika va netrofiziologiya o’rtasida vujudga keldi.Kibernetikaning asoschisi amerikalik matematik N. Viner (1894- 1964) 1948 yilda "Kibernetika" kitobini chop etdi. Kibernetika fanining o`ziga xosligi uni tizimlarini tashkil etgan moddalar tarkibi va tizimlarini o’rganmasdan ushbu sinfga mansub tizim ishining natijalarini tadqiq, etish bilan bog’langan. Kibernetikada birinchi bor "k,ora quti" tushunchasi qo’llanilgan bo`lib, u tizimga kirayotgan notensialning hozirgi holati va kelajagi to`g`risida ma'lum operasiyalar bajaradi. Kibernetikada "axborot" (informasiya - lotinchadan tanishtirish, tushuntirish) tushunchasidan birinchi marta foydalanildi. Kibernetika axborot bilan tizimning boshqa ko`rsatkichlari o’rtasidagi aloqadorlikni aniqlaydi, jumladan, entropiyaning kuchayishi bilan axborot kamayadi (chunki, barcha ko`rsatkichlar o’rtacha keltiriladi) va aksincha, entropiyaning pasayishi axborotning kuchayishiga sabab bo`ladi. Axborotni entropiya bilan aloqadorligi axborotni energiya bilan ham aloqasi borligidan dalolat beradi. Energiya (grekchadan faoliyat) mexanik, issiqlik, elektromagnit, kimyoviy, gravitasion va yadro shaklidagi har xil turdagi harakat va o’zaro aloqadorlikning umumiy mezonini ifodalaydi. Axborot esa tizimlarni xilma-xilligining mezonini ifodalaydi. Tizimning bu ikki fundamental parametrlari bir-biridan nisbatan ajralgan holda joylashgan.

Axborotni uzatuvchi signalning aniqligi, signalni uzatish uchun sarf bo`lgan energiya miqdoriga bog`liq. emas. Shunga qaramasdan, energiya va axborot bir-biri bilan bog’langandir. Buni isbotlash uchun Viner shunday misol keltiradi: "Miyadan chiqib kelayotgan qon unga oqib kelayotgan qondan darajaning ma'lum ulushigacha iliqroqdir". Axborot tizimi xilma-xilligi kuchayishi bilan oshib boradi. Bunda uning xilma-xillik bilan bo`lgan aloqasi tugamaydi, Kibernetikaning asosiy qonunlaridan, "zaruriy xilma-xillik qonuni" hisoblanadi. Har qanday tizimni samarali boshqarish, boshqaruvchi tizimda mavjud xilma-xillik boshqaruvchi tizimnikidan ustun bo`lgandagina mumkin.Kibernetikaning ahamiyati juda ko`p sohalarda tan olingan. 1. Kibernetikaning falsafiy ahamiyati ushbu fanni dunyo to`g`risida aloqa, boshqarish, axborot, tashkil etilganlik, aks aloqa, maqsadga muvofiqlik, ehtimollik va boshqalarning ahamiyatiga asoslangan holda yangi tasavvur berishi bilan bog’langan. 2.Kibernetikaning asosiy ahamiyati uni jamiyatni bir butun tashkil etganligi to`g`risidagi yangi tasavvur berishi bilan asoslanadi. 3.Fanning umumiy ilmiy ahamiyati uch yo’nalishda namoyon bo`ladi. Birinchidan, kibernetika boshqarish, murakkab dinamik tizim va boshqa shunga o’xshash jihatlar to’g’risida tushunchalar beradi. Ikkinchidan, fanga ehtimollik, statistik, modellashtirish va boshqa yangi tadqiqot usullarini taqdim etdi. Uchinchidan, "signal-javob" funksional yondoshuvi asosida kibernetika tizimlarining ichki tuzilishi va tarkibi to`g`risida gipotezalarni shakllantiradi.

4.Kibernetikaning metodologik ahamiyati nisbatan sodda tizimlar faoliyatini o’rganish natijalaridan sifat jihatidan ancha murakkab tizimlarni (tirik organizmlar, inson tafakkuri) ishlash mexanizmi to’g’risida gipotezalar tayyorlash va foydalanishga imkon berishi bilan bog’langan. 5.Kibernetikaning texnik ahamiyati unda mavjud prinsiplar asosida kompyuterlar robotlar va boshqa modellashtirishga robotlashtirish jarayonlarida zurur bo`lgan texnik vositalarni tayyorlash bilan bog’langan. XIX asrning klassik termodinamikasi issiqlikning mexanik ta'sirini o`rgangan. Bunda uning tadqiq,ot predmeti bo`lib, barqarorlikka intiluvchi yopiq, tizimlar hisoblangan. XIX asr termodinamikasi barqarorlikdan ancha yiroq bo`lgan tizimlarni o`rgandi. Bu yo’nalish fanda "sinergetika" nomini oldi ("sinergiya" - hamkorlik, birgalikda harakat qilish) Sinergetika jonsiz tabiatda o’z-o`zidan harakatlanish, oddiy tizimlardan nisbatan murakkab tizimlarni barpo qilish prinsipini shakllantiradi. Sinergetika bilan fizikaga evolyusion yondoshuv kirib keldi. Sinergetika makroskopik darajaga tasodifiylikni tadbiq etdi. Sinergetika nisbiylik nazariyasining modda va energiyaning o’zaro bir-biriga aylanishi to`g`risidagi xulosasini va moddalarni hosil bo’ lshini tushuntirib beradi. Sinergetika biz turmush kechirayotgan barcha makrotizimlar qanday vujudga kelganligi to’g’risida savolga javob berishga harakat qilmoqda. Sinergetika nuqtai pazaridan kinetik energiya potensial energiyaga aylanib, xuddi kristallar kabi qotib qoladi. Modda - bu qotib qolgan

energiyadir. Energiya - ishni va nafaqat mexanik ishni, balki yangi strukturalarni barpo qiluvchi faoliyatni amalga oshirishni anglatuvchi tushunchadir. Entropiya ~ bu modda mavjud bo`lgan bog`langan energiya miqdorini ifodalash shaklidir. Energiya - bunyodkor, yaratuvchi, entropiya esa ijodiy faoliyat mezonidir. Entropiya natijani ko`rsatadi. Sinergetika tabiatda evolyusiya nima hisobiga amalga oshishi mumkin degan savolga javob beradi. Yangi strukturalar barpo qilinayotgan barcha joylarda energiya va muhit bilan almashinuv (evolyusiya hayot kabi metabolizm talab qiladi) zarurdir. Sinergetika nisbiylik nazariyasini tasdiqlaydi: energiya tashkil qilinganlikning nisbatan yuqori darajalarini barpo qiladi. Buni Arximed fikrini boshqacha ifodalab, "Menga energiya bering va men dunyo yarataman" deb ifodalash mumkin. 4. Mikrodunyodan makrodunyoga. Fizika va k im yo dan, geologiya va biologiyaga Ma'lumki, atom yaxlit yadro - elektron tizimdir. Yadro atomning negizi bo`lib, u elektronlar soni hamda atom ichki tarkibiy tuzilishini belgilab beradi. Agar atomni vujudga kelishi bosqichida yadro va elektronlarning individual xususiyatlari asosiy rol uynasa, elektronlarni atom tarkibidagi faoliyati avvalo yillarning kvant holatlarining parametrlari, elektronlarning energetika darajalarining alohida yacheykalar yoki orbitalar buyicha taqsimlanishi bilan belgilab turiladi. Bunda har bir daraja, yacheyka va orbitalarda ikkitadan ortiq elektron bo`lishi mumkin emas.

Umumiy tabiatga ko’ra, elektromagnit bo`lgan atomlarning o’zaro aloqalari ichida qutichalarni alohida ajratish mumkin. 1) Maydon va zarrachalar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik. Bunda atomlarning ichki tarkibi nisbatan murakkab va barqaror ob'ektlar vujudga kelishi bilan bog`liq. bo`lmagan holda o`zgaradi ( bular qatoriga nurlanish va atomlar tomonidan yorug’lik singdirish jarayonlari kiradi); 2) Moddalarning agregat holatini belgilab beruvchi atomlarning bir-biri bilan o’zaro aloqadorligi (masalan, dispers o’zaro aloqadorligi); 3) Molekulalar va boshqa kimyoviy birikmalarning bo’lishiga olib keluvchi kimyoviy o’zaro aloqadorlik. U atomlar va molekulalardan tuzilgan jismlarning sifat jihatdan o`zgarishini ta'minlaydi. Hozirgi vaqtda har xil murakkablik darajasiga ega bo`lgan katta miqdordagi kimyoviy "zarra" lar ma'lum. Ular sifat ko`rsatkichlari buyicha materiyaning eng kamida uchta darajasi bilan ifodalanadi; 1) Atom darajasi (elektr neytral atomlar, atom ionlar, xilma-xil holatdagi izotoplar va atomlar); 2) Molekulyar daraja (elektr neytral va valentlik bilan uta ta'minlangan diskret zarrachalar kabi molekulalarning radikallar - kimyoviy jihatdan to’yinmagan zarrachalar, molekulyar ionlar, ion - radikallar va h.k) 3) Molekulyar darajadan ustun daraja - kolloid birikmalar (misellalar), molekulyar komplekslar va polimerlarning makromolekulalari. Yuqorida keltirilgan barcha darajalarda kimyoviy jarayonlar harakatning eng oliy shaklini ifoda etadi. U kimyoviy zarrachalar murakkablashishi bilan murakkablashib boradi.Faqat benihoya sodda atomlardan juda murakkab

oqsil- nuklein tizimlargacha bo’lgan materiya taraqqiyotining muhim bosqichini qamrab olgan biologik tizimlardagina kimyoviy harakat shaklining ta'sir doirasida tugaydi.Albatta, yuqorida keltirilgan barcha darajalarda kimyo fani fizika fani bilan uzviy aloqadordir va ajralmasdir. Chunki, harakatni kimyoviy shaklining o`zi xilma-xil fizik jarayonlar bilan ham bog’langandir. Bunda kimyoviy o`zgarishlar bilan bir vaqtning o`zida atom - molekulali va oliy molekulali moddalarda ham har xil o`zgarishlar bo`lib o`tadi. Kimyoviy jarayonlar fizik o`zgarishlar bilan birgalikda oxir- oqibatda bir tomondan harakatning biologik shakliga olib keladi, ikkinchi tomondan - ular yerda hayotning vujudga kelishi uchun sharoit yaratib beruvchi geologik jarayonlar bilan birlashadi, uyg’unlashadi. Shunga asoslangan holda fizik jarayonlardan biologik va geologik jarayonlarga o’tishining umumiy ko’rinishini quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Harakatning kimyoviy shakli o`zining asosida ma'lum fizik jarayonlar bilan o’xshash bo`lib, murakkablashgan sari boshqa hodisalardan keskin farq qila boshlaydi. Buni quyidagi misolda dam ko’rish mumkin.Namuna sifatida turli darajada tashkil etilgan kimyoviy tizimlarni ko’rib chiqamiz. 1) Molekula H 2 2) Geksoza molekulasi S 6 H 12 O 6 ; 3) Gidratlashgan mis kuporosining zarrachasi Cu SO nN2O; 4) vodorodni platina bilai birikmasi (H 2 ) x (Pt)y H; 5) ta'sirga beriluvchi molekulalar tizimi CN 4 + O 2 ;

6) har qanday murakkab katalitik tizim. Tizimlarning birinchisini ham fizik, ham kimyoviy zarracha deb atash mumkin, chunki to’rt elementar zarrachadan tashkil topgan, Ikkinchi tizim (C 6 H 12 O 6 ) ni hech ham fizik tizim deb hisoblash mumkin emas. Chunki, uning tarkibi asosida yuzlab izomer tizimlarini barpo qilish mumkin. Keyingi CuSO 4 nH 2 O va (H 2 )(Pt)y H tizimlar kimyoviy ob'ektlarga xos xususiyatlarni o’zlarida jamlagan. Ular asosida kimyo nazariyasi to`g`risida so’zlab berish mumkin. Oxirgi (5 va 6) ikki tizimlar -makro ob'ektlardir, ularning mohiyatini "tashkil etish" tushunchasining mazmuni orqali ochib berish mumkin. 5. Megadunyoning bir-butunligi va rang-barangligi Mikro-, makro- va megadunyolarni bir-biridan ajratib turuvchi chegara mavjud emas. Ular bir-biridan sifat ko`rsatkichlari buyicha farq qilsa ham, biridan ikkinchisiga, so`ngra uchinchisiga o’tuvchi aniq jarayonlar bilan bog`langandir. Bizning Yer makrodunyo vakilidir. Lekin, u quyosh tizimining bir sayyorasi sifatida megadunyoning elementi hamdir. Quyosh tizimiga 9 sayyora, ularning yo’ldoshlari, 100 mingdan ortiq, asteroidlar, ko`plab kometalar va meteoritlargacha bo`lgan masofa 6 mlrd km ga teng. Er guruhiga mansub hamda gigant sayyoralarni ajratishadi. Birinchi guruhni Merkuriy, Venera, Yer va Mars tashkil etadi. Ular nisbatan kichik bo`lib, zich moddalardan iboratdir. Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va Pluton yengil moddalardan tarkib topgan bo`lib, zichligi nisbatan kichikdir. Ularda qattiq yoki suv qobig’i yo’q.

Quyosh tizimiga kiruvchi asteroidlar kichik sayyoralar deb ataladi. Miqdori ko`p bo`lishiga qaramasdan ularning umumiy massasi Yer massasining 0,001 qismidan ham kamdir. Eng yirik asteroid - Serera sayyorasining eni 1000 km ga yaqin. Asteroidlar bir-biri bilan to’qnashib, meteoritlarga parchalanib ketadi. Quyosh tizimining o`ziga xos ob'ektlari bo`lib, kometalar hisoblanadi. Ular bosh qismidan, zich yadrodan va uzunligi bir necha yuz million km dan iborat dumdan tashkil topgan. Kometalar ba'zilari quyoshdan 10000 mlrd. km, yani 1 yorug’lik yiliga teng uzoq masofada joylashgan (yorug’lik quyoshdan 8 minutda, bizga eng yaqin yulduz - Proksima sintavrdan 4 yildan ortiq vaqtda yetib keladi, bu yulduz quyoshga nisbatan 100000 marta uzoq masofada joylashgan). Yulduzlar galaktikani hosil qiladi Ular yuz milliardlab yulduzlardan, tumanliklar, yulduzlararo muhitlardan, elektromagnit to’lqinlardan tashkil topgan. Bizning galaktika kengligi 1,5 ming diametri - 100 ming yorug’lik yiliga teng bo’lib, linzaga o’xshab ketadi. Galaktikaning umumiy massasi 150 mlrd. quyosh massasiga teng.. Bizning galaktikamizga Magellan bulutlari va Andromeda tumanligidir. Dunyoda eng katta ob'ekt - bu metagalaktikadir. Uning kattaligi 15-20 mlrd. Yorug’lik yiliga, yoshi 15-20 mlrd. yiliga teng. Megadunyo ana shunday tarkibga ega. XX asr mobaynida A.Fridman, A.Eynshteyn, E.Xabl, J.Lemetr, G.Gamov kabi tadqiqotchilarning asarlarida megadunyo va megagalaktikaga xos xususiyatlar o’rganildi. Avvalo, evolyusiya ta'sirida bizning olam kengayishi ta'kidlanmoqda.

Asosiy tayanch tushunchalar Giperdunyo – o’ta megadunyo. Gepodunyo - mikrodunyo ichidagi mikrodunyo. Aufonlar – og’ir zarrachalar, tarkibiga kvark va ularni bog’lab turuvchi glyuon kiradi. Kvark - Hozirgi zamon fizik tasavvurlariga binoan dunyo bitilgan (qurilgan) "g’ishtcha" lar. Foton - elektromagnit aloqadorlik va bog’liqlikni ta'minlovchi zarracha. Yeruglikning elementar kvanti. Postulat - isbotsiz ham qabul qilinaveradigan dastlabki faraz qonun. Inersial-tizim - to’g’ri va bir me'yorda harakatlanayotgan tizim.Unda klassik mexanik qonunlar bajariladi. Kvant - qandaydir kattalik (energiya va h.k)ning birikmas qismi. Leptonlar - yengil zarrachali elektronlar, pozitronlar, neytrino va boshqalardan tashkil tongan.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.:O’zbekiston. 1998. 2. Axmedov A.L. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy. T.: sharq. 1983. 3. Bulgakov P.G. o’rta Osiyo olimlarining Bog’doddagi faoliyati. T.: SHarqshunoslik jurnali.1-son 1990. 4. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 5. Gumelov L.N. Ontogenez I biosfera zemli. M.: Visshaya shkola. 1983. 6. Kocherin A.N. Nauchnaya poznanie: forme , metodi , padxodi. M.: Visshaya shkola. 1998. 7. Solonov V.S. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 8. Xayrullayev M.M.Abu Nasr al Farobiy. M.: Nauka. 1992. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T.: Universitet. 1994. 10. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. (1-2-jildlar). T. 2000, 2001.

O'xshashlar

Koinot to’g’risida hozirgi zamon tushunchalari

Hozirgi zamon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Hozirgi zamon axborot tizimlarining globallashishi va ilmiy ijod

Hozirgi zamon jahon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari