Globallashuv jarayonlarida milliy g’oyaga ehtiyojning ortishi - Falsafa - Referatlar

Globallashuv jarayonlarida milliy g’oyaga ehtiyojning ortishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Globallashuv tushunchasi va uning mohiyati. 2. Globallashuv va milliy ma`naviyat. 3. Globallashuv va milliy g`oyaga extiyoj. 4. Milliy istiqlol g`oyasi va shaxsiy e`tikod.

www.arxiv.uz XXI asr boshlariga kelib dunyo mamlakatlari o`rtasidagi o`zaro ta`sir shu qadar kuchayib ketdiki, bu jarayondan to`la ihotalanib olgan birorta ham davlat yo`q, deb to`la ishonch bilan aytish mumkin. Hattoki, xalqaro tashkilotlardan uzoqroq turishga intilayotgan, ularga a`zo bo`lishni istamayotgan mamlakatlar ham bu jarayondan mutlaqo chetda emas. Globallashuv shunday jarayonki, undan chetda turaman, degan mamlakatlar uning ta`siriga ko`proq uchrab qolipsh mumkin. Bunday gayri ixtiyoriy ta`sir esa ko`pincha salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Globallashuvning turli mamlakatlarga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha. Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, axborot, ma`naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bogliq Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy ta`sirini kuchaytirish uchun shu hodisaning mohiyatini chuqurroq anglash, uning xususiyatlarini o`rganish lozim. Bu hodisani chuqur o`rganmay turib unga moslashish, kerak bo`lganda, uning yo`nalishini tegishli tarzda o`zgartirish mumkin emas Globallashuv yana shunday jarayonki, uni chuqur o`rganmaslik undan foydalanish strategiyasi, taktikasi va texnologiyasini ishlab chiqmaslik mamlakat iqtisodi va madaniyati, ma`naviyatini tog`dan tushayotgan shiddatli daryo oqimiga boshqaruvsiz kayiqni topshirib qo`yish bilan baravar bo`ladi. Mustaqillik davrida mamlakatimiz olimlari o`tkazgan va o`tkazayotgan tadqiqotlar tahlili bu sohadagi ishlar endigina boshlanayotganidan guvohlik beradi. Globallashuv milliy ma`naviyatga ham ta`sir o`tkazadi. Xar qanday siyosat, jumladan, iqtisodiy siyosat va ma`naviyat sohasidagi siyosat ham ilmiy asosga ega bo`lgandagina muvaffaqiyat keltirishini nazarda tutsak bu masalada olimlarimiz siyosatchilarimizga yetarli ko`mak berishlarini e`tirof etishga to`g`ri keladi. Mamlakatimizning jahon maydonida olib borayotgan siyosati ko`proq samara va muvaffaqiyat keltirishini istasak globallashuvning mohiyati, yo`nalishlari, xusuyatlarini chuqurroq tadqiq va tahlil qilish zarur. Aynan u jarayonni chuqurroq tahlil etish orqali siyosatchilarning to`g`ri yo`l tanlashi va qarorlar qabul qilishi uchun yamkoniyat yaratish mumkin. Globallashuv — turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati ma`naviyati,

www.arxiv.uz odamlari o`rtasidagi o`zaro ta`sir va bog`liqlikning kuchayishidir. Globallashuvga berilgan ta`riflar juda ko`p. Lekin uning xususiyatlarini to`laroq qamrab olgani, bizningcha, fransuz tadqiqotchisi B.Bandi bergan ta`rif. Unda globallashuv ekarayonishshg uch o`lchovli ekaniga urgu beriladi: • globallashuv — muttasil davom etadigan tarixiy ja rayon; • globallashuv — jahonning gomogenlashuvi va univer sallashuvi jarayoni; • globallashuv — milliy chegaralarning "yuvilib ketish" jarayoni. B.Bandi ta`rifida keltirilgan globallashuv o`lchovlarining har uchalasiga nisbatan ham muayyan e`tirozlar bildirish mumkin. Lekin jahonda yuz berayotgan jarayonlarni kuzatsak ularning har uchovi ham unda mavjud ekanini ko`ramiz. Globallashuvning mamlakatlar iqtisodiy siyosati va ma`naviyatiga o`tkazipsh mumkin bo`lgan ijobiy va salbiy ta`siri Xindistonning mashhur davlat arbobi Mahatma Gandining quyidagi so`zlarida yaxshi ifodalangan: "Men uyimning darvoza va epshklarini doim mahkam berkitib o`tira olmayman, chunki uyimga toza havo kirib turishi kerak. Shu bilan birga, ochilgan eshik va derazalarimdan kirayotgan havo dovul bo`lib uyimni agdarto`ntar qilib tashlashi, o`zimni esa yiqitib yuborishini ham istamayman". Shuning uchun ham milliy istiqlol toyasi bugungi globallashuv jarayonida uyimizni, hayotimizni toza havo bilan ta`minlab, ayni paytda, "dovullar"dan saqlash omili ekanligini anglash muhim. Hozirgi zamon globallashuv jarayoni o`ta murakkab hodisa. Uning turli mamlakatlar iqtisodi, siyosati va 11 ma`naviyatiga o`tkazayotgan ta`siri yana Ham murakkab bo`lgani sababli unga nisbatan ham jahonda birbiriga nisbatan raqobatda bo`lgan ikki guruh: globalistva aksilglobalistlar guruxlari vujudga keldi. Globallashuv tarafdorlari globalistlar deb ataladi. Ular orasida davlat arboblari, siyosatdonlar, sanoatchi va biznesmenlar ko`proq uchraydi. Globallashuv muxoliflari esa aksilglobalistlar nomini olgan bo`lib, ular orasida

www.arxiv.uz ko`proq so`l kuchlar, kasaba uyushmalari va yoshlar tashkilotining vakillari bor. MDX hududida aksilglobalistlar Rossiya Federasiyasi hududida faol harakat olib bormoqda. Bu yerda ular turli anjumanlar, seminarlar o`tkazish uchun to`planib turadilar. XX asr o`rtalarida globallashuvning institutsionallashuvi, ya`ni tashkillashuvi kuchaygandan keyin bu jarayonning o`zi ham keskin tezlashdi va shiddatli tus oldi. Institusionallashuvning kuchayganini Butunjahon savdo tashkiloti, Xalqaro Valyuta jamg`armasi, Jahon banki, Yevropa taraqqiyoti va tiklanish banki tashkilotlarining vujudga kelgani misolida ham ko`rish mumkin. Globallashuvning tezlashishi va kuchayishiga javob sifatida aksilglobalistlarning faoliyati ham kuchaydi. Ular globallashuvning faqat salbiy oqibatlariga emas, umuman uning o`ziga ham qarshi chiqa boshladilar. Masalan, rossiyalik faylasuf va yozuvchi A.Zinovyev "Aksilglobalizm vektorlari" nomli anjumanda so`zlagan nutqida shunday deydi: "Globallashuv yangi jahon urushidir. U yangi tipdagi jahon urushi. Bu urushda tirik qolishning qarpshlik ko`rsatishdaB boshqa yo`lini ko`rmayapman. Faqat qarshilik!" degan edi. "Aksilglobalizm vektorlari" anjumanidagi yana bir ma`ruzachi A.Parshev esa globallashuvga quyidagicha ta`rif beradi: "Aslida, globallashuvning asosiy mazmuni boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotning qo`shimcha qiymatini, dunyodagi asosiy zahiralarini o`zlashtirishdan iborat". Albatta, bu fikrga turlicha munosabat bildirilishi mumkin. "Globallashuv"ni faqat salbiy hodisa sifatida baholash va unga qarshi turish ijtimoiy hayotdagi turli xil tabiiy, ijtimoiy bog`liqliklarni inkor etishga olib kelishi mumkin. Globallashuv jarayoni "mafkuralashishdan", uning maqsadlaridan holi bo`lishi kerak. Taxlil shuni ko`rsatadiki, globalizm tarafdorlari ham, dushmanlari ham asosiy e`tiborni iqtisodiyot sohasiga qaratishadi. Globallashuvning ma`naviyatga ta`siry va ma`naviy globallashuv masalalari sosiologiya, falsafa, madaniy antropologiya fanlarida o`zining aksini yetarli darajada topishi kerak. Albatta, globallashuvning hatto eng asosiy jihatlari va yo`nalishlarini ham to`liq qamrab olish qiyin. Shuning uchun mazkur bo`lim Globallashuv va Nyailliy

www.arxiv.uz ma`naviyatda globallashuvning milliy ma`naviyatga o`tkazayotgan va o`tkazishi mumkin bo`lgan ta`siri haqida fikr yuritamiz, xolos. Ma`naviyatni ham bir uyga to`plangan boylikka qiyoslasak tashqaridan kirayotgan shamol uy ichidagi narsalarni ostinustin qilib tashlashini hyech bir xonadon sohibi istamaydi. Xuddi shu kabi biz ham yot g`oyalar, oqimlar va mafkuralar ma`naviyatimizga vayronkor ta`sir o`tkazishiga qarshi himoya choralari ko`rishimiz tabiiy. Chetdan o`tkaziladigan mafkuraviy ta`sirga qarshi himoya choralari ko`rishdan avval qanday ta`sirlarni ma`qullash lozimu, qandaylarini rad etish kerakligini aniqlab olish lozim. Hozirgi kunda birorta ham milliY ma`naviyat yo`qki, u boshqa xalqlar ma`naviyatidan to`la ixrtalangan bo`lsa. Xatto, Avstraliya chakalakzorlari, Afrika savannalari va Janubiy Amerika changalzorlarida turmush kechirayotgan qabilalar ham qo`shni qabilalar va zamonaviy tamaddun ta`sirini o`zida his qilib turadi. Qolaversa, tarixni tahlil qilish boshqa xalqlar ma`naviyatidan baxramand bo`lgan xalqlar ma`naviyati yuksakliklarga ko`tarilganidan guvohlik beradi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va ma`naviyati ham Sharq va Garbni tutashtirgan karvon yo`llarida joylashgani sababli ham ITarq, ham Garb madaniyatidan bahramand bo`lgan. Muhimi shundaki, xalqimiz Garb va Sharq ma`naviyatidan bahramand bo`lib, ularning ijobiy tomonlarini o`zlashtiribgina qolmay, ularga ijodiy yondashib yangi cho`qqilarga ko`tarildi. Bu fikrning tasdig`ini ma`naviyatning tarkibiy qismlari bo`lgan ilmiy bilimlar, diniy e`tiqod, san`at misolida ham ko`rish mumkin. Faqat Vatanimyaz emas, umumjahon madaniyati tarixidan mustahkam o`rin egallagan allomalarimiz ijodi ham shu fikrni tasdiqlaydi. Masalan, ana shunday ajdodlarimizdan biri Abu Rayhon Beruniy Xixoy, Hindiston, Yunoniston va rim falsafasi, tabiiy fanlarini chuqur o`zlashtirgan edi. Hindistonda bo`lgan paytida u hind fani va madaniyatini o`rganar ekan, manbalarni o`rganish uchun qadimgi hind tili sanskritni bilish lozimligini anglaydi. U sanskritni o`rganishga kirishadi va qisqa fursatda uni chuqur o`zlashtirib, qadimgi hind madaniyati va fanini asl manbalardan o`rgana brshlaydi. U, shuningdek yunon va rim madaniyati va fanini o`rganish uchun yunon, lotin hamda qadimgi yahudiy tillarini o`zlashtirgan edi.

www.arxiv.uz Jahon madaniyati tarixida chuqur iz qoldirgan Abu Nasr Forobiy ham o`nlab tillarni bilgan va o`nlab xalqlar madaniyati va ma`naviyatini chuqur o`rgangan. Bunday misollarni juda ko`plab keltirish mumkin. Eng muhim jihati shundaki, o`sha buyuk ajdodlarimiz jahon xalqlari ma`naviyatini o`rganibgina qolmay, ularni chuqur tahlil qilishdi, tegishli joylarini rivojlantirib, olamshumul kashfiyotlarni ochishdi. Ajdodlarimiz tarixi jahon xalqlari ma`naviyatiga hurmat bilan qarash, kerakli joylarini o`rganib, ijodiy rivojlantirish orqaligina ma`naviyat cho`qqisiga erishish mumkinligidan guvohlik beradi. Bizga ta`sir o`tkazayotgan yoki ta`sir o`tkazmoqchi bo`layotgan g`oyalarning qay birini qabul qilish va qay birini rad etish lozimligini aniqlash uchun jiddiy tahlil lozim. Ana shunday tahlilni o`tkazish uchui esa ba`zan erinchoqligimiz, ba`zan uquvsizligimiz xalaqit bermoqda. Buning oqibatida esa qabul qilish lozim bo`lgan toyalarni rad etish va rad etish lozim bo`lgan g`oyalarni qabul qilish hollari ham uchrab turibdi. Shunday g`oyalar borki, ular ochiq chehra bilan eshigimizni taqillatib, kirib keladi. Shunday g`oyalar ham borki, ular "o`g`ri" kabi tuynuk qidiradi. Eshik qoqib keladigan royalar milliy ma`naviyatni boyitishga, rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu umuminsoniy ezgug`oyalardir. Chunki milliy ma`naviyatlar o`zaro ta`sir jarayonida rivojlanadi. Har qanday xalq ma`naviyati rivojiga nazar tashlansa, uning boshqa xalqlar udum va an`analarini qanchalik o`zlashtirib va rivojlantirib borganini ko`rish mumkin. O`zbek milliy ma`naviyati ham uzoq va yaqindagi qo`shnilarning ilg`or an`analarini o`zlashtirish natijasida boyib bordi. Ma`naviyatimizning rivojlanish tarixini kuzatsak, bunga yana bir bor ishonch hosil qilish mumkin. XX asr boshlaridagi o`zbek madaniyati va ma`naviyati hamda uning asrlaridagi holati o`rtasida ancha jiddiy tafovut bor. Bu tafovutni adabiyot, san`at, fan, hatto oddiy yurishturish va kyyimkechak turmush sohalarida ham kuzatish mumkin. XX asr boshida o`zbek adabiyotida dramaturgiya janri hali shakllanmagan edi. Demak milliy teatr san`ati to`grisida so`z ham yuritish mumkin emas edi. Munavvar qori Abduradshdxonov, Mahmudxo`ja Behbudiy, Fitrat singari

www.arxiv.uz ma`rifatparvarlarning sa`yharakatlari tufayli dramaturgiya shakllana boshladi va keyinroq teatr san`ati vujudga keldi. O`sha paytlarda teatr san`atini o`zbek millati uchun yot, begona g`oya deb e`lon qilganlar oz emas edi. Dramaturgiya va teatrni rad qilish faqat dahanaki tanqid bilan chegaralanmagan. San`atning bu turlarini O`zbekistonga olib kirishga harakat qilayotgan insonlarni mazax qilish, masxaralash, hatto sazoyi qilish o`zlarini milliy ma`naviyat himoyachilari, deyuvchilar tomonidan amalga oshirilgan edi. Xamma narsa uchun oliy hakam hisoblanadigan vaqt esa, teatr san`ati milliy ruhiyatimiz va ma`naviyatimizga yot, deyuvchilarning o`zlari milliy ma`naviyat rivojiga g`ov bo`lganini ko`rsatdi. Hozirgi kunda har million kishiga hisoblaganda teatrlar soni bo`yicha O`zbekiston dunyodagi eng ilg`or o`rinlardan birini egallaydi va teatr milliy ma`naviyatimizning uzviy qismiga aylangan. Milliy kiyimlar ham milliy qadriyatlardan biri hisoblanadi. XX asr davomida ana shu qadriyatimizning ham tadrijini kuzatsak g`aroyib hodisalarning guvohi bo`lamiz. O`tgan asr boshlarida mahalliy erkaklarning qishki kiyimi telpak yoki etikdan iborat edi. Yozgi kiyim esa do`ppi, ko`ylak yoki yaktak oq lozim va shippak yoki kavushdan iborat edi. Sport sohasidagi atamalarni globallashuv jarayoniga ham tadbiq qiladigan bo`lsak vayronkor royalardan himoyalanishning eng samarali yo`li ularga qarshi hujumga o`tishdir. Ya`ni, biz yot g`oyalardan himoyalanish bilangina shug`ullanmay, o`z g`oyalarimiz, an`analarimiz, turmush tarzimizni Dunyoga yoyish uchun harakat ham qilishimiz zarur. Tariximiz ilmfan, din, san`at sohasida yurtimizda yetishib chiqqan allomalar butun dunyoga dong taratganidan, demakki, butun dunyo ma`naviyatiga katta ta`sir o`tkazganidan guvohlik beradi. Abu Nasr Forobiy jahon falsafasi rivojiga sezilardi hissa qo`shgan bo`lsa, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zamahshariy, Xorazmiy, Mirzo Ulurbek singari allomalarimiz jahon fanini yangi pog`onalarga ko`tarishdi. Ismoil Buxoriy, at Termiziy, Moturidiy, Abduxoliq G`ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, Ahmad Yassaviylar esa hadis, kalom, fikh

www.arxiv.uz ilmlari va tasavvufda porloq yulduzlar hisoblanishadi. Amir Temur va Mirzo Boburning harbiy san`ati naqadar yuksakligini butun jahon e`tirof etadi. Sho`rolar davrida milliy qadriyatlarimizni dunyoga yoyish u yoqda tursin, o`z yurtimizda qadrlash uchun ham yo`l berilmadi, ko`pchilik qadriyatlarimiz esa toptaldi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin o`sha toptalgan qadriyatlarimizni tiklash, milliy qadriyatlarimizni targib qilish imkoniga ega bo`ldik. O`zbek milliy kurashini dunyoga yoyish bo`yicha qilingan ishlar, dunyoning ko`pchilik mamlakatlarida o`zbek kurashi federasiyalarining tuzilishi buning yaqqol misoli. Dunyo bugun O`zbekistonni milliymadaniy merosi, boy tarixi, tili, madaniyati, urfodat va an`analarining umuminsoniy g`oyalar bilan mujassamligi, san`at va arxitektura, fan va madaniyat sohasida erishayotgan yutuqlari orqali ham kashf etmoqda. Demak biz globallashuv jarayonida passiv qabul qiluvchi tomongina bo`lmay, faol tarshb qiluv chilarga ham aylanishimiz mumkin. Milliy ma`naviyatimizni va ma`naviy o`zligimizni tahdidlardan himoya qilish uchun milliy istiqlol g`oyasidan samaraliroq va kuchliroq vosita yo`q. Shu masalada milliy istiqlol g`oya SINING juda muhim funksiyasi, ya`ni milliy va ma`naviy o`zlikni himoyalash kabi muhim funksiyasi namoyon bo`ladi. Milliy istiqlol g`oyasi ana shu funksiyani bajarishi uchun esa yoshlar va aholi ongida faqat bilim, tasavvur sifatida emas, ishonch va e`tiqod sifatida shakllanishi lozim. Milliy istiqlol g`oyasining shakllantirilishi va uning o`quvchilar, talabalar, keng aholi tomonidan o`rganishga kirishilishi mamlakatimiz ma`naviy taraqqiyotida alohida bosqichni tashkil qiladi. Aslida, milliy istiqlol g`oyasi«yang negizlari chuqur. U xalqimizning milliy madaniy merosidan, ezgu g`oyalaridan oziqlanadi. Lekin, bu g`oyani yoshlar B a axrli ongiga singdirish uchun muayyan poydevor kerak edi. Ya`ni, avvalo milliy qadriltlarni, milliy ma`naviyatni tiklash, milliy rururni uyg`otish, bir so`z bilan aytganda, zyayalliy istiqlol g`oyasi tomir otishi va gurkirab rivojlalyashi uchun zamin tayyorlash lozim edi. Mustaqillik qo`lga kiritilgandan buyon o`tgan davr ichida ma`naviyat sohasida ulkan nazariy, ma`rifiy va amaliy ishlar bajarildi. Ma`naviyat va ma`rifat kengashlari tuzildi, yuzlab maqola va risolalar nashr etildi, tadqiqotlar o`tkazildi, ta`lim to`g`risida

www.arxiv.uz milliy dastur qabul qilindi. Bir so`z bilan aytganda, milliy istiqlol g`oyasini keng targ`ib qilish uchun zamin yaratildi. Milliy istiqlol g`oyasini targ`ib qilishda, bizningcha, ba`zan bir tomonlamalikka yo`l qo`yilmoqda. Bu g`oyani targib qilishda ishtirok etayotgan murabbiy va o`qituvchilar, tadqiqotchilarning chiqishlarida, maqola va risolalarida ma`rifatchilik bilan cheklanish ko`zga tashlanmoqda. Holbuki, ma`naviyatni rivojlantirishda asosiy yondashuv ma`rifiy yondashuv bo`lsa ham, milliy istiqlol g`oyasini targ`ib qilishda bu yondashuv bilan cheklanib bo`lmaydi. Bu hol milliy istiqlol g`oyasining xususiyatlari bilan borliq. Milliy g`oya jamiyatni jipslashtiruvchi, uni ijtimoiy taraqqiyot ko`ndalang qo`yayotgan masalalarni hal qilishga, chetdan bo`layotgan g`oyaviy, ma`naviy taxdidlardan himoyalashga qaratilgan kuchdir. Jahondagi globallashuv jarayonlari ana shu g`oyaga bo`lgan ehtiyojni keskin kuchaytiradi. Aslini olganda, globallashuv jarayoni bo`lmasa, milliy toyaga ham ehtiyoj oshmas edi. Chunki, globallashuv bo`lmaganda har bir xalq va millatning ma`naviyati o`zicha mavjud bo`lar va imkoniyat Darajasida rivoj topardi. Tashqi ta`sir va taxdidning yo`qligi esa milliy g`oyaga ehtiyojni ham dolzarbligini sezdirmas edi. Milliy istiqlol G ` OYASINING mohiyati shundaki, u odamlar ongida, xotirasida toyaligicha qolmay, amaliyotga, hayotga aylangan taqdirdagina haqiqiy milliy va haqiqiy istiqlol g`oyasi bo`lishi mumkin. Shundagana u globallashuv sharoitida milliy ma`naviyatni va ma`naviy o`zlikni tashqi nosoglom royaviy taxdidlardan ximoya qiladigan kuchga aylanadi. 4. Milliy istiqlol g`oyasining hayotimiz jarayoniga singib ketishini ta`minlash uchun g`oyalar amaliy harakatlarga aylanishi jarayonini sinchiklab o`rganish lozim. Buning uchun dastavval, g`oya bevosita amaliyotga, amaliyot dasturiga aylanishi mumkinmi? Agar mumkin bo`lsa, bu jarayon qanday yuz beradi? degan savollarga javob topish zarur. Zamonaviy psixologiya, ijtimoiy psixologiya va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar nuqtai nazaridan bu savolga "aylanmaydi" deb javob berish kerak. Chunki inson ongida, miyasida o`nlab, yuzlab va hatto minglab g`oyalar bo`ladi. Ularning

www.arxiv.uz barchasi ham amaliyotga aylanavermaydi. Chunki, alohida inson ongida ayni bir paytning o`zida o`nlab turli xil, jumladan, diniy, ahloqiy, siyosiy, ilmiy, badiiy va boshqa xil g`oyalar bo`lishi tabiiy. Ular birbirlarini to`lg`azishi va ko`pincha birbirlariga to`la mos kelmasligi mumkin. Natijada, shaxs bu g`oyalardan eng zarurlarini va o`zi eng to`gri, deb bilganlarini ajratib hayotga tadbiq qiladi yoki unga amal qiladi. Ana shu tanlash, ya`ni g`oyaning amaliyotga o`tishidagi muhim bosqichni to`laroq va chuqurroq anglash uchun shu tanlash mezonlarini aniqlab olish zarur. G`oyalarni saralashda shaxs foydalanadigan mezonlarning eng muhimlaridan biri, saralab olinayotgan g`oyaning yoki maqsadning shaxs, millat, xalq yoki jamiyat manfaatlariga, ehtiyojlarlga, qurilmalariga, e`tiqodiga mosligidir. Bu hodisalar, ya`ni manfaatlar, ehtiyojlar, e`tiqodlar va ularning g`oyalar bilan o`zaro aloqadorligi murakkab. Buning ustiga bu muammo jahon fanida ham kam o`rganilgan. Mamlakatimiz psixolog olimlari bu muammo ustida endi bosh qotira boshladilar. Muammoning murakkabligini hisobga olib biz uning faqat bir jihati, ya`ni g`oyalar va e`tiqod aloqadorligi to`grisida fikr yuritmoqchimiz. E`tiqod shaxs ongida juda muhim o`rin tutadi, insonning hayot yo`nalishi, hayot tarzi, intilishlari uning shaxsiy e`tiqodi bilan belgilanadi. Inson ongiga yo`l topayotgan g`oyalar ham mana shu e`tiqod chig`irigidan o`tkaziladi. E`tiqodga mos kelmaydigan g`oyalar rad etiladi. Lekin, g`oya va e`tiqod alokadorligi fav^t bir tomonlama jarayon emas. Ularning aloqadorliga faqatgana e`tiqodning nazoratchiligi, g`oyalarni elakdan o`tkazishi bilan cheklanmaydi. Shunday holatlar ham bo`ladiki, inson ongiga kirib kelayotgan g`oya undagi e`tiqodni mustaxkamlaydi yoki bo`shashtiradi, ba`zan esa shu g`oyaning o`zi e`tiqodga aylanadi. Mustaqillik qo`lga kiritilgach, mamlakatimizda keng qamrovli ijtimoiyiqtisodiy islohotlar boshlandi. Bu islohotlar jarayonida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, ijtimoiysiyosiy hayotni erkinlashtirish singari ko`plab tadbirlarni amalga oshirishga kirisshldi. Islohot ijtimoiy ruhiyat

www.arxiv.uz sohasida ham amalga opshrila boshladi. Bu sohadagi eng muhim vazifa odamlarni mustaqil fikrlashga o`rgatish edi. Buning uchun esa ularni sobiq sho`rolar tuzumi qoliplaridan, boqimandalik o`zibo`larchilik kayfiyatidan, yot va begona g`oyalarga bo`lgan e`tiqoddan xalos qilish kerak edi. Bu yo`nalishda muayyan ishlar amalga oshirildi. Biroq bu jarayon mamlakatimizda milliy istiqlol g`oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari shakllanishi bilan o`zining yakunlovchi pallasiga kirdi. Chunki, tabiatda bo`lmagani singari inson ongida ham mutlaq bo`shliq bo`lmaydi. Sobiq totalitar tuzum sarqitlarini inson ongidan supurib tashlash uchun kuchli ma`naviy qurol kerak. Bunday qurol vazifasini faqat milliy istiqlol g`oyasi bajarishi mumkin. Chunki, hayotbaxsh g`oya bilan qurollanmay turib, eski g`oyalar ta`siridan to`la qutilish mumkin emas. Shunisi ham borki, milliy istiqlol g`oyasidan jamiyat a`zolarining ko`pchiligi xabardor bo`lishi eski tuzum sarqitlarini supurib tashlash uchun kifoya qilmaydi. Milliy istiqlol g`oyasi ishonch va e`tiqodga aylangandagina eskilik sarqitlarini supurib tashlashi mumkin. Jamiyatda g`oyaning e`tiqodga aylanishi uning amaliyotga o`tishidagi muhim bosqichdir. Shaxs e`tiqodiga aylangan g`oyani ro`yobga chiqarish uchun harakat qila boshlaydi. E`tiqod qanchalik kuchli bo`lsa, uni amalga opshrish uchun shaxs shunchalik ehtiros bilan harakat qiladi. Kuchli e`tiqod yo`lida shaxs bilimini, kuchini, boyliklarini, hatto hayotini ham ayamaydi. Tarixdan bunga ko`plab misollar keltirish mumkin. AQSh Prezidentlaridan biri T.Jefferson "Ozodlik Shunday daraxtki, u ba`zan odam qoni bilan sug`orib turishlarini talab qiladi", deganda xuddi shunday e`tiqodli odamlarning ozodlikni himoya qilish yo`lida ular o`z jonidan kechishga ham tayyor turishlarini nazarda tutgan edi. Yurtimiz tarixida ozodlik daraxtini o`z qoni bilan sug`organ yoki sug`orishga tayyor turgan qahramonlar ko`p bo`lgan. O`gizxon, Shiroq, To`maris, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur, Bobur Mirzo singari shaxslar shular jumlasidandir. Ular e`tiqodlari tufayli ozodlik yurt mustaqilligi yo`lida butun kuchg`ayratlarini, zarur bo`lganda jonlarini ham ayamadilar. Mustaqillikni ham ozodlikka o`xshatish mumkin. Ular — egizak. Mustaqilliksiz ozodlik bo`lmaydi va aksincha ozodliksiz mustaqillikka erishib

www.arxiv.uz bo`lmaydi. Mustaqillikni himoya qilish uchun jon fido qilishga tayyor o`gayunlar bo`lishi kerak. Mustaqillik daraxti gullabyashnashi uchun uning poyiga ko`proq ter to`kish kerak. Vatan o`g`ilqizlari qanchalik ko`p mehnat qilib ter to`ksalar, mustaqillik daraxti, uning ildizlari, ildizlari orasidagi o`qtomir — milliy istiqlol g`oyasi shunchalik barq urib rivojlanadi. Lekin faqat ma`rifat bilan qanoatlanilsa, nari borganda istiqlol royasini izohlab, tushuntirib berish mumkin, izohlash va tushuntirish yo`li bilan esa odamlarning faqat fikriga, xotirasiga ta`sir o`tkazsa bo`ladi. Milliy istiqlol g`oyasini yaxshi tushunib olgan talaba yoki o`quvchi imtihonda "a`lo" yoki "yaxshi" baho olishi mumkin, lekin unda bu g`oyaga e`tiqod shakllanmagan bo`lsa, bu bilimni u tezda unutadi. E`tiqod shakllanishi uchun faqat bilimning o`zi kifoya qilmaydi. E`tiqod, xususan, g`oyaviy e`tiqod bilim va histuyguning hosilasidir. G`oyaviy e`tiqodning otasi bilim bo`lsa, onasi histuyg`udir. Ulardan biri bo`lmasa, shyaviy e`tiqod ham bo`lmaydi. Shu xususiyati bilan ROYAVIY e`tiqod e`tiqodning boshqa turlaridan, aytaylik diniy e`tiqoddan farq qiladi. Diniy e`tiqod shakllanishi uchun din arkonlari to`grisida chuqur bilim bo`lishi shart emas. Dindorlarning ko`pchiligida ana shunday chuqur diniy bilim yo`q, lekin ularning talay qismidagi e`tiqod bilimdon ulamolarning e`tiqodidan kuchliroq bo`lishi mumkin. Buning sababi shundaki, diniy e`tiqod bilimni inkor qilmaydi, lekin unda ehtiros ustuvorlik qiladi. Din bo`yicha juda ko`p bilimga ega bo`lgan odamning e`tiqodi sust va buning aksicha, oz bilimga ega bo`lgan odam kuchliroq e`tiqodga ega bo`lipsh mumkin. Shuning uchun ilm, ma`rifat bilan bir G a unga amal qilish muhim. U e`tiqodni mustahkamlaydi. Ilmiga amal qilmagan mulladan beshak Afzaldir ustiga kitob ortilgan eshak deganda Shayx Sa`diy bilimdon, lekin e`tiqodsiz mullalarni nazarda tutgan edi. Milliy istiqlol g`oyasining mohiyatiga monand tarzda uni yoshlar va aholi ongiga singdirish bo`yicha olib borilayotgan ishlar ma`rifiylik bilan cheklanmay, e`tiqodni shakllantirish uchun amaliyotga yo`naltirilishi muhim. Buning uchun esa

www.arxiv.uz e`tiqodning o`ziga xos xususiyatlari, uning shakllanishidagi bosqichlar, murakkabliklar, nozikliklarni doimo yodda tutish zarur bo`ladi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganidek «O`z milliy g`oyasiga tayanmagan jamiyat inqirozga duchor bo`lishi, o`z yo`lini yuqotib qo`yishi muqarrarligini unutmasligimiz lozim. Bu masalaning yana bir jihati shundaki, ongni, tafakkurni o`zgartirmasdan turib biz ko`zlagan oliy maqsad ozod va obod jamiyatni barpo etib bo`lmaydi. Millat o`zligini to`la anglagan taqdirdagina buyuk o`zgarishlar qilishga qodir bo`ladi». Darhaqiqat, milliy istiqlol g`oyasi ham ishonch va e`tiqodni hamda unga amal qilib yondasha boshlagan kishilar faoliyatida samara beradi. Ishonch va e`tiqodning mustahkamligi kishilarning milliy va umuminsoniy qadriyatlariga, madaniy merosi, urfodatlari, an`analarini, tili, tarixini hurmat qilishi, unga bo`lgan e`tiqodi va sadoqati orqali namoyon bo`ladi. Shunda u millatni globallashuv jarayoni bilan bog`liq bo`lgan ayrim tahdidlardan saqlaydi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 2. G`oya va mafkura. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 3. Milliy istiqlol g`oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 4. Markaziy Osiyo: G ` OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 5. Milliy istiqlol g`oyasining amal qilish tamoyillari. Toshkent 2001 y. 6. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 7. Milliy g`oya inson va zamon. mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 8. Milliy istiqlol g`oyasi: nazariya va amaliyot. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 9. O`zbekistonning mustaqil taraqqiyoti va mafkuraviy jarayonlar. mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 10. Insoniyat tarixi g`oya va mafkuralar tarixidir. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.

O'xshashlar

Globallashuv jarayonlarida milliy g’oyaga ehtiyojning ortishi

Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari

«Milliy istiqlol g’oyasi»

Qadriyatlar milliy va umuminsoniy

Qadriyatlar milliy va umuminsoniy