Фанларнинг методологик муаммолари - Falsafa - Referatlar

Фанларнинг методологик муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

Фанларнинг методологик муаммолари Режа: 1. Метод ва методология тушунчаси. 2. Фалсафий метология ва илмий билиш. 3. Тадқиқотнинг умумилмий методлари. 4. Илмий билиш шакллари.

1-масала . Ҳар бир фан соҳасида илмий изланишлар олиб борувчи тадқиқотчи объектни ўрганишга киришар экан, ўрганаётган предмет ва ҳодиса ҳақидаги билимларга бирданига эриша олмайди. Бунинг учун у бу предмет ёки ҳодиса устида маълум давр мобайнида тинмай турли хил йўллар, усуллар ва воситалардан фойдаланади, руҳий ва ақлий жараёнларни кечиради. Шу тариқа ўзи ўрганаётган предмет ва ҳодиса ҳақида янги билимларни ҳосил қилади. Тадқиқотчининг ўз тадқиқоти жараёнида янги билимларга эришиши учун қўллайдиган турли хил усул ва йўллари, воситалари илмий билишнинг методлари дейилади. Метод-юнонча “методос” сўзидан олинган бўлиб, сўзма-сўз таржимада бирор нарсага олиб борадиган йўлни англатади. Оламни билишга нисбатан қўлланилганда билишнинг йўли, усули демакдир. Илмий билишнинг методлари тадқиқотчининг тадқиқот объектини билиши учун қўллаган амалий ва назарий фаолият усулларидир. Илмий билишда методларнинг вазифаси тадқиқотчи ўрганаётган предмет ёки ҳодиса ҳақида, унинг табиати ва моҳиятини, уларни ифодалайдиган қонун ва қонуниятларни очишда ёрдам беришдан ва шу асосда тадқиқотнинг муваффақиятли бўлишини таъминлашдан иборат. Илмий тадқиқотнинг муваффақиятли бўлиши тадқиқотчининг ўз илмий изланиш ишларида тўғри танланган методига боғлиқ. Аксинча, нотўғри танланган ёки нотўғри қўлланилган методлар тадқиқотчини ўз илмий изланишларида боши берк кўчага киритиб қўйиб, тадқиқотнинг муваффақиятсиз, самарасиз бўлишига олиб келиши мумкин. Тўғри танланган илмий билиш методлари илмий изланишларда тадқиқот йўлини ёритувчи машъал, маёқ саналади. Илмий билиш методларини ўрганиш фалсафада методологиянинг пайдо бўлишига олиб келди. Методология-юнонча “методос” ва “логос” сўзларидан ташкил топган бўлиб метод ва таълимот деган маъноларни ифодалайди, яъни методлар ҳақидаги таълимотдир. Қисқача айтганда методология илмий билиш методлари ҳақидаги фалсафий таълимотдир. Методология тушунчаси фалсафада кўп маънолидир. У бир ўринда борлиқни

илмий билиш ва ўзгартиришнинг методлари ҳақидаги назарияни ифодаласа, иккинчи ўринда у бутун илмий билиш методларининг йиғиндиси маъносини ифодалайди. Учинчи ўринда эса, методология тушунчаси инсонни борлиқни илмий билиш ва ўзгартиришнинг энг умумий методи маъносида қўлланилади. Фан методологияси эса илмий билишнинг табиатини, унинг генезисини, тарихини ва ҳозирги ҳолатини, илмий билишнинг ҳаққонийлиги асослари ва мезонларини ўрганади. Шундай қилиб илмий билиш методлари-бу объектни ўрганишнинг асосланган изчил усуллари ва қоидаларидир. Метод-энг умумий маънода тадқиқотчининг мақсадга эришиш усули, илмий тадқиқот ва амалий ҳаракатнинг муайян тизимга солинган принциплари йиғиндисидир. 2-масала. Оламдаги ўзгариш, ривожланиш, умумий алоқадорлик ва тараққиётнинг қай тарзда амалга ошиши, қандай содир бўлиши каби масалалар ҳам фалсафанинг азалий муаммолари қаторига киради. Фалсафада ана шу муамоларга муносабат ва улар билан боғлиқ муаммоларини ҳал қилишга қараб фарқланадилар бир неча таълимот, қараш, методлар бор. Диалектика, метафизика, софистика, эклектика, догматика кабилар шулар жумласидандир. Уларнинг тарихи ниҳоятда узоқ бўлиб, Антик Юнонистон ва Рим давридан бошланади. Кейинги йилларда синегергетика, тизимлилик, глобал эволюционизм, тарихийлик ва бошқалар ҳам фалсафий метод ва таълимот сифатида талқин этилмоқда. Юқорида қайд этилган фалсафий методлар кишиларга олам қонуниятларини тушунишга ёрдам беради. Фалсафий меодология бутун борлиққа тегишлилиги билан ажралиб туради. Энди шулар ҳақида қисқача фикр юритамиз. Диалектика – грек тилида баҳс, суҳбатлашиш санъати деган маънони англатади. Антик дунё файласуфлари уни ҳақиқатга эришиш йўли ва усули сифатида талқин этганлар. Ҳозирги даврга келиб диалектика оламдаги нарса ва ҳодисалар доимо ўзгаришда, ўзаро алоқадорлик ва боғлиқликда, тараққиёт ва ривожланишда

деб тушунишдир. Унга кўра оламда ўз ўрнига ва жойига, яшаш вақти ва ҳаракат йўналишига эга бўлган барча нарсалар ва воқеалар бир-бирлари билан боғлиқ ва алоқадорликда, бир-бирларини тақозо этадиган, доимий ва такрорланиб турадиган боғланишлар орқали намоён бўлади. Метафизика – грекча сўз бўлиб, луғавий маънода “физикадан кейин” деган мазмунни ифодалайди. Бу тушунча, фалсафа тарихида биринчи маротаба Қадимги Юнонистоннинг буюк файласуфи Аристотельнинг “Илк фалсафа” деб аталган асарларига нисбатан ишлатилган. Кейинчалик диалектикага қарама-қарши метод деб талқин этиб келинди. Метафизика оламдаги нарса ва ҳодисаларни ўрганишда уларнинг муайян вақт давомида нисбатан ўзгармасдан, алоҳида турган ҳолатига диққатни кўпроқ қаратадиган усулдир (методдир). Воқеа ва ҳодисаларни, рўй берадиган жараёнларни доимий ўзгариш ҳолатида ўрганиш қийин бўлганлигидан, нафақат файласуфлар, балки барча фан мутахассислари унинг нисбатан тинч ва ўргармай турган ҳолатини ўрганадилар, тадқиқ этадилар... Метофизик усулнинг ҳам ҳаётда, илмий изланишларда ва фалсафий тадқиқотларда ўз ўрни бор. Бу ҳалигача бизда ўрганилмаган. Эндиликда метофизикани диалектикага бутунлай қарама-қарши қилиб қўйиш ва улар ўртасидаги фарқни мутлоқ зиддият даражасига кўтариш ҳам мақсадга мувофиқ эмас... Софистика - юнонча сўз бўлиб, атайлаб хилма-хил маънога эга бўлган тушунчаларни ишлатиш орқали керакли, аммо ҳақиқатга тўғри келмайдиган, ўзи учун маъқул хулосалар чиқариш усули. Қадимги юнон фалсафасида бирон-бир хунарни ёки бирон-бир билим соҳасини мукаммал эгаллаган кишилар софистлар деб аталган бўлса, ўрта асрларга келиб нотиқлик, донишмандлик, билимдонлик билан ном чиқарган кишилар ҳам, турли омоним сўзлар асосига қрилган турли фикрлар билан кишилар бошини қотирадиган, устаомонлик билан улар фикрларини чалғитадиган кишилар ҳам софистлар, деб аталабошлади.

Шундай қилиб, сафистика муҳокама жараёнида билиб туриб, атайлаб ёлғон асослардан ёлғон хулосалар чиқариб, унга кишиларни ишонтириш усулидир. Шу сабабли Фаробий софистикани “ёлғондакам донолик”деб изоҳлайди. Сафистика усули ҳақиқатни атайлаб бузиб, ёлғон фикрни ҳақиқат деб кўрсатишдир. Эклектика - юнонча сўз бўлиб, турли қарама-қарши назария ва қарашларини аралаш – қуралаш қилиб юборувчи тафаккур усули. Бу усул ҳам дастлаб антик юнон фалсафасида юзига келган. Догматика - юнонча сўз бўлиб, ўзгармас, қотиб қолган, ақида маъносини билдиради. Синергетика - ҳам ҳозирги даврда оламни билишнинг умум фалсафий усули сифатида тан олинмоқда. У асосан XX асрнинг 2-ярмида шаклланган таълимот бўлиб, унинг асосчиси Нобелъ мукофатининг совриндори Н.Пригожиндир. Синергетика- оламнинг ўз-ўзини ташкил этиш, макон ва замонда нарса ва воқеаларнинг азалий кетма-кетлиги, ўзаро алоқадорлиги, уларнинг муайян тизимлардан иборат сабабий боғланишлар асосида мавжудлигини эътироф этишга асосланган илмий қарашлар мажмуи. Ўз-ўзини ташкил қилиш деганда материянинг, борлиқнинг эволюция натижасида ўз-ўзича мураккабланиб бориши натижасида мураккаброқ таркибан тузилишга эга бўлишни тушунилади. Синергетика - мураккаб тизимни бошқаришда нималарга суяниш кераклигини, уни самарали бошқариш ўз-ўзини ташкил қилиш асосида бориши кераклигини уқтиради. Ҳозирги кунда оламни ўрганишда тизимлилик методидан ҳам фойдаланишга аҳамият берилмоқда. Тизимлилик методи деганда фанда фундаментал қонуниятга асосланган ҳолда текширилаётган абъектни қайта тиклаб уни тартибли деб қарашдир. Тизимлилик методи асосида элементларини бирлашуви уларнинг жиддий, муҳим алоқадорлиги кўрсатилади. Бир бутун тизимда мавжуд бўлган нарсалар ўзаро алоқада бўлади. Масалан: Инсон- биосфера-Ер

планетаси-қуёш тизими- галактика ва бошқалар ўртасидаги муносабат бунга мисолдир. Олам ва ундаги нарса ва ҳодисаларга нисбатан тизимли қараш XX асрнинг 50-60 йилларида кенг тарқалди. Натижада оламдаги барча нарса ва жараёнларга нисбатан тизимли қараш юзага келди. Социал, биалогик, механик тизимлар.Ана шу тизимларнинг ривожланишида глобал эвалюционизм методининг аҳамияти катта. Глобал эволюционизм - бутун борлиқ, коинот, ундаги катта – кичик тизимлар ривожланиш, эволюция натижасидир деб қарайдиган методдир.Эволюция ғояси XIX асрда яратилган Ч.Дарвиннинг турларининг келиб чиқиши тўғрисидаги таълимотида ўз ифодасини топган бўлсада ноорганик дунёга, ижтимоий ҳаётга татбиқ этилмаган эди. Эндиликда социал ҳаётда, физика, кимё, геология ва бошқа соҳаларда эвалюция ўз ўрнини топди. Оламдаги, бутун борлиқдаги нарса ва ҳодисалар тизимининг ташкил топиши ва ривожланишини ўрганишда бошқа методлар билан биргаликда тадқиқотчи тарихийлик методига ҳам аҳамият бериши талаб этилади. Тарихийлик умумий фалсафий метод сифатида ҳар қандай ўрганилаётган жараён давомлилиги, ҳозирги билан якунланмаганлигини билдириб, бу жараён борлиқнинг ҳар қандай илмий манзарасига таалуқли эканлигини билдиради. Борлиқдаги нарса ва ҳодисалар ҳақидаги инсоният эришган илмий билимлар илгари тарихий давр яратган қарашлар, билимлар давомидир. Тарихийлик- ўрганилаётган объектнинг пайдо бўлиш, ривожланиш ва емирилиш жараёнлари бирлигин, унинг тарихий тараққиёт жараёнида бошқа воқеалар билан алоқадорлигини назарий билишга қаратилган усулдир. Тарихийлик методи борлиқдаги барча жараёнларнинг ўтмиши ва ҳозирги ҳолатини таҳлил қилиш билангина чекланмай, балки бу жараёнларнинг келгуси йўналишини аниқлаб олишга ҳам ёрдам беради. Шундай қилиб, оламдаги нарса ва ҳодисаларни илмий ўрганишда қўлланиладиган фалсафий методлар дунёнинг умумий илмий манзарасини ўрганадиган, у ҳақда илмий билимлар берадиган методлардир. Воқелик

нарса ва ҳодисаларини ўрганиш жараёнида уларни тафаккурда қайта ҳосил қилиш усулидир. 3-масала. Методологияга кўра илмий тадқиқотларда қўлланиладиган методлар бир-бирларидан ўз табиати, характери, қўлланиш соҳалари, қўлланиш кўлами, даражалари жиҳатидан фарқ қиладилар. Аввало улар бир- бирларидан илмий билишнинг эмпирик ва назарий даражаларига боғлиқлиги жиҳатидан фарқ қиладилар. Шу билан бирга ўз қўлланиш кўламига кўра илмий методларнинг баъзилари ҳамма илмий тадқиқотларда қўлланилса, бошқа бир хиллари кўпчилик фан соҳаларида олиб бориладиган тадқиқотларда, айримлари эса алоҳида, айрим фан соҳаларида олиб бориладиган тадқиқотлардагина қўлланилади. Тадқиқотнинг умумилмий метод ва усуллари тузилмасида фан методологиясида кўпинча қўлланиш, фойдаланиш даражасига кўра методлар қуйидаги уч даражага ажратилишини кўришимиз мумкин: - Эмпирик тадқиқот методлари : кузатиш, эксперимент, таққослаш, тавсифлаш, ўлчаш ва бошқалар. - Назарий билиш методлари : фармаллаштириш, аксиоматик метод, гипотетик- дедуктив метод, мавҳумдан конкретликка юксалиш ва бошқалар. - Тадқиқотнинг умумий мантиқий методлари ва усуллари : анализ ва синтез, мавҳумлаштириш, моделлаштириш, анология, системали ёндошув, структуравий –функционал метод, эҳтимолий статистик метод ва бошқалар. Илмий билиш методларининг хилма-хил ва кўп бўлиши инсоннинг дунёни билиб олиш имкониятларини янада кенгайтиради ва уни чуқурроқ билишга имкон яратади. Энди юқоридаги тадқиқотнинг умумилмий методларининг баъзиларининг ўзига хос жиҳатларини кўриб ўтамиз. Субъектнинг, хусусан тадқиқотчининг ўзи ўрганаётган объектни, унинг томонлари , сифатлари ва хоссаларини билиши икки даражада –эмпирик ва назарий даражаларда содир бўлади. Воқеликнинг ҳодисалари ва жараёнларини билиш жараёнида

тадқиқотчининг тафаккури ҳодиса ҳақида дастлабки таассурот ҳодисани ҳиссий идрок этишдан ҳодисанинг асослари ва моҳиятини янада теран, чуқур тушуниш сари ҳаракат қилади. Амалда бу тадқиқотчининг билиш фаолияти дастлаб эмпирик даражада бошланиши, шундан кейингина кўриб чиқилаётган объектнинг моҳиятини билишнинг назарий даражасида илмий умумлаштириш ва тушунтириш босқичга кўтарилишини англатади. Тадқиқотнинг эмпирик даражаси бевосита ўрганилаётган объектга йўналтирилади ҳамда кузатишлар, тажрибалар ва экспериментларнинг натижаларига таянади. Эмпирик билиш кузатишдан , яъни тадқиқотчининг ташқи оламни махсус анализдан ўтказилган, мақсадга мувофиқ ва англанган тарзда, изчил идрок этишдан бошланади. Кузатиш объект, унинг томонлари ва ҳоссалари ҳақида дастлабки, «хомаки» маълумот беради. Илмий тадқиқот кузатишлардан бошланади. Кузатувчи тадқиқотчи мўлжалланган кузатиш объекти ҳақида аниқ ва қатъий тасаввурга эга бўлиши, бор диққатини объектни кузатишга қаратиши , ишга ижодий ёндошиш и , кузатувни режалаштириш ва уни амалга оширишда ўзининг бор маҳорати ва истеъдодини ишга солиши керак. Масалан, космик объектлар, қуёш тутилиши, юлдузлар , аст е роидлар ва шу кабиларни ўрганишда кузатувчи телескоп б илан қуролланиш и , микроблар, вируслар, бир ҳужайрали организмларни, кимёвий моддаларнинг молекулаларини кузатиш учун эса микроскоп ва бошқа замонавий техник воситалардан фойдаланиши шарт. Кузатиш - илмий билишнинг шундай бир методидирки, бунда тадқиқотчи ўзи текшираётган объектнинг тузилиши ва ривожланишига аралашмайди. У тадқиқот объекти мавжуд бўлган шароитларни ўзгартирмайди, унга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Асбоб ва турли хил илмий техник мосламалар ва механизмлар тадқиқотчига кузатишларида ёрдам беради, кузатиш доирасини кенгайтиради. Кузатишнинг илмий билиш методи сифатида афзаллиги шундаки, у ўрганилаётган объектнинг анча объектив манзарасини бериши мумкин.

Кузатиш объекти тадқиқотчи кузатувчига ўзининг барча хоссалари ва сирларини ошкор этишга интилмайди. Шунинг учун тадқиқотчи кузатиш жараёнида я нги, қизиқарли ва ҳали билинмаган нарсани кўриш учун ўз ақл- идроки, ҳотираси, интуицияси ва сезгисининг бор ижодий имкониятларини сафарбар этиши лозим. Илмий кузатиш- бу тадқиқотчи учун чинакам ижод, ҳақиқий маҳорат ва санъат ҳисобланади. Кузатиш жараёнида тадқиқотчининг фаолияти икки ёқлама хусусият касб этади: биринчидан у объектга нисбатан пассив, иккинчидан эса кузатиш жараёнини ташкил этиш, бунинг учун мувофиқ шарт-шароитлар яратишга нисбатан фаол, ижодий бўлади. Шундай қилиб, кузатиш—бу ҳаракат, ўзгариш ва ривожланишдаги маълум объектни табиий шароитда у қандай бўлса, шу ҳолича диққат билан, белгиланган вақт ичида, маълум мақсад асосида кўздан кечириб бориш, олинган маълумотларни қайд этиб боришдан иборат илмий билиш жараёнидир. Эксперимент - эмпирик билишнинг муҳим жиҳати бўлиб, у сунъий яратилагн шароитда олиб бориладиган кузатишдир. Эксперимент- тадқиқотчининг ўрганилаётган жараёнга фаол ва изчил аралашиши, экспериментнинг мақсадларига мувофиқ махсус яратилган ҳамда назорат остига олинган шароитларда тадқиқ қилинаётган объектни тегишли тарзда ўзгартириш ёки уни акс эттиришдир. Тажриба ва экспериментлар жараёнида тадқиқотчи экспериментал мосламаларда илмий тадқиқот мақсадларини амалга ошириш учун зарур шарт-шароитларни онгли равишда яратади, моделлаштиради, ўрганилаётган ҳодисанинг оқимини мақсадга мувофиқ ўзгартиради ва мазкур тажриба учун зарур йўналишга буради. Эксперимент тадқиқотчига билиш учун кузатишга қараганда кенгроқ имкониятлар очади. Тадқиқотчи эксперимент ўтказиб, объектга дадил ва ижодий ёндошиб, тажриба объектини теран тушуниб етади, унинг хоссаларини ва объект мавжуд бўлган муҳитни ўзгартиради. Эксперимент кузатиш билан бевосита боғлиқ бўлиб, у кузатишсиз мавжуд бўлмайди, улар бир-бирларини тўлдиради. Кузатиш ва эксперимент

методлари асосида тўпланган фактлар, маълумотлар илмий билишнинг эмпирик даражасини ҳосил қилади. Экспериментларнинг турлари жуда хилма-хилдир. Вазифаларига қараб эксперимент тадқиқот- қидириш, текшириш-назорат ва акс эттиришга бўлинади. Ўрганилаётган объектларнинг хусусиятига нисбатан физик, кимёвий, биологик, ижтимоий ва ҳ оказо экспериментлар бўлади. Кузатишлар , тажрибалар ва экспериментлар жараёнида олинган объект ҳақида ги маълумотлар пухта қайта ишланади ва саралаб олинади. Шундан сўнг олинган маълумотларни тавсифлаш босқичи бошланади. Тавсифлаш турлари хилма-хил бўлиб, ҳар бир фан ўз тавсифлаш турларига эга. Бунда ҳар бир фан ўз тушунчалар аппарати ва методологиясига таянади. Тавсифлаш ўрганилаётган объектнинг хоссаларини тизимга солиш ва туркумлашни назарда тутади. Бундан эмпирик даражада олинган илмий маълумотларни яхшироқ ва теранроқ тушуниб етиш мақсади кўзланади. Тизимга солиш деганда, масалан, батаникада ўсимликларнинг хоссаларини, кимёда кимёвий элементларнинг хоссаларини, микроолам квант физикасида элементар зарраларнинг хоссаларини тартибга солиш тушунилади. Шундан сўнг объектнинг тавсифланган хоссалари ва белгилари туркумланади. Туркумлаш тавсифлаш усули сифатида воқелик ҳақида оддий тизимга солишга қараганда кўпроқ билим беради. Хулоса шуки, эмпирик тадқиқот методлари ҳеч қачон «кўр-кўрона» амалга оширилмайди, балки ҳар доим назарий жиҳатдан белгиланган, маълум концептуал ғоялар ва мақсадлар б илан йўналтирилган бўлади. Назарий билиш мақсади ўрганилаётган объектнинг қонуни, қонуниятларини очиб беришдир. Илмий экспериментларнинг натижаларини тавсифлаш, тушунтириш, талқин қилиш назарий умумлаштиришларга олиб боради, билишни ҳодисаларни кузатишдан уларнинг моҳиятини тушуниб етиш ва анализдан ўтказишга йўналтиради. Назарий билиш методларидан бири-формаллаштириш ва моделлаштириш саналади. Фомаллаштириш - бу текширилаётган предмет ёки

ҳодисаларнинг маълкм конкрет томонлари, хосса ва хусусиятларининг мазмунини мавҳумлаштириб, уни маълум абетракт ифода, формула, белги ёки схемалар б илан ифодалашдир. Мазкур метод ёрдамида тадқиқ этилаётган объектлар ўртасидаги алоқадорлик, уларнинг муносабатлари маълум ифодаларда белгиланади. Масалан алгебрада математик ифодалар: а+в; а< в; а 2 +2ав+в 2 ; кимёда Н 2 О; Н 2 SO 4 ва бошқалар. Миқдорий муносабатларнинг формаллаштири лган кўринишларидир. Формаллаштирилиш усули энг кўп даражада математика, физика, к им ё , инженерлик ва техника соҳаларида олиб бориладиган тадқиқотларда қўлланилади. Формаллаштириш усули ўз навбвтида моделлаштириш усули б илан чамбарчас боғлиқдир. Моделлаштириш дастлаб математика фанларида юзага келган бўлиб, ҳозирги вақтда физика, биология, кибернетика каби кўпчилик фанларда олиб бориладиган тадқиқотларда кенг қўлланиб келинмоқда.Моделлаштириш усули ўрганилаётган объектнинг тузилиши ёки функциясига кўра унга ўхшаш, лекин унинг ўзи эмас, унинг нусҳасини яратиб, шу нусҳа орқали ҳақиқий объектнинг тегишли хосса ва хусусиятларини ўрганишдир.Илмий билишда бу усулнинг вазифаси текширилаётган предмет ёки ҳодисани бевосита, оргиналда ўрганиш иложи бўлмаган пайтда унинг оргиналлиги га ўхшаш, унга мос моддий ёки фикрий нусҳасини, яъни моделини ясаб, шу модел асосида о ргинални ўрганишдан иборатдир. Моделлаштириш усули ўрганилаётган объектда юз берадиган жараённи унинг нусҳасида бевосита тадқиқ қилиш имконини бериш б илан алоҳида аҳамиятга эгадир. Моделлаштириш ва моделнинг ўзига мисол қилиб, биз глобусни олишимиз мумкин. Моделлаштириш кўп босқичли жараёндир. Унинг биринчи босқичи моделни қуришдир. Қурилган моделнинг оргинал билан мослигини аниқлаш моделлаштиришнинг иккинчи босқичидир. Моделлаштиришнинг учинчи босқичи-бу модел асосида ҳосил қилинган билимни оргиналга нисбатан

татбиқ қилишдир. Моделлаштиришнинг охирги босқичи эса бу модел орқали эга бўлинган я нги билимнинг ҳақиқатлигини аниқлашдир. Илмий билиш жараёнида ҳар хил моделлар қўлланилади. Ўз табиатига кўра бу моделларни икки гуруҳга бўлиш мумкин. Улар: 1. Моддий моделлар; 2. Фикрий моделлар. Моддий моделлар - булар моддий жисмлардан қилинган моделлардир. Фикрий моделлар эса тил белгилари, тилдаги символлар, ҳар хил кодлар, ЭҲМ дастурлари ва бошқалардир. Мазкур усул илмий тадқиқот жараёнини енгиллаштиради, объектнинг ўзини бевосита тадқиқ этиш мумкин бўлмаган, қиммат ва қийин бўлган, жуда узоқ вақт талаб қиладиган ҳолатларда моделга эҳтиёж пайдо бўлади. Шундай қилиб, моделлаштириш методида объект ўрнига унинг модели ўрганилади. Ҳозирги замон иқтисод назариясида бозорнинг ривожланиши, талаб ва таклиф, товарнинг ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига томон ҳаракатланиши ва ҳаказоларнинг сифат жиҳатидан ҳар хил моделларидан фойдаланилади. Шу асосда Америка, Швеция, Япония, Гонгконг, Сингапур, Тайван, Жанубий Корея сингари индустриал мамлакатларнинг иқтисодий моделлари шаклланган. Жумладан Америка модели тадбиркорнинг шахсий ташаббусини рағбатлантириш, унинг ижодкорлиги, таваккалчилиги ва товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида кескин рақобат, омманинг меҳнатининг юксак даражада унумдорлиги ва бунинг натижаси ўлароқ, юксак турмуш даражасига эришишга йўналтирилганлиги билан ажралиб туради. Бунда иқтисодий ривожланишда минимум ресурслар ва максимум малака талаб қилувчи энг янги технологиялар амалга жорий қилинган соҳаларни ривожлантиришга устувор аҳамият берилади. Шведча «аралаш» иқтисод модели эса кучли ижтимоий сиёсат Билан бошқа моделлардан ажралиб туради. Бунда жаъми мулкнинг атиги 4 % ига эгалик қилувчи давлат миллий даромаднинг қарийб 70 % ини давлат бюджети

орқали қайта тақсимлайди, давлат ҳаражатларининг ярми эса ижтимоий муаммоларни ҳал қилишга йўналтирилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарларида бозорга ўтишнинг беш тамойилига асосланган «ўзбек модели» ижодий ишлаб чиқилган. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисоди мазкур моделнинг негизини ташкил этади. Бу модел бутун жаҳонда ялпи эътироф этилди ва мутахассислар томонидан юксак баҳоланди. Назарий билишда я на аналогия, аксиоматик, гипотетик-дедуктив, мавҳумдан конкретликка юксалиш ва бошқа шу каби методлардан ҳам фойдаланилади. Илмий билишнинг мантиқий методлари - индукция ва дедукция, анализ ва синтез, мавҳумлаш ва умумлаштириш ва бошқалар умумил м ий методнинг таркибий қисми саналади. Индуктив метод ёки индукция илмий билишнинг шундай усулики бунда тадқиқотчи ўз тафаккурида ўрганилаётган предмет ва ҳодисалар тўғрисидаги айрим билимлардан умумийроқ билимларни ҳосил қилади. Илмий билишнинг мазкур методи инглиз файласуфи, фалсафада эмпиризм методининг асосчиси Ф.Б э кан томонидан кенг ривожлантирилди. Индуктив методнинг моҳияти хусусий фикрлардан умумий фикр чиқаришга асосланади. Ф. Бэк о ндан фарқли ўлароқ, француз файласуфи ва фалсафада рационализм методининг асосчиси Р.Декарт илмий билишда дедуктив методни ишлаб чиқишга катта ҳисса қўшди. Дедуктив методнинг моҳиятини умумий илмий билимлардан хусусий билимларни келтириб чиқариш ташкил этади. Бинобарин дедукция илгари олинган умумлаштирувчи билимлардан я нги билимларни мантиқий келтириб чиқаришдир. Индукция ва дедукция ўзаро боғланган ҳамда бир-бирини тўлдирувчи умумфалсафий ва умумил м ий методлар саналади. Илмий тадқиқотларнинг барча босқичларида фойдаланиладиган умумил м ий мантиқий методлари сирасига анализ ва синтез киради.

Анализ - бу бир бутунни қисмларга, бўлакларга, томонларга, элементларга ажратиб, уларнинг ҳар бири нима эканлигини билишдир. Анализ усули орқали бутунни ташкил этган қисмлар, томонлар, бўлаклар, элементлар, уларнинг бутун таркибидаги ўрни аниқланади. Анализ орқали предмет ва ҳодисаларнинг структураси, тузилиши ўрганилади. Синтез - бу предметнинг билинган томонлари, белгилари, хоссалари ва ҳоказоларни фикран бирлаштириш ва шу орқали уларнинг бутун билан бўлган алоқа ва боғланишларини билишга қаратилган методдир. Анализсиз синтез, синтезсиз эса анализ бўлмайди. Синтез анализ натижаларини умумлаштиради. Кимёвий жараёнларни ўрганишда анализ ва синтезнинг ўрни ва роли каттадир. 4-масала. Илмий билиш методологиясини ўрганишда илмий билишнинг шаклларини ҳам билиб олишнинг аҳамияти катта. Зотан илмий билиш метод ва методологияси ва илмий билиш шакллари ўзаро боғланган. Хусусан тадқиқотчи ўзи тадқиқ этаётган объектларни ўрганишда илмий билишнинг турли методларидан фойдаланиш асосида маълум янги билимларни ҳосил қилади. Бу янги билимлар ўзларининг пайдо бўлишидан то назарий билимлар тизимлари- фанларга кириб келишигача, ҳар хил кўринишларда бир қанча тараққиёт босқичларини босиб ўтади. Илмий тадқиқотлар асосида пайдо бўлган янги билимларнинг ривожланишидаги турли кўринишдаги бу босқичлар илмий билишнинг шакллари дейилади. Илмий билишнинг бундай шаклларининг асосийлари илмий ғоя, муаммо, гипотеза, назария ва илмий башорат ва бошқалардан иборат. Энди шулар ҳақида қисқа тўхтаб ўтамиз. Илмий ғоя- илмий билишнинг дастлабки биринчи шаклидир. Ғоя –бу тадқиқот мақсадини, унинг йўналиши ва моҳиятини ифодалайдиган илмий билиш шаклидир. Ғоя ўз табиатига кўра олиб борилаётган тадқиқот объекти ҳақидаги бирор фикрдир.

Илмий билишда ғоя муҳим рол ўйнайди. Маълум бир аниқ ғоя туғилмагунча бирор соҳада тадқиқот олиб бориш мумкин эмас. Ҳар бир ғоя тадқиқотнинг маълум бир соҳасида фикр юритиш, мушоҳада этиш асосида пайдо бўлиб, унда тадқиқотчининг амалий ва назарий тажрибалари умумлашган бўлади. Ғоялар ўз акс эттириш объектига қараб илмий ғоялар, бадиий ғояларга, жамиятдаги ўрнига кўра прогрессив ва реакцион ғояларга ва бошқаларга бўлинади. Илмий муаммо - илмий билишнинг ҳали билиб олинмаган ва ҳал қилинмаган, лекин билиниши ва ҳал қилиниши лозим бўлган билим шаклидир. Муаммо тадқиқотчининг бирор тадқиқот соҳасига оид янги фактларни тўплаган, лекин бу фактлар эски билимлар тизимига сиғмай, ўзининг янгича баёнини, изоҳини талаб қила бошлаганда туғилади. Муаммонинг туғилиши ва қўйилиши илмий билиш жараёнининг энг муҳим моменти саналади. Муаммонинг тўғри қўйилиши тадқиқотнинг самарали якунланишига олиб келади. Илмий билиш жараёнида бир муаммо бир қанча муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Бунга мамлакатимизда бозор иқтисодиётига ўтишимиз муаммосини кўрсатиш мумкин. Бозор иқтисодиётига ўтиш муаммоси мамлакатимиз иқтисодий ва маънавий, ижтимоий ҳаётида янги-янги муаммоларни келтириб чиқармоқда. Бунга кам таъминланган оилаларни, нафақахўр кишиларни, ёлғиз, қаровчисиз қолган фуқароларни, талабаларни ва ёшларни ижтимоий ҳимоя қилиш муаммолари мисол бўлади. Илмий билиш жараёнида муаммоларни ҳал қилишда кўплаб гипотезалар тахминлар пайдо бўлишига олиб келади. Гипотеза - ўрганилаётган объект тўғрисида илгари сурилган, илмий жиҳатдан асосланган, илмий факт ва маълумотларга зид бўлмаган, лекин ҳақиқатлилиги ҳали исботланмаган илмий билиш шаклидир. Илмий билиш жараёнида ўрганилаётган объект хоссалари, хусусиятлари, тузилиши ва бошқалар тўғрисида кўплаб гипотезалар пайдо бўлиши мумкин, улар бир- бирини тўлдирувчи, бир-бирига зид, бир—бирини инкор қилувчи гипотезалар

бўлиши мумкин. Бундай қарама-қарши, бир-бирини инкор этувчи гипотезаларни ижодий анализдан ўтказиш, таққослаш муҳим методологик хулосага олиб келади. Гипотезалар тадқиқотчини доимо маълум илмий изланишга йўналтиради, унинг эътиборини нимага қаратиши, нимани излашини аниқлаб беради. Гипотезалар тадқиқотчининг доимий иш қуролидир. Гипотезалар мазмунининг умумийлиги даражасига қараб: хусусий, умумий, умумилмий гипотезаларга бўлинади: Гипотезаларда акс этган объектлар даражасига қараб: Макроолам, микроолам, мегаобъектлар ҳақидаги гипотезаларига бўлинади. Масалан, метагалактиканинг келиб чиқиши ҳақидаги «Катта портлаш» гипотезаси фанда эътироф этилган. Вақт омилларига қараб гипотезалар: ўтмиш ҳодисалари ҳақида, бўлғуси ҳодисалар ҳақида ва бошқалар тўғрисидаги гипотезалар ва ҳакозаларга бўлинади. Шундай қилиб гипотеза илмий билишда билимсизликдан билимга, номукаммал билимдан мукаммал ва ҳаққоний билимга, фактларни ўрганишдан объект мавжудлигининг ички мантиғини билишга ва шулар асосида илмий назарияни шакллантиришга, бир назариядан билимнинг юқори даражасидаги бошқа назарияга ўтиш шаклидир. Хулоса шуки, гипотезанинг ҳақиқатлиги исботланса, бундай гипотеза назарияга айланади. Назария-илмий билишнинг энг юқори шаклидир. Назария - ҳақиқатлиги амалий ва назарий жиҳатдан исботланган, борлиқнинг бирор соҳасига оид маълум ғоялар, қарашлар, қонунлар ва принципларнинг муайян тизимидир. Назариянинг асосий жиҳатлари – объектив ҳаққонийлик, мантиқан тўлиқлик ва расман зиддиятсизлик, ўз-ўзини ривожлантиришга қодирлик, нисбатан мустақиллик, амалиётга фаол таъсир кўрсатиш ва бошқалар. Илмий билишда назариянинг асосий вазифаси – амалиёт берган янги фактларни изоҳлаш, ўрганилаётган объектнинг моҳиятига чуқурроқ кириш, рўй берадиган воқеа ва ҳодисаларни олдиндан кўра олишдан иборат.

Ҳозирги даврнинг энг теран илмий назариялари сифатида Ч.Дарвиннинг эволюция назарияси, И.П.Павловнинг олий нерв фаолияти назарияси, Э. Шредингер, В.Гейзенберг, Н.Борнинг квант назарияси, А.Эйнштейннинг нисбийлик назарияси, ҳаётнинг келиб чиқиши ҳақида Опарин назарияси ва бошқалар эътироф этилган. Шундай қилиб илмий назария – билимнинг энг ривожланган, мукаммал, етук шакли бўлиб, у воқеликни теран ва тўлақонли акс эттиради, фан ва техника тараққиёти натижасида келажакда рад, инкор этилмайдиган шаклидир. Илмий башорат - билишнинг ўзига хос шаклидир. Ўтмиш ёки бугунги куннинг воқеа –ҳодисалари ҳақидаги маълумотлардан иборат оддий билимлардан фарқли равишда, илмий башорат келажакда содир бўлиши ёки кашф этилиши мумкин бўлган нарсалар ҳақидаги ахборотни ифода этади. Илмий башорат бу бўлғуси ҳодисаларни, шунингдек, у ёки бу ҳодисалар, воқеалар, жараёнларнинг оқибатлари хусусиятини олдиндан айтиб бериш реал имкониятидир. Илмий башорат илмий фактларга, барча ҳолатлар ва шарт-шароитларни қатъий эътиборга олиш негизига қурилади. Илмий башорат жараёни келажакда содир бўлиши мумкин бўлган воқеалар, ҳодисаларни олдиндан айтиб беришни ўз ичига олади. Илмий олдиндан кўриш- яъни илмий башорат илмий тадқиқотда, ҳар қандай илмий фаолиятда, ижтимоий ва иқтисодий ҳаётда бебаҳо аҳамиятга эгадир. Чунончи, илмий башорат бугунги кунда информатика ва электроника, глобал компьютер тармоғи ва глобализация асри инсоният олдига қўяётган кўпгина муаммоларни ҳал қилишга қодир. Илмий башорат ва прогноз ёрдамида инсон ҳаётий фаолияти ривожланишининг номақбул, зарарли, ҳавфли, боши берк йўналишларини олдиндан айтиб бериш, шунингдек уларнинг оқибатларини юмшатиш ёки тўлиқ бартараф этиш мумкин. Табиат ва жамият ҳодисаларини илмий олдиндан кўриш бизнинг Мустақил Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига ўтаётган ҳозирги шароитида давлат ва халқнинг келгусида мамлакат ҳаётида содир бўлиши мумкин бўлган

воқеа ва ҳодисаларга ҳар томонлама тайёр бўлиши, бу ҳодисаларнинг ижобий оқибатларини кўпайтириш, салбий оқибатларининг эса олдини олиш, ҳеч бўлмаса уларни камайтириш учун муҳим аҳамиятга эга. Умуман фанда, хусусан кимёда янги билимни ижодий, теран башорат қилишнинг ёрқин мисолларини кўриш мумкин. Масалан буюк химик Д.И.Менделеев кимёвий элементларнинг даврий системасини кашф этиб, ўша даврда фанга маълум бўлмаган кўпгина элементларнинг мавжудлигини башорат қилди. Кимё фанининг кейинги ривожи Д.И.Менделеев башоратининг тўғри эканлигини тўлиқ тасдиқлайди. Табиат ва жамият ривожланишининг объектив қонунлари ва тенденцияларини ижодий ва илмий билиш асосидагина келажак ҳодисаларини тўғри башорат қилиш мумкин. Илмий олдиндан кўриш- фолбинлик қилиш, диний каромат қилиш, кишилар тақдирини осмон жисмлари-юлдузлар ва сайёралар ҳаракатига қараб белгиловчи астрологлар (мунажжимлар) дан фарқ қилади. Лекин шуни айтиш лозимки, астрологиянинг илмий эканлиги, бўлаётган ёки келгусида бўлишини айтиб бериш механизми шу кунгача тўлиқ асосланмаган, илмий жиҳатдан ўрганилмаган. Илмий башоратларнинг астрологик башоратлардан туб фарқи уларнинг ҳақиқийлиги доимо илм-фан ютуқлари билан, табиат, жамият ва инсон тафаккури қонунлари билан илмий асосланганлигидадир. Адабиётлар: 1. Karimov I.A. BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisdagi nutq.-T.: O‘zbekiston, 2010. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.: o‘zbekiston, 2011 386 b 3. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston, 2011 4. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi filosofskogo

znaniY. – M., 2003. 784 s. 5. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005 6. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007 7. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005. 8. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005. 9. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006 10. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004 11. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet, 2005.

O'xshashlar

Фалсафа - табиий, гуманитар ва техник фанларнинг методологик асосидир

Мустақиллик шароитларидаги табиий ва техник фанларнинг фалсафий муаммолари

Мустақиллик шароитларидаги табиий ва техник фанларнинг фалсафий муаммолари

Фанларнинг фалсафий масалалари фанининг предмети ва вазифалари

Фалсафанинг асосий муаммолари