“Этика” фанининг предмети ва жамият ҳаётидаги аҳамияти - Falsafa - Referatlar

“Этика” фанининг предмети ва жамият ҳаётидаги аҳамияти

Yuklangan vaqt:

09.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.697265625 KB

Ko'chirib olish

“Этика” фанининг предмети ва жамият ҳаётидаги аҳамияти Режа: 1. “Этика” фанининг предмети, моҳияти ва тузилмаси. 2. Гедонизм ва эвдемонизм таълимотининг ахлоқий аҳамияти. 3. Этиканинг категориялари, тамойиллари, меъёрларининг шахс ва жамият муносабатларида намоён бўлиши. 4. Ихтиёр эркинлиги ва ахлоқий танлов. 5. XXI асрда глобал этосфера (ахлоқий муҳит) яратишнинг зарурияти.

Этика фанининг моҳияти ва предмети . Этика фани бир неча минг йиллик тарихга эга қадимий фан. У бизда “ахлоқ илми”, “одобнома” каби номлар билан аталган. Ахлоқ – инсон маънавий камолоти сарчашмаларидан бири бўлиб, у туфайли жамият равнақ топади, фуқароларнинг бахт-саодат ҳақидаги орзу-умидлари рўёбга чиқади. У ўзининг пайдо бўлиш табиатига кўра ижтимоий-тарихий ҳодиса ҳисобланади. Одамзод ижтимоий мавжудот сифатида шакллана бошлаган кунданоқ ахлоқ пайдо бўлган. Аниқроғи, одамзоднинг ўзи улар ўртасидаги ахлоқий муносабатларнинг ҳосиласи сифатида шакллана борган. Одамлар ўртасидаги ахлоқий муносабатлар негизида жамиятнинг ахлоқий ҳаёти ижтимоий борлиқнинг таркибий қисми сифатида қарор топган. Инсон ва жамият ҳаётида ахлоқ талаб қилувчи, тартибга солувчи, бошқарувчи, йўналтирувчи куч бўлганлиги учун ҳам буюк мутафаккирлар, шоирлар, олимлар, давлат ва жамоат арбобларининг диққатини ўзига тортиб келган. Ахлоқнинг моҳиятини, табиатини тадқиқ қилиш тарихийлик ва мантиқийлик, тизимли ёндашув усуллари (методлари) орқали иш кўришни тақозо этади. Ахлоқ илмини ўрганишга бағишланган хорижий ва ўзбек тилидаги адабиётларда “ахлоқ”, “этика”, “мораль” деган тушунчалар кўплаб ишлатилади. “Этика” сўзи қадимги юнонистонлик мутафаккирлар томонидан фанга киритилган. Ўз вақтида Гомер “ethos” (этос) сўзидан “биргаликда яшайдиган жой, уй, ғор, уя, ин, макон” маъносида фойдаланган бўлса, эрамиздан аввалги IV - асрда яшаган юнон файласуфи Арасту “этос” сўзидан иккита: “Этика” (ахлоқ) ва “Этикавийлик” (ахлоқийлик) деган тушунчаларни келтириб чиқаради. У “ахлоқийлик”ни инсон қалбининг такомиллашган сифатларихотиржамлик, оғирлик, вазминлик, босиқлик, мардлик, ботирлик, жасурлик, қаҳрамонлик, ўртачалик, мўътадиллик ва ҳоказоларни ифодаловчи тушунча деб билган. Шу асосда у этикани-яхши фазилатларга (хислатлар) эга бўлган кишиларни ёки кишиларнинг яхши сифатларини, яъни хайрли, саховат ва ҳимматли, эзгу ишларини ўргатувчи илм соҳаси деб тушунган.

Дарҳақиқат, Арасту этикага; инсонлар ўртасидаги муносабат доираси ва оқил ижтимоий ҳайвон (индивид)нинг ахлоқини ўрганувчи фан деб, таъриф берган. Бу ҳақда “Никомах этикаси”, “Эвдем этикаси”, “Катта этика” китобларини ёзиб “этика” фанига асос солган 1 .Демак, Ғарбий Европада бундан 2500 йил олдин ахлоқ масаласи илм соҳаси сифатида ўрганила бошланган. Ахлоқшунослик илми тарихида ахлоқ ва унинг мазмун-моҳиятига доир жуда кўплаб таърифлар берилган. Жумладан, “Фалсафа: қомусий луғат”ида: “Ахлоқ (араб. Хулқнинг кўплиги; лот. Moralis – хулқ-атвор)- ижтимоий онг шаклларидан бири. Кишиларнинг тарихан таркиб топган хулқ атвори, юриш- туриши, ижтимоий ва шахсий ҳаётдаги ўзаро, шунингдек, жамиятга бўлган муносабатларни тартибга солиб турувчи барқарор, муайян норма ва қоидалар йиғиндиси” 2 , - деб таърифланган. Баъзи муаллифлар “ахлоқ” ибораси икки хил маънога эга эканлигини, яъни умумий тушунча сифатида у фаннинг предметини англатса, муайян тушунча сифатида инсон феъл-атвори ва хаттиҳаракатининг энг қамровли қисмини билдириб,, жамият, замон, баъзан инсоният тарихи учун намуна бўла оладиган умумбашарий аҳамиятга эга ижобий хатти-ҳаракатлар йиғиндиси, инсоний камолот даражасини белгиловчи маънавий ҳодиса эканлигини таъкидлайди 3 4 . Ҳар бир инсондан умри давомида жамиятда қабул қилинган урф – одат, анъана ва қонун – қоидаларга амал қилиши талаб этилади. Ана шу жараёнда инсон ва жамият ўртасида юзага келадиган объектив аълоқадорлик, яъни ижтимоий муносабат – хулқ атвор, одоб, хатти – харакат, принцип ва нормаларнинг мажмуаси ахлоқнинг мазмун моҳиятини ташкил этади. Бинобарин, ахлоқнинг манбаи жамият эхтиёжи ва манфаатларидан иборат. Этика ахлоқнинг келиб чиқиши ва моҳиятини, кишининг жамиятдаги ахлоқий муносабатларини ўрганади. «Ахлоқ «сўзи арабчадан олинган бўлиб, 1 Аристотель. Никомахова этика / Аристотель. Сочинение. В 4 х-т. Т. 4. -М.: Мысль, 1984. С. 55-62. 2 Фалсафа: қомусий луғат / Тузувчи ва масъул муҳаррир Қ.Назаров. –Т . : Шарқ, 2004. -40 б. 3 Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. –Т . : Ўзбекистон Файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 4 . -8 б.

инсоннинг муомала ва руҳий хусусиятлари мажмуини, феълини, табиатини англатадиган «хулқ» сўзининг кўплик шаклидир. «Ахлоқ ибораси икки хил маънога эга: умумий тушунча сифатида у фаннинг тадқиқот объектини англатса, муайян тушунча сифатида инсон феъл-атвори ва хаттиҳаракатининг энг қамровли қисмини билдиради. Демак, ахлоқ деб, аввало инсон билан инсон, сўнгра инсон билан жамият ўртасидаги объектив ва субъектив алоқадорликлар туфайли келиб чиқадиган, шахсий ва умумий манфаатларни мувофиқлаштириб туриш асосида ҳар бир шахс, жамоа, ижтимоий гуруҳ, миллат, элатнинг ҳаёти ва фаолиятини бошқарадиган, тартибга соладиган, яхши эзгу ниятлар сари йўналтирадиган, қадрият мақомини олган муайян хулқ-атвор, одоб, хаттиҳаракат, тамойил ва нормаларнинг мажмуига айтилади. Жамиятнинг ахлоқий ҳаётини ўзида акс эттирувчи ахлоқни ижтимоий- маънавий ҳодиса сифатида таркибий тузилиши бўйича учта: - биринчидан, кишиларнинг кундалик ҳаётида содир этадиган ахлоқий хатти-ҳаракатларидан иборат бўлган амалдаги ахлоқ, яъни ахлоқий амалиёт; - иккинчидан, муайян қадриятлар асосида фикр юритиш, баҳолаш, қадр-қимматини белгилашни ўз ичига олувчи ахлоқий онг; - учинчидан, ўзини ўзи ахлоқий англаш - мавжуд вазиятни ахлоқий жиҳатдан таҳлил қилишни, яъни қалбан ўзи билан гаплашиш, ўзича баҳолаш, ўзини назорат қилиш, ўзини ўзи такомиллаштириш, бошқа одамлар билан бирга ич-ичидан азият чекиш; аниқ вазиятда яхши ва ёмонни қалбан ҳис қилиш, яхши ва ёмондан бирини танлашга иродавий жиҳатдан тайёр туриш каби даражаларга ажратиш мумкин. Ана шу учта даражадан ўтган ижобий хатти-ҳаракатлар, хусусан, яхшилик, меҳр-мурувват, фидойилик, саховат, ўзаро-ҳурмат, беғаразлик, шижоат, садоқат ва ҳоказолар аста-секинлик билан ахлоқий қадриятларга айланиб боради. Инсон ва жамият ҳаётида ахлоқ қуйидаги функцияларни бажаради:

Ахлоқнинг тартибга солиш, бошқариш функцияси – одамлар ўртасидаги муносабатларни жамият томонидан қабул қилинган, ўрнатилган ахлоқий нормалар орқали тартибга солиниши ва бошқариши билан ифодаланади. Унда ахлоқий муносабатларни тартибга солувчи восита вазифасини ахлоқ тамойиллари, нормалари, жамоатчилик фикри, эл-юрт ўртасидаги обрў-мартаба, анъана, урф-одат, ўгит, панд-насиҳат ва бошқалар ташкил қилади. Тартибга солиш, бошқариш эса бевосита мословчи-норма, талаб қилувчи-норма, таъқиқловчи-норма, чегараловчинорма, намунали- норма ва ҳоказолар орқали амалга оширилади. Қадрият мақомини олган ахлоқ ана шу жараёнда ўзининг ижобий кучини намойиш қилади. Ахлоқнинг аксиологик функцияси - бу “ахлоқийлик ва ахлоқсизлик”, “яхшилик ва ёмонлик” нуқтаи назаридан одамларнинг хатти-ҳаракатларига, нияти, мақсади, ўй-хаёлларига, важ-сабабларига, ахлоқий қарашлари ва шахсий хислатларига баҳо бериш асосида уларни қадрлашни амалга оширади. Ахлоқнинг ана шу функцияси ахлоқий қадриятларнинг қанчалик ҳаётий ёки ҳаётий эмаслигини ифодаловчи воситалардан бири ҳисобланади. Худди шу жойда ахлоқий ва эстетик қадриятларнинг уйғунлиги ҳам кўзга ташланади. Ахлоқнинг мақсадга йўналтириш функцияси - бу жамият ҳаётида устувор аҳамиятга эга бўлган ахлоқий қадриятлар тизимининг келгусидаги истиқболларини белгилаб берувчи йўлчи юлдуз ишини бажаради. Ахлоқнинг бу функцияси ҳар бир жамият учун ўта зарур бўлган ахлоқий қадриятлар тизимини ишлаб чиқиш билан шуғулланади. Шу туфайли баъзи бир ахлоқий қадриятлар умуминсоний ёки миллий даражага эга бўладилар. Ахлоқнинг билиш функцияси - бу одамлардаги яхши ва ёмон фазилатларни англаб олиш асосида воқелик тўғрисида муайян билимларни ҳосил қилиш ишини ўтайди. Маълумки, ахлоқий билим, принцип, норма, кодекс, низом ва бошқаларда ижтимоий ахлоқий қадриятлар ҳақида кўплаб

ахборот-маълумотлар ўз аксини топган бўлади. Ана шу ахборот- маълумотларга эга бўлиш одам, жамият учун энг қийин, оғир дамларда бирдан бир тўғри ахлоқий танловни амалга оширишга ёрдам беради. Ахлоқнинг тарбиявий функцияси – бу жамиятда мавжуд бўлган тарбия тизимини умуминсоният томонидан эътироф этилган ахлоқий норма, урф-одат, анъаналарга мослаштириш ва шу асосда фуқароларни ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш ишларини ташкил этишни амалга оширади. Ахлоқнинг коммуникатив функцияси – бу умумий ахлоқий қадриятларни ишлаб чиқиш учун одамлар ўртасида фикр алмашиш, бир бирини тушуниб умумий хулосаларга келишда ўзаро алоқа қилиш воситаси вазифасини бажаради. Хуллас, ахлоқ туфайли халқлар, элатлар, миллатлар бир бирлари билан алоқада бўлиб, фикр алмашиб, ўзларига хос, манфаатларига мос келадиган умуминсоний ахлоқий қадриятларни ишлаб чиқадилар ҳамда уларга оғишмай амал қилишни йўлга қўядилар. Юқоридаги фикрлар ахлоқнинг жамият ижтимоий ҳаётида муҳим ўрин эгаллашидан далолат беради. Ахлоқ тузилмасида уч омил-асос ахлоқий онг, ахлоқий ҳиссиёт ва ахлоқий ҳатти-ҳаракатлар муҳим ўрин тутади . Ахлоқшунослик тизимида учта асосий унсур, яъни одоб, хулқ ва ахлоқ тушунчаларини ажратиб кўрасатиш мумкин: Одоб - инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин жамоа, жамият ва инсоният ҳаётида бурилиш ясайдиган даражада муҳим аҳамиятга эга бўлмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли хаттиҳаракатларни ўз ичига олади. Хулқ - оила, жамоа, маҳалла-кўй миқёсида аҳамиятли бўлган, аммо жамият ва инсоният ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатмайдиган ёқимли инсоний хатти-ҳаракатларнинг мажмуи. Ахлоқ - жамият, замон, баъзан умумбашарий аҳамиятга эга, инсоният тарихи учун намуна бўла оладиган ижобий хатти-ҳаракатлар йиғиндиси, инсоний камолот даражасини белгиловчи маънавий ҳодиса.

Этиканинг бошқа ижтимоий фанлар билан алоқадорлиги. Этика ва эстетика. Этика бошқа ижтимоий ва фалсафий фанлар билан ўзаро алоқадорликда ривожланиб келмоқда. Айниқса, унинг эстетика билан алоқаси қадимий ва ўзига хос. Аввало, инсоннинг ҳар бир хатти-ҳаракати ва нияти ҳам ахлоқийликка, ҳам нафосатга тегишли бўлади, яъни муайян ижобий фаолият ҳам эзгулик (ички гўзаллик), ҳам нафосат (ташқи гўзаллик) хусусиятларини мужассам қилади. Этика ва диншунослик. Этиканинг диншунослик билан алоқаси шундаки, ҳар иккала фан ҳам бир хил муаммо - ахлоқий мезон муаммосини ҳал этишга қаратилган. Чунки умумжаҳоний динлар вужудга келгунига қадар мавжуд бўлган маълум урф-одатлар ва қадриятлар муайян диний қонунқоидаларга, муқаддас диний китобларга катта таъсир кўрсатган. Айни пайтда, динлар ҳам ахлоққа ана шундай таъсир ўтказганлар. Этика ва ҳуқуқшунослик. Этиканинг ҳуқуқшунослик билан алоқаси узоқ тарихга эга. Маълумки, жуда кўп ҳолларда ахлоқ меъёрлари билан ҳуқуқ меъёрлари моҳиятан ва мазмунан бир хил бўлади. Шунга кўра, ахлоқни жамоатчилик асосидаги ҳуқуқ, ҳуқуқни эса қонунийлаштирилган ахлоқ деб аташ мумкин. Этика ва педагогика. Этика педагогика билан ҳам чамбарчас алоқада. Педагогикадаги шахсни шакллантириш, тарбиялаш, таълим бериш жараёнларини панд-насиҳатларсиз, одобнома дарсларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шу боис, Этика ўзининг назарий ва, айниқса, амалий жиҳатлари билан педагогиканинг асоси ҳисобланади. Этика ва руҳшунослик. Қадимдаёқ Этиканинг руҳшунослик билан алоқаси алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Зотан, бу иккала фан кишилар хаттиҳаракати, феъл-атвори ва майл-истакларини ўрганади. Лекин бу ўрганиш икки хил нуқтаи назардан олиб борилади: руҳшунослик у ёки бу хаттиҳаракат, феъл-атвор, сабабий асосларнинг руҳий табиати ва шаклланиш шартшароитларини очиб беради, Этика эса руҳшунослик тадқиқ этган ҳодисаларнинг ахлоқий аҳамиятини тушунтиради.

Этика ва социология. Этиканинг социология билан алоқаси ўзига хос. Бу иккала фан инсон фаолиятини бошқаришнинг ижтимоий мурватларидан бўлмиш ахлоқни ўрганади. Лекин Этиканинг миқёси бу борада кенг. Маълумки, социология инсонларнинг оммавий хатти-ҳаракати ва уларнинг қонуниятларини фақат муайян ижтимоий тузум доирасидагина тадқиқ этади. Этика эса, ўз моҳиятига кўра, лозим бўлганда, муайян ижтимоий тузум ёки давр доирасидан чиқиб, инсон ахлоқининг юксак ютуғи сифатида келгуси даврлар учун ҳам тарихий ва ахлоқий аҳамият касб этган шахсий, истисноли хатти-ҳаракатларни ҳамда уларнинг сабабий асосларини ўрганади. Этика ва сиёсатшунослик. Этиканинг сиёсатшунослик билан алоқаси, айниқса, ўзига хос ва мураккаб. Чунки сиёсий кураш қарама-қарши ахлоқий қоидалар ва талаблар курашини тақозо этади. Шахсий интилишлар билан давлат ва жамият манфаатларининг мослиги, мақсадлар ва воситаларнинг пок ёки нопоклиги муаммолари ўртага чиқади. Лекин, аслида сиёсат қай даражада ахлоқийлик касб этса, шунчалик у оқилона бўлади. Бу ҳозирги кунда Этика ҳам, сиёсатшунослик ҳам жиддий тадқиқ этадиган энг муҳим умумий муаммолардан биридир. Этика ва экология. Кейинги пайтларда Этиканинг экология билан алоқаси тобора мустаҳкамланиб бормоқда. Тарихан Этика кўпроқ инсоннинг ўзи, ўзгалар ва жамият олдидаги мажбуриятларини таҳлил этиш билан шуғулланган, унинг табиатга бўлган муносабати диққат марказидан четда қолиб келган. Лекин кейинги даврларда, айниқса, ХХI асрда табиатга нисбатан тор манфаатпарастлик доирасидаги ёндашувлар оқибатида пайдо бўлган экологик буҳрон манзарани ўзгартирди. Эндиликда глобал экологик муаммолар кўпроқ одамларнинг ижтимоий-ахлоқий нуқтаи назарларига боғлиқ экани маълум бўлиб қолди. Шунингдек, этика фани унинг назарий асослари бўлмиш мезоний тушунчалар (муҳаббат ва нафрат, ғазаб, рашк, яхшилик ва ёмонлик, эзгулик ва ёвузлик, адолат, бурч, виждон, номус, идеал, ҳаётнинг маъноси), тамойиллар (инсонпарварлик ва эркпарварлик, ватанпарварлик ва

миллатпарварлик, фидойилик ва зиёлилик, меҳнатсеварлик, тинчликпарварлик, жўмардлик, ўзбекчилик) ҳамда меъёрлар (ҳалоллик ва ростгўйлик, инсофлилик, хушфеъллилик, ширинсуханлик, камтаринлик ва босиқлик) каби этиканинг тадқиқот объектини аниқ ва кенг қамровли тассавур қилишга ёрдам беради. Гедонизм ва эвдемонизм таьлимотлари. Қадимги давр ахлоқшунослигида пайдо бўлган фалсафий-ахлоқий таълимотлардан бири гедонизм бўлиб, унинг моҳияти кўра инсон фақат жисмоний роҳатланмасдан, руҳий ҳузурланиш хусусиятига эгадир. Гедонизм таълимотининг асосчиси Аристиппдир (э.ав. 435-355 й.й.). У Суқротнинг замондоши бўлиб, инсоннинг руҳий ҳолати икки турда бўлишини аниқлайди. Биринчиси, инсон руҳининг роҳатланиши бўлса, иккинчиси нохуш оғриқли ҳолатидир. Инсоннинг бутун ҳаёт мазмуни роҳатланишдан, ҳузурбахшликдан иборат, деган ғояни ифода этадиган тушунча бу гедонизм (қад. юн. hedone – завқланиш, роҳатланиш)дир. Гедонизм таълимотига кўра, инсон ўз ҳаётининг табиий эҳтиёжи, асосий ҳаракатлантирувчи кучи сифатида ҳузурбахшликка, роҳат-фароғатга интилади. Аристипп фикрича, роҳатланиш енгил, ёқимли ва ҳузурбахшлик билан кечса, руҳиятниг нохуш оғриқли ҳолати эса азоб ва қийноқлардан иборатдир. Аристипп фикрича, инсон оғриқдан қочиши ва иложи борича роҳатланишга интилиши оқибатида бахтга эришиши мумкин, жисмоний эҳтиёжларни қондириш эса инсон ҳаётининг мазмун-моҳиятини ташкил этади. Бу таълимотга биноан, ҳузур-ҳаловат, роҳатланиш бахш этмайдиган ҳаракатга эътибор қаратиш ва куч сарфлаш арзимайди. Гедонизмнинг психологик талқинида инсонни ҳаракатга ундовчи асосий куч бу – завқланиш ва роҳатланишга интилиш, дея эътироф этилади. Ахлоқий гедонизмда эса, инсон ўзининг ёки ўзга кишиларнинг роҳатланиши учун яшаши керак, деган ғояни тарғиб этувчи турли хил фалсафий ёндашувларни ўзида мужассамлаштирган. Масалан, гедонизмни ҳузурбахшлик, роҳатланиш сифатида тарғиб этувчи ёндашувлардан бирининг асосчиси Эпикур инсоннинг ётсирашдан ва жирканишдан халос

бўлиши бу – хоҳиш-истакларни қондириш, дея талқин этади. Бу ёндашувда инсон эҳтиёжларининг қондирилиши эмас, балки азоб ва бахтсизликдан халос бўлиш мақсади ифода этилган. Инсон ҳаётини гедонистик ёндашув асосида талқин қилиш фалсафа тарихида марказий масалалардан бири бўлиб келган ва кўплаб файласуф-мутафаккирлар ижодида ўзига хос тарзда ифода этилган. Француз файласуфи И.Бентамнинг ёзишича, «Табиат инсонни икки асосий борлиқ: азоб ва роҳат гирдобига туширган. Улар бугун биз нима қилишимиз ва эртага нима билан шуғулланишимизни белгилаб беради. Ҳатто ҳақиқат ва ёлғон, сабаб ва оқибат мезонлари ҳам ана шу икки асосий негизга таянади». Гедонизм таълимотида инсоннинг майл ва эҳтиёжлари жамиятда ўрнатилган ижтимоий меъёрларга қарама-қарши қўйилади, инсон эркинлигини чекловчи ва унинг ўзига хос хусусиятларини намойиш этишга тўсқинлик қилувчи ҳар қандай ижтимоий шарт ва меъёрлар инкор этилади. Улар фақат шахсий эҳтиёжларни қондириш ҳаётининг мазмуни деб билади ва бу йўлда мавжуд ижтимоий қонун-қоидаларга беписандлик билан қараш, ҳатто уларни инкор этишгача боради. Эвдемонизм (юн. еudaimonia – бахт-саодат, роҳат-фароғат) эса, - бахтсаодат, роҳат-фароғатни кишилар ҳаётининг олий мақсади, деб ҳисоблайдиган ахлоқий йўналиш бўлиб, бу ибора этимологик жиҳатдан, биринчидан, қониқиш ҳиссининг субъектив ҳолатини, иккинчидан, қониқишга хизмат қиладиган объектив шароит, яъни ташқи неъматларни англатади. Бу икки жиҳат узвий боғлиқ бўлса-да, баъзан улар бир-биридан фарқ қилиши, масалан, барча моддий неъматларга эга одам бахтсиз бўлиши ва аксинча, қашшоқ, уст-боши юпун инсон ўзини бахтли ҳис этиши мумкин. Эвдемонизм юнон этикасининг асосий тамойилларидан бири бўлиб, у Суқротнинг шахс ички эркинлиги, инсоннинг ташқи дунёга қарам эмаслиги тўғрисидаги ғояси билан узвий боғлиқ. Эвдемонизм бахт-саодатни жисмоний ва маънавий ҳузур, лаззат билан тенглаштирмайди, балки уни кенг маънода, барча жисмоний ва маънавий (кўпинча фуқароликка ҳам оид) қадриятларнинг мажмуи тарзида тушунади.

Бу таълимотга кўра, ўз шахсиятида ана шу қадриятларни мужассамлантира олган кишигина чинакам бахт-саодат соҳибидир, шундай бахтгина инсонга ҳақиқий лаззат, фароғат бахш этади. Қадимги юнон алломалари Демокрит ва Эпикур эвдемонизмнинг ёрқин намояндаларидир. Юнон мутафаккирларининг қарашларида “бахт” тор, индивидуал ахлоқ доирасида (хусусан, бахт инсон ижоди билан бевосита боғлиқ ҳолда) талқин этилган бўлса, насроний ахлоқда бахт ҳақидаги ахлоқий меъёр ва тушунчалар онгдан ташқарида бўлган диний тасаввурлар билан боғлиқлиги асосланади. Бошқача айтганда, инсон ахлоқи ва маънавиятининг мазмун- моҳиятини белгилаб берадиган чинакам бахтга қадр-қиммат ва унинг маҳсули бўлган бахт ўртасида зиддият бўлмаган дунёдагина эришиш мумкин. Эвдемонизм йўналиши намоёндалари қарашларида инсон учун энг буюк неъмат бахт саналади. Унинг асосида юнон файласуфи Арастунинг бахт ҳакидаги таълимоти ётади. Унинг фикрича бахт бу «биз доимо унинг ўзи учун ўзини танлайдиган, бошқа нарса учун уни танламайдиган» ахлоқий тушунчадир. 5 Ўрта асрлар тафаккурида эвдемонизм (бахтга етишув таълимоти) Аквиниялик Фома таълимотига йўналтирилган бўлиб, юксак бахт Худони англаш ва ҳаёти давомида Уни тан олмоқдир, деган ғояни тасдиқлар эди. Эвдемонизм йўналишидаги ҳузурбахшлик таълимотини ёқловчилар Эпикур, Гассенди, Ламетри, Вольтер, Гольбахлар бахт ва ҳузурбахшликни уйғунлаштирадилар. Аммо гедонизмдан фарқли ўлароқ ҳузурбахшлик бу ерда инсоннинг ахлоқий фаолияти билан бевосита боғланади. Мисол учун, Эпикур наздида юксак даражадаги ҳузур тубан жисмоний лаззатда эмас, балки нафис маънавийликдадир. Фақатгина мутлақ сокинлик ва атараксия ҳолатидагина инсон ҳақиқий бахт эгасига айланади. Янги даврда эвдемонизм кўплаб файласуфлар томонидан ривожлантирилган. Этиканинг категориялари, тамойиллари, меъёрлари. Этика фанида қўлланиладиган барча тушунчаларни уч гуруҳга бўлиш мақсадга мувофиқ. 5 Арасту. Ахлоқи кабир. – Т.: Шарқ, 2005. -123 б.

Буларнинг биринчиси - ахлоқий билиш билан реал ҳаёт ўртасидаги энг муҳим алоқа ва муносабатларни инъикос эттирувчи, ахлоқ илмининг мезонини ифодаловчи тушунчалар, ахлоқшуносликнинг мезоний тушунчалари ёхуд категориялари, иккинчи гуруҳ тушунчаларини - ахлоқий тамойиллар, учинчи гуруҳни эса ахлоқий меъёрлар деб олиш мумкин. Биринчи гуруҳ тушунчалари умумлаштирувчилик, муштараклик хусусиятига эга, улар фақат назарияга тааллуқли. Иккинчи ва учинчи гуруҳ тушунчалари эса амалий этикага тегишли бўлиб, нисбатан муайян, тор қамровга эга; улар биринчи гуруҳ учун «моддий асос» вазифасини ўтайдилар. Муҳаббат ва нафрат. Муҳаббат инсон ахлоқий ҳаётининг чўққиси, комиллик белгиси, муҳаббат - олий туйғу, шу маънода у олий тушунча. Муҳаббат бош мезоний тушунча сифатида деярли барча асосий тушунчаларда ва тамойилларда ўз «ҳисса» сига эга. Шу жиҳатдан атоқли тасаввуфшунос нажмиддин комилов: «жуда кўп ирфоний тушунчаистилоҳларнинг шарҳи муҳаббатга бориб тақалади», - дер экан, айни ҳақиқатни айтади. 6 на эзгуликни, на яхшиликни, на ватанпарварликни, на инсонпарварликни муҳаббатсиз тасаввур этиб бўлмайди. Муҳаббат ҳам, ахлоқшуносликдаги кўпгина тушунчалардек, «жуфтлик» хусусиятига эга, унинг зидди - нафрат. Нафрат тушунчаси, албатта, муҳаббат сингари кенг қамровли эмас. У аксил муҳаббат тарзида намоён бўлади, объектдан четлашишни, ундан бегоналашишни тақозо этади. Ҳазар, жирканч ҳисси нафратнинг кундалик турмушдаги тор, «майда» кўринишидир. Нафратнинг уларга нисбатан «йириклиги» унинг ижтимоий ҳодиса сифатида мавжудлигидир. Эзгулик ва ёвузлик. Эзгулик - энг муҳим ахлоқий категориялардан биридир. Эзгулик инсон фаолиятининг асл моҳиятини англатади. Шу нуқтаи назардан эзгулик инсонга энг кучли маънавий лаззат бағишлайдиган, уни ижтимоий шахсга айлантириб, ҳақиқий бахтга олиб борувчи фазилат; шахсни комиллика жамиятни эса юксак тараққиётга етказувчи қадрият сифатида 6 Комилов Н . Тасаввуф. 1- китоб.- Т.: Ёзувчи, 1996.- 48б.

баҳоланади. Эзгуликнинг ўзига хос хусусияти шундаки у инсоннинг ахлоқий фаолияти туфайли муайаянлашади ва бевосита ахлоқий ҳатти-ҳаракат натижсаида юзага чиқади. Бундан ташқари эзгуликда манфаатдан кўра умумманфаат устувор ҳисобланади. Эзгулик юксак ахлоқийлик сифатида жамиятнинг ижтимоий тараққиёт ҳодисаси нуқтаи назаридан бир қатор хусусиятларга эга. У; - стихияли кўр-кўрона ишлар эмас балки инсоннинг шахсий манфаатларидан жамият ва халқ манафаатининг юксаклигига асосланган оқилона ҳатти-ҳаракатлар натижаси; - мажбурийлик эмас, балки виждон амри билан амалга ошириладиган ахлоқий воқелик; - инсон ахлоқий идеалига мувофиқ келадиган реал ахлоқий муносабатнинг ижобий мазмуни; - инсон зийнати ва юксак қадриятга айланган ижтимоий ҳодиса. Эзгулик барча муқаддас китобларда етакчи ўринни эгаллайди. Жумладан “Авесто”да Эзгу ўй, эзгу сўз, эзгу аъмол учлиги зардўштийликнинг моҳиятини англатади. Ёвузлик эзгуликка қарама-қарши тушунча бўлиб зардўштийлик таълимотига кўра ёвузлик сабаблари ва унинг оқибатлари нарса ҳодисаларнинг моҳиятидан келиб чиқади. Ёвузликни бартараф этишда иймон-эътиқодли кишилар катта жонбозлик кўрсатиши даъват этилган. Эзгулик ва ёвузлик жуфтлигида ҳар икки тамойил бир-бирини тамомила инкор этибган қолмай, улар ўртасида ҳаёт-мамот кураши кетади ва бу абадий кечадиган жараён сифатида оламни ҳаракатга келтирувчи куч сифатида намоён бўлади. Эзгуликнинг маъно-моҳияти ёвузликка қарши курашда ўз ифодасини топади. Эзгулик ахлоқий баркамоллик негизидир. Эзгулик ижтимоийлик хусусияти билан муҳим аҳамиятга эга. Эзгулик амалиётда қаҳрамонлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, жасурлик тамойилларни ҳам ўз ичига олади. Эзгулик ижтимоий, шахсий хулқ-атвор ва ҳатти-ҳаракатни маънавий жиҳатдан баҳолашнингмуҳим мезонидир.

Яхшилик ва ёмонлик. Эзгулик ва ёвузлик ҳақида гап борганида, яхшилик ва ёмонлик нима, бу икки жуфтлик мазмунан бир эмасми, деган савол туғилади. Бу табиий. Чунки ҳозиргача бизга маълум ўзбек тилидаги барча Этикага доир адабиётларда эзгулик ва ёвузлик мезоний тушунчалар сирасига киритилмаган, у бор-йўғи яхшилик ва ёмонликнинг синоними тарзида тақдим этиб келинган. Тўғри, яхшилик тушунчасининг кўпгина унсурлари эзгуликдан, эзгуликнинг баъзи унсурлари яхшиликдан жой олишини инкор қилиш мумкин эмас. Уларнинг зиддида ҳам шундай «сингишиб кетиш» мавжуд. Лекин бундай далиллар асло мазкур икки жуфтликни айнанлаштиришга асос бўла олмайди. Бу икки жуфтлик тушунчалар орасида қатъий фарқ мавжуд: эзгулик, юқорида айтганимиздек, ижтимоийлик хусусиятига эга, яхшилик эса ундай эмас. Яхшилик асосан шахснинг одобига, хулқига боғлиқ бўлган ижобий ҳодиса. Зеро, унда мардлик, очиқкўнгиллилик, ҳалоллик сингари ахлоқий меъёрлар тажассум топади. Бироқ унга асос бўлган амалий хатти-ҳаракатлар қаҳрамонлик, жасорат, ватанпарварлик каби тамойиллар даражасига кўтарила олмайди. Мисол тариқасида буюк шоиримиз Алишер Навоийнинг фаолиятини олайлик. У сурункасига ижодий меҳнатга умрини бағишлади, халқи учун, халқлар учун «Хазойин ул-маоний»дек, «Хамса»дек буюк асарлар яратди. Бу - эзгулик, у маълум маънода абадийлик хусусиятига эга, чунки Навоий асарлари миллионлаб одамларга юзлаб йиллар мобайнида завқ-шавқ улашиб, уларни комилликка чорлаб келмоқда. Айни пайтда, Навоийнинг ўзи бевосита кўплаб яхшиликлар қилди - муҳтож одамларга қарз берди, берган қарзларидан кечиб юборди ва ҳ.к. Унинг бу яхшиликлари ажойиб ижобий ҳодиса бўлгани ҳолда, ўткинчилик табиатига эга, шунингдек, истисноли ҳолларда намоён бўлувчи қаҳрамонлик ҳам, буюк жасорат ҳам эмас. Демак, эзгулик асосан билвосита амалга ошириладиган, узоқни кўзловчи, келажакка ҳам мўлжалланган, яъни стратегик аҳамиятга молик ахлоқий хатти-ҳаракатлар мажмуи; яхшилик эса, одатда, бевосита шу кун учун долзарблик хусусиятига эга, яъни тактикавий ахлоқий фаолиятдир.

Шундай қилиб, яхшиликни йирик ижтимоий ҳодиса - эзгулик билан айнанлаштириш тўғри эмас. Бу икки жуфтликнинг яна бир фарқли томони шундаки, воқе бўлган эзгулик ҳеч қачон ёвузликка айланмайди, ёвузлик эса ҳар қандай замонда, ҳар қандай шароитда ҳам ёвузлик бўлиб қолаверади. Яхшилик ва ёмонликда эса бундай эмас: бирор объектга қилинган яхшилик бошқа бир объект учун ёки яхшилик қилган субъект учун ёмонликка айланиши мумкин. - яхшилик – бу фақат инсон ва жамият ҳаётига хос бўлиб, стихияли, кўр-кўрона содир этиладиган ҳатти-ҳаракат эмас, балки бирон-бир инсон, жамият манфаатини ўйлаб, кўзлаб бажариладиган, эзгуликка йўғрилган амалий ишдир; - яхшилик – бу мажбурлашнинг маҳсули эмас, балки виждон амри билан содир этиладиган мутлақо эркин ҳатти-ҳаракатдир. Яхшилик қилишга мажбурлаш-ёмонликдир; - яхшилик – бу инсон ахлоқий идеалига мувофиқ келадиган реал ахлоқий муносабатдир, унинг ижобий мазмунидир. Яхшилик ахлоқий идеалнинг амалдаги ифодасидир. Адолат – одиллик, адолат билан иш кўриш, қонун асосида, жамиятда шаклланган устувор инсоний муносабатлар доирасида барчага тенг ва холис муносабатда бўлишдир. “Адолат” турлича талқин қилинадиган, хилма-хил тарзда намоён бўладиган тушунчадир. Баъзи ахлоқий- ҳуқуқий меъёрлар ҳам адолат мезони сифатида қаралади. Бу, ўз навбатида, адолат мезонларининг жамият ривожига, инсоният тараққиётига, муайян мамлакат қонун - қоидаларига мос ёки мос эмаслиги билан белгиланади. Адолат жамиятнинг муайян шахсга муносабатида яққол намоён бўлади. Инсоннинг жамиятдаги ўрни, қадр-қиммати адолат мезони ҳисобланади. Ҳаётнинг иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий соҳаларида содир бўладиган барча воқеа ва ҳодисалар бу жараёнга бевосита ёки бавосита

таъсир қилади. Бу таъсир инсон эрки ва иродасини белгилайди, алоҳида шахс учун маънавий мезон вазифасини бажаради. Мамлакатимизда фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида амалга оширилаётган ислоҳотлар ижтимоий адолат, демократия, барқарор тараққиёт ва фаровонлик тамойилларини рўёбга чиқаришнинг муҳим воситаси бўлиб хизмат қилувчи муҳим тамойил. Инсонпарвар жамият ғоясини ўзида мужассам этган ижтимоий адолат ва демократия тамойиллари бу жараёнда ўз моҳиятини тўла намоён қила бошлайди. Инсонпарварлик ғоялари муҳим буғинларидан бири бўлган адолатлиликнинг барча кўринишларига қадим даврлардан катта эътибор бериб келинган. Ўтмишдаги Суғд ва Хоразм, Сомонийлар, Хоразмшоҳлар, Қорахонийлар, ва Темурийлар давлатлари тарихидан кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин хусусан, Амир Темур салтанатида амал қилинган “Тузуклар” да, энг аввало адолат ва ҳар ишда адолатлилик тамойилларига сўзсиз амал қилинган. Давлат “Куч адолатдадир” шиори остида тузилди ва равнақ топди. Виждон. Инсонга хос юксак маънавий фазилат, кишининг ўз хаттихаракати, қилмиши, юриш-туриши учун одамлар, жамоатчилик олдидаги масъулият ҳиссини англатувчи туйғу виждонли инсон ҳар бир қилган иши, одамлар билан бўлган мулоқоти, фаолияти ва фикрларини сарҳисоб қилади. Ноҳакликка, адолатсизликка муросасизлик билан қаршилик кўрсатади. Ваҳоланки, виждонсиз одамнинг адолатпарвар, садоқатли, орномусли инсон бўлиши амримаҳол. Виждон энг аввало, узгаларга нисбатан бурч ва масъулиятни теран ҳис этишни тақозо этади. Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти таъкидлаганидек, «Виждони уйғоқ одам ёнатрофида бўлаётган воқеаларга, ёрдам ва кўмакка муҳтож инсонларнинг муаммоларига, адолатнинг топталишига бефарқ қарай олмайди. Айниқса, эл- юрт манфаатига зарар етказадиган ёвуз ҳатти-ҳаракатларга ҳеч қачон четдан жим қараб туролмайди, ўз юрти ва халқида нисбатан хиёнат ва сотқинликни асло қабул қилолмайди. Бундай ҳолатларни кўрганда виждони қийналади,

доимо ёнибкуйиб яшайди, қандай қилиб бўлмасин, уларни бартараф этишга интилади, керак бўлсада, бу йўлда ҳатто жонини ҳам фидо қилади. 7 Бурч. Бурч, моҳиятан, жамият, давлат ва шахсларга нисбатан муайян индивиддаги муносабат, улар олдидаги мажбурият. У, юқорида айтганимиздек, виждон, эътиқод, масъулият каби тушунчалар билан мустаҳкам боғлиқ. Умуман, ҳаётда инсоннинг ҳар бир ҳатти-ҳаракати замирида бурч тушунчаси - бурчга садоқат ёки хиёнат ётади. Бурчнинг инсонлик бурчи, мусулмонлик бурчи, насронийлик бурчи, фуқаролик бурчи, оталик бурчи, оналик бурчи, фарзандлик бурчи сингари кенг қамровли, барча даврлар учун умумий бўлган тушунчалари ҳам, журналистлик бурчи, шифокорлик бурчи, олимлик бурчи каби касбий одоб доирасидаги тушунчалари ҳам мавжуд. Шафқат. Шафқат истилоҳи хозиргача Этикага доир асосий ўқув адабиётларда ва илмий тадқиқотларда асосий мезоний тушунча сифатида тақдим этилмайди. Ваҳоланки шафқатнинг илдизи инсон шахсига бўлган муҳаббатга борб тақалади, у ҳам муҳаббат каби қамровли ҳиссиёт. Агар мухаббат меҳрга асосланса, шафқат мурувват билан боғлиқ. Лекин у айни пайтда мурувватдан жиддий фарқ қилади. Мурувват бир инсоннинг кўп холларда ўзига алоқаси йўқ бошқа бир инсонга ачиниш ҳисси орқали ёрдамга қўл чўзиши бўлса, шафқат кишининг ўзига алоқадор одамга, айбдор, гуноҳкор, ижтимоий, иқтисодий ва ҳуқуқий жазоланишга лойиқ кимсага кечиримлилик орқали инсонпарварлик кўрсатишдир. Шафқат ҳисси шафқатга муҳтож киши ўрнига хаёлан ўзини қўйиб фикр юритиш орқали вужудга келадиган, ўзга бир инсон изтиробларини енгиллатишга қаратилган ахлоқий ҳодисадир. Ғазаб инсондаги ҳайвоний хислат бўлса, шафқат инсонийлик белгиларидан биридир. Идеал. Инсон идеал сари интилади, ўз ҳаётини унга қиёслайди, унга тақлид қилади. У инсон ҳаётидаги энг олий ахлоқий талабки, унинг бажарилиши шахсни комилликка етказади. Албатта, ҳаётда бунга тўла 7 Ислом Каримов. Юксак манавият-енгилмас куч.- Т.: Маънавият. Б. 27-28.

эришиб бўлмайди, лекин инсон ана шу комилликни ўзига намуна билиб, идеалга интилиб яшаши жараёнида нисбий-ҳаётий комилликни қўлга киритади. Дунёвий идеал билан, тўғрироғи, ижтимоий-ахлоқий идеал билан диний идеал, бир қараганда, ўхшашдек кўринса-да, аслида кескин фарқ қилади. Чунончи, мусулмонлар учун - Муҳаммад алайҳиссалом, насронийлар учун - Ҳазрати Исо, яҳудо динидагилар учун - Ҳазрати Мусо идеал ҳисобланади. Улар идеал сифатида ҳеч қачон ўзгармайди, боқий. Ижтимоийахлоқий идеаллар эса ўзгариши мумкин ва кўп ҳолларда ўзгариб туради. Масалан, шўролар даврида ўша тузум асосчиси ленин - энг юксак ахлоқий идеал сифатида талқин этиларди ва кўпчилик томонидан шундай қабул қилинарди. Ҳозир эса «куч - адолатда!» деган шиорни ҳаётининг маъноси деб билган буюк аждодимиз амир темур кўпчилик томонидан ижтимоий-ахлоқий идеал, адолатли давлат раҳбарининг намунавий тимсоли тарзида қабул қилинади. Демак, муайян тузум талабларидан келиб чиққан ҳолда, ижтимоий-ахлоқий идеаллар ўзгариши мумкин. Ҳаётнинг маъноси. Инсон нима учун яшайди? Яшашдан мақсад нима? Инсон ҳаётининг маъноси нимада? Ҳар бир инсон ўз умри мобайнида ана шу саволларга жавоб топишга уринади ва ҳаётининг маъносини ўзига хос тарзда тушунади. Шу боис у ахлоқшуносликнинг анча мураккаб тушунчаларидан ҳисобланади. Аввало шуни айтиш жоизки, ҳаётнинг маъносини яшашдан мақсад деган тушунча билан қориштириб юбориш ҳоллари кўп учрайди. Ваҳоланки, уларни айнанлаштириш мумкин эмас, чунки ҳаётнинг маъноси мақсадга нисбатан жуда қамровли тушунча, ўз ичига ўнлаб, балки юзлаб мақсадларни олади, аниқроғи, у муайян мақсадлар тизимидан ташкил топади. Шу боис кимнингдир бирор-бир эзгу мақсади амалга ошмай қолса, унинг ҳаётини «маъносиз» деб бўлмайди. Баъзан ҳаёт «маъносиз» кечиши ҳам мумкин. Бунда кишидаги мақсадлар ўткинчи, майда, юксак орзу-интилишлардан йироқ, ҳайвоний,

тубан, ҳатто ёвуз бўлиши мумкин. Мазкур киши - «ҳаёт эгаси»нинг бундай табиати жамият эришган ахлоқий даража билан баҳоланади. Зеро, кимдир ўз ҳаёти маъносини қандай йўл билан бўлмасин бой-бадавлат, тўкин-сочин яшашда деб тушунади: ҳаром-харишнинг фарқига бориб ўтирмайди, бировнинг ҳақидан қўрқмайди ёки қандай воситалар билан бўлмасин, мартабага эришишни ўз олдига ҳаётий мақсад қилиб қўяди, фақат «юлсам» дейди. Бошқа биров эса қонунни бузмайди, лекин ўзгаларга қайишишни хаёлига ҳам келтирмайди, ҳеч ким билан иши бўлмайди, фақат «ўз қобиғида» яшашни афзал кўради. Яна бир тоифа одамлар борки, улар ҳаётининг маъносини энг юксак қадриятлар билан боғлайдилар ва жамиятда юксак ахлоқ эгаси, гўзаллик ошуфтаси, эътиқоди бут кимсалар сифатида эътибор қозонадилар. Улар олий идеалларга интилиб, фидойиларча умр кечирадилар. Ҳаётининг маъносини ўзидан кейин қолдирадиган «иккинчи умр»да кўрадилар. Биз юқорида кўриб чиққан тоифалар икки умумий ижтимоий-маънавий гуруҳнинг бирига, таъбир жоиз бўлса, шартли равишда дунёвий деб аталадиган қисмига мансуб. Иккинчи гуруҳни эса эътиқодий-диний деб номлаш мумкин. Бу гуруҳ ҳаётнинг маъносини худони топишда, унга етишишда деб билади. Бунда гоҳо черков ёки шариат ақидалари орқали эмас, балки муҳаббат воситасида ҳам худога мурожаат қиладилар. Маълум бўляптики, ҳаётнинг маъносини тушунишда ҳар икки ижтимоий-маънавий гуруҳда ҳам турли қарашлар мавжуд. Лекин улар бир масалада якдил: улар ҳаётнинг маъноси ўз манфаатларини ўзгалар манфаати билан боғлаб, олий қадриятлар ва юксак ақидаларни ички шиор қилиб яшашдадир, деган ахлоқий қоидага биноан умр кечирадилар. Бахт. Ҳаётнинг маъноси идеал билан боғлиқ бўлгани каби бахт атамасини ҳам ҳаётнинг маъноси тушунчасидан ажратиб олинган ҳолда таҳлил этиш мумкин эмас. Зеро, бахт инсон ўз ҳаёти маъносини қай даражада тушунгани ва шу маънодан умри мобайнида қониқиш ҳосил қилиб

боришидан иборатдир. Ҳар бир инсонда қониқиш ҳисси ундаги мақсадларнинг такомилга етганидагина рўй беради. Фақат бу такомилга етиш жараёни бир умр давом этади. Шу маънода буюк аждодимиз абу наср форобий: «бахт - ҳар бир инсон интиладиган мақсад, зотан у муайян комилликдир», - деганида кўп жиҳатдан ҳақ эди. 8 Фақат бу қониқиш ҳам давомийлик табиатига эга эканини унутмаслик лозим, уни лаззат билан айнанлаштириш тўғри эмас. Лаззат онийлик хусусиятига эга, ўзини фақат жараёндагина намоён этадиган ҳодиса ва у моддий ҳаётдаги реал, аммо ўткинчи эҳтиёжлардан келиб чиқади. Масалан, гастрологик ёки шаҳвоний лаззатни олиб кўрайлик: дейлик, сиз кабобни хуш кўрасиз ва лаззатланиб ея бошлайсиз, лекин бироз муддат ўтгач, тўясиз, бошқа егингиз келмай қолади; шаҳвоний лаззат ҳам шундай. Бахт эса маънавий эҳтиёж билан боғлиқ, унда мақсадларга бирин-кетин эриша бориш, қониқиш жараёни, боя айтганимиздек, бир умр тўхтамайди ва доимо лаззат ва завқни ўз ичига олади. Бахт гарчанд, орзу каби идеалнинг ҳиссий-эҳтиросли шакли сифатида кўзга ташлансада, аслида ундан фарқли ўлароқ, шахснинг интилишини эмас, шу интилишнинг рўёбини англатади. Ҳар бир интилишнинг рўёбга чиқиши эса муайян тайёргарликни ва курашни тақозо этади. Бахт ҳақида гап кетганда, албатта, омад тўғрисида тўхталиб ўтиш лозим. Омад ҳам лаззатга ўхшаш онийлик табиатига эга. Лекин бу онийликда лаззатдагидек такрорланиш хусусияти йўқ: одамга омад ҳаёти мобайнида камдан-кам кулиб боқади. Омаднинг ана шу жиҳати ҳақида қрим- татарларнинг қадимги асотири бор. Унга кўра, омад маъбуда экан, кунлардан бирида унинг ўғли ерни томоша қиламан деб осмондан тушибди- ю, қайтиб чиқмабди. Шу-шу омад ерга тушиб, ҳануз боласини қидирармиш. Маъбуданинг юзи йўқ, фақат қоқ мияси устида биттагина кўзи бор экан. Шу боис у тўғри келган ўткинчини тутиб олиб, ўғлиммикан деб, баландга кўтариб, кўзига олиб бориб қараркан ва ўғли эмаслигига ишонч ҳосил 8 Аль – Фараби . Социально-этические трактаты. -Алма – Ата: Наука, 1973. – 3 с.

қилгач, осмону фалакдан пастга қаратиб итқитиб юбораркан. Омад ўз қўлига тушганларнинг ҳаммасига шундай муносабатда бўлар экан. Дарҳақиқат, мазкур асотирда омаднинг ўткинчилик моҳияти жуда чиройли ва мажозий очиб берилган; бир умр омадли одам йўқ, омад - тасодиф, бахт - зарурият; омад - истисноли, бахт - қонуний ҳодиса. Омад - шахснинг бир зумлик ҳолатини акс эттиради, бахт эса инсон нимага эришмоғи лозим, деган саволга бир умр мобайнидаги амалий жавобдир. Ахлоқий тамойиллар ҳам инсон ва жамият ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Улар жамият томонидан шахсга қўйиладиган талаб тарзида намоён бўлиб, инсоннинг ахлоқий моҳиятини, унинг ҳаёти мазмунини, одамлар билан ўзаро алоқаларидаги асосий жиҳатларни белгилаб беради. Натижада тамойиллар, инсон ҳатти-ҳаракатининг умумий йўналишини кўрсатган ҳолда, кўпгина ахлоқий меъёрлар учун асос бўлиб хизмат қилади. Инсонпарварлик – инсоннинг юксак ижтимоий вазифасини белгилайдиган ва барқарор этадиган ғоялар, қарашлар ва эътиқодлар мажмуи, шахс эрки, қадр-қиммати, унинг бахтли бўлиш ҳуқуқини талаб этиш имконининг мавжудлигига енгилмас ишончдиростгўйлик Инсоннинг юксак ижтимоий мақомини белгилайдиган, бу борадаги диний ва дунёвий, ғоявиймафкуравий, миллий ва умумбашарий қарашлар, меъзонлар, қадриятлар ва анъаналар тизимини ифодаловчи тушунчадир. Инсонпарварлик – одамийликдир Унинг туб моҳияти инсон зотини ҳурмат қилиш, қадр – қимматини билиш ҳамда бахт – иқболи йўлида доимо фидокорлик билан курашиш ва ғамхўрлик кўрсатишдан иборатдир Инсонпарварлик - одамзоднинг қадри, эркинлиги, қобилиятлари ҳар томонлама намоён бўлиши учун курашиш, инсоннинг бахт-саодати, тенг ҳуқуқлилиги, адолатли ҳаётни таъминлашдир. Чинакам инсонийлик виқори кишида ҳамдустлик, ҳамкорлик, ҳамдардлик, ҳамжиҳатлик, адолатлилик, адолатпарвар, тинчлик, тотувлик, раҳмдиллик, кўнгилчан, бағрикенглик ва бошқа юксак маънавий комилликларни жамлагандагина намоён бўлади.

Эркпарварлик. Эркпарварлик инсоннинг энг олий ҳуқуқи - эркин, озод яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиши билан муҳимдир. Эркпарварлик, аввало, ўз миллати, ўз ватани эрки учун, қолаверса, бошқа миллатлар ва ватанлар эрки учун курашни ҳаётининг мақсади қилиб қўйган инсонлар тамойилидир. Эркпарвар инсон қулликнинг, мутеликнинг ҳар қандай кўринишини инкор этиши баробарида инсон ҳуқуқларининг том маънодаги жангчисига ҳам айланади. Бу жангчи бир томондан, ҳар бир шахснинг сўз эркинлиги, ўз фикрини эркин баён қилиши, сайлаш ҳуқуқи, виждон эркинлиги учун курашади, иккинчи томондан, бутун-бутун миллатлар эрки масаласини ўртага ташлар экан, маълум маънода миллий озодлик ҳаракатлари учун ҳам туртки беради. Ватанпарварлик – инсоннинг ўз туғилган жойига чексиз меҳр-муҳаббат қўйиб, унинг хизматида бўлишдир. Ватан инсон учун ор-номус, шон-шавкат ва ғурур-ифтихор манбаи ҳисобланади. Ватанининг озодлиги ва ободлиги, унинг сарҳадлари дахлсизлиги, мустақиллигининг ҳимояси йўлида фидойилик кўрсатиб яшаш, она халқининг ор-номуси, шон-шарафи, бахту саодати учун куч-ғайрати, билим ва тажрибаси, бутун ҳаётини бахш этишдек дунёдаги энг муқаддас ва олижаноб фаолиятни англатадиган тушунча ватанпарварлик ниҳоятда сер-қиррат бўлиб, тарихий, ижтимойи, сиёсий, иқтисдий тараққиёт жараёнида доимо такомиллашиб, янгича маъно-мазмун билан бойиб, ривожланиб боради. Ватан манфаати, қадрлаш қиммати, тақдири, истиқболи, она юртга муҳаббат туйғуси қанча чуқур англанк,са, ватанпарварлик туйгуси шунча юксак бўлади. Тарихий, ижтимоий-сиёсий, маънавий тараққиётнинг турли босқичларида ватанпарварнинг янги-янги қирралари намоён бўлиб боради. Ҳақиқий ватанпарвар, Ватанга, она заминга, ўз халқига муҳаббат билан яшаш, унинг истиқболи, манфаати йўлида тинимсиз меҳнат қилиш хамда курашиш зарурати туғилганда жонини фидо қилишни назарда тутади. Миллатпарварлик. Яна бир муҳим ахлоқий тамойил, бу -

миллатпарварлик. У, маълум маънода, ватанпарварлик тамойилининг янада муайянлашган шакли. Шу ўринда миллатпарварликни миллатчилик билан қориштириб юбормаслик лозим. Миллатчилик ўз миллатини ажратиб олиб, унга буюклик мақомини беришга интилиш бўлса, миллатпарварлик, бошқаларни камситмаган ҳолда, ўз миллати равнақи учун курашиш, бу йўлда, лозим бўлса, ўз ҳаётини ҳам фидо қилиш демакдир. У инсонпарварлик билан ҳам чамбарчас боғлиқ. Чунки ўз миллатини чин дилдан севмаган одам ҳеч қачон бошқа миллатларни сева олмайди. Асл миллатпарвар - миллий ўзлигини англаб етган инсон. У ўз миллати билан фахрланади, ўз миллати билан бутун жаҳоннинг фахрланишини истайди. Миллатпарварлик тамойили асосида миллий ғоя ётади, у миллатни севиш амалиётининг - миллатпарварликнинг илмий-назарий асоси сифатида майдонга чиқади. Миллий ғоянинг замонавий, биз танлаган кўринишини, унинг мафкуравий жиҳатларини Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов шундай таърифлайди: «миллий мафкурамиз ҳар қандай миллатчилик ва шунга ўхшаш унсурлардан, бошқа элат ва халқларни менсимаслик, уларни камситиш кайфияти ва қарашларидан мутлақо холи бўлиб, қўшни давлат ва халқлар, умуман, жаҳон ҳамжамиятида, халқаро майдонда ўзимизга муносиб ҳурмат ва иззат қозонишда пойдевор ва раҳнамо бўлиши даркор». 9 Унинг иккинчи жиҳати эса мана бундай талқин этилади: «миллий ғоя биринчи навбатда ёш авлодимизни ватанпарварлик, эл-юртга садоқат йўлида тарбиялаш, уларнинг қалбига инсонпарварлик ва одамийлик фазилатларини пайванд қилишдек олижаноб ишларимизда мададкор бўлиши зарур». 25 Фидойилик - бошқалар манфаати йўлида ўз қонуний манфаатларини, ҳатто ҳаётини қурбон қилишга тайёр туради, жамият учун умумий бўлган олий мақсад ва идеалларни деб ўзидан кеча оладиган кишилар 9 Баркамол авлод орзуси.- Т.: Шарқ, 1999. -38 б. 25 Баркамол авлод орзуси.- Т.: Шарқ, 1999. -38 б.

хаттиҳаракатларини ифодаловчи маънавий тушунча фидойилик тамойилининг мазмуни турли тарихий давр ва ижтимойи жараёнларда ўзига хос тарзда намоён бўлади: у маълум бир даврларда оммавийлашиши ёки камайиши мумкин. Ватанга, халқига бўлган ҳурмат, муҳаббат, ишонч туйғуси муайян умумий манфаатлар, мақсадлар асосида шаклланиб, кишилар қалбидан чуқур ўрин олади ҳамда фаолиятига таъсир қилиб, уларни масъулиятли вазифаларни бажаришга сафарбар этади. Фидойи ўз такдирини Ватан, миллат такдири билан боғлаган барча кишиларга хос фазилатдир. Зиёлилик тамойили ҳозир биз англайдиган тушунча маъносида нисбатан узоқ тарихга эга эмас. У жадидчилик ҳаракати билан бирга юзага келди десак, хато қилмаган бўламиз. Лекин бу тамойилнинг инсон фаолиятидаги дастлабки унсурлари ўрта асрлар ва ундан кейинги даврлардаги маърифатпарварлар ҳаётида шаклланганини эътироф этмоқ лозим. Яъни, у инсоният жамиятидаги маданий ва интеллектуал - ақлий тараққиёт билан боғлиқ. Ваҳоланки, зиёлилик тамойили табақа ёки гуруҳга мансублик маъноларини англатмайди. Оддий фермер - деҳқон ҳам, ҳайдовчи ҳам, фаррош ҳам зиёлилик тамойили билан иш кўриши ва атрофдагилар томонидан: «ҳа, фалончими, жуда ажойиб, зиёли одам-да», деган юксак ижтимоий баҳога лойиқ бўлишлари мумкин. Бунда у одамнинг касбидан қатъи назар, ҳам билим, ҳам фаҳм-фаросат, ҳам олий мақсадлар эгаси экани тушунилади. Шундай қилиб, зиёлилик асосида инсоннинг маънавиймаърифий юксаклиги, қалбидаги ички нур, атрофни ҳам нурлантира оладиган зиёси билан белгиланадиган ҳатти-ҳаракатлар ётади. Зиёлилик тамойилига оддий фуқароларнинг муносабатида эса икки хил ёндашув кўзга ташланади. Уларнинг фаол ва илғор қисми, миллатнинг ўзагини ташкил этадиган кўпчилик одамлар зиёлиларга ҳавас билан қарайдилар, зиёлиларнинг ҳатти-ҳаракатларини нафақат маъқуллайдилар, балки ўз фарзандлари ва яқинларига намуна қилиб кўрсатадилар. Аммо оддий аҳолилик мажбуриятидан бошқа нарсани билмайдиган, тарихдан

«омма» деб аталиб келинадиган ижтимоий қатлам кишилари, уларнинг маълумотлари олий ёки ўрталигидан қатъи назар, зиёлиларга истеҳзо билан, «ҳокимият билан ўйнашган эси пастлар» деб қарайдилар. Ана шу худбин ва маҳдуд «омма» қайси ерда камайиб борса, ўша жамиятда тараққиёт юксак даражага кўтарилади. Зеро, зиёлилик кенг маънодаги фидойиликдир. Шу боис мустақиллигимизнинг илк кунлариданоқ бизда зиёлилик тамойилини ҳар бир фуқарога сингдириш учун мунтазам кураш олиб борилмоқда. Уни сингдириш эса маънавиятни юксалтириш орқали рўёбга чиқади. Меҳнатсеварлик - ижтимоий фойдали меҳнат учун ўз вақти ва кучини беришга тайёрлик ҳолати. Меҳнатсеварлик меҳнатга бўлган ижобий муносабатининг намоён бўлишидир. Шахс манфаати нуқтаи назаридан, меҳнатсевар инсоннинг ўз ҳаётида муваффақиятга эришиш гарови бўлса, ахлоқий нуқтаи назардан халқ фаровонлигини таъминлаш учун зарур фаолиятдир. Меҳнатсеварликнинг йўқлиги ва дангасалик эса нуқсон сифатида қаралади. Шу билан бирга, ишга ҳаддан ташқари ружу қўйиш ижтимоий манфаатлар нуқтаи назаридан бир оз қораланади ҳам. Бундай меҳнат, яъни ўзаро муносабатлар эвазига меҳнатга ружу қўйиш, шахснинг ўз эгоистик мақсади йўналишидаги фаоллиги деб қаралади. Шунинг учун меҳнатга баҳо беришда масаланинг маънавий жиҳати устунлик қилади. Тинчликпарварлик - шахс ахлоқи ва маънавиятини белгиловчи фазилатлардан бири бўлиб, у урушларга йўл қуймаслик, давлатлараро низо ва можароларни сиёсий воситалар билан ҳал этиш, мамлакат ичидаги келишмовчиликларни тинч йўллар билан бартараф қилиш, инсон ҳуқуқи ва қонун устуворлигини таъминлаш тамойилларини ифодаловчи тушунчадир. Тинчликпарварликнинг яна бир кўрииши бу тотувлик бўлиб, 1) тор маънода — одамлар, оила, маҳалла ёки гуруҳ аъзолари орасидага ўзаро маънавий-муросавий муносабат; 2) кенг маънода фуқароларнинг маънавийахлоқий мезонлари, хатти-ҳаракатлари, ҳаётга муносабатларида кўзга ташланадиган маънавий ҳодиса. Тотувлик жамиятда турли хил ижтимоий қатлам ва гуруҳларнинг турли миллат, ирқ ва динга мансуб

кишиларнинг ўзаро муносабатларида, уларнинг муайян давлат сиёсатига бўлган муносабатларида ҳамфикрлилик тамойили асосидаги умумийликни англатувчи тушунча ҳамдир. Ахлоқий меъёрлар ҳам инсон ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Ҳалоллик - виждон, адолат ва бурч каби ахлоқшунослик мезоний тушунчалари билан боғлиқ, инсонинг ўзгача муносабати ўзича муносабатидек соф, покиза бўлишини талаб қилидиган ахлоқий меъёрдир. Даставвал у диний тушунча сифатида вужудга келиб, ҳар бир мусулмоннинг емак-ичмаги, жинсий ва иқтисодий ҳатти-ҳаракатлари сифатини белгилаб берувчи шаръий меъёр бўлиб амал қилган,унинг зидди - ҳаром диний нуқтаи – назардан салбий ҳисобланган ҳатти-ҳаракатларга нисбатан қўлланилган. Кўриб ўтганимиздек, ҳар бир диний эътиқоднинг асосида ахлоқийлик ётади ва у кўп ҳолларда ибодатдан баланд қўйилган: солиҳ бандалар, «қуръон»да айтилганидек, энг аввало гўзал ахлоқ эгаларидир. Шу боисдан кейинчалик ҳалоллик нисбатан тор шаръий қобиқдан чиқиб, аста-секинлик билан шахс ҳаётидаги энг қамровли ахлоқий меъёрга айланди, теран маънавийлик касб этгани ҳолда, кундалик ҳаётдаги инсонийликни белгилайдиган умуминсоний фазилат бўлиб қолди. Масалан, ҳозирги кунда ихтисослашган меҳнат тақсимотининг такомиллашуви, илм-фан тараққиётининг юксалиши натижасида биз касбий ҳалоллик илмий ҳалоллик, иқтисодий ҳалоллик ва бошқалар ҳақида гапиришимиз мумкин. Инсоният жамиятида ҳаромлик ёхуд нопокликнинг ҳалолликка нисбатан кам учрамаслиги доимо ахлоқшуносликлар ташвишга солиб келган. Чунончи, Имом Ғаззолийнинг ҳаром ейиш ҳақида тўхталиб, мана бундай дейиши бежиз эмас: «  хоҳи зулм билан олинган бўлсин (куч ишлатиб, хоинона ундириш ва босқинчилик-ўғрилик йўллари билан олиш); хоҳ завқ ва ўйин йўли билан олинсин (қимор ва шунга ўхшаш нарсалар билан бўлганидай); хоҳ ҳийла ва найранг йўллари билан олинсин (товламачилик ва алдамчилик, тарозидан уриш каби); ўз моли ва бойлигини ҳаром ишларга

(ичкиликбозлик, қимор, фоҳишабозлик) харжлаши - ҳаммаси ҳаром ейишга киради» 10 . Афсуски, Ғаззолий санаб ўтган ҳолатларни атрофимизда кўп кўрамиз. Чунки нопок йўл тутиш осон, лекин ҳалолликка эришиш қийин. Бунинг сабаби шундаки. Ҳалолликнинг мавжудлиги фидоийлик ахлоқий тамойили ва ростгўйлик ахлоқий меъёри билан шартланади; доимо ҳалоллик қилиш ёки ҳалол яшаши учун киши албатта нималардандир кечиши, кимларгадир қарши бориши, фақат рост гапириши, сўз билан иш бирлигига эришиши керак. Шу боис ҳалол инсон жамоатчилик ўртасида обрўга эга, ҳурматга сазовор бўлади. Қайси жамиятда ҳалол фуқаролар кўпайса, ўша ерда бахт ва фаровонлик ҳукум суради. Ҳозирги кунда давлатимиз миллий-маънавий қадриятларни тиклашни, одамларни ҳалол, инсофли, адолатли бўлишга чақиришни ўз ички сиёсатининг муҳим қисми деб билган ҳолда иш тутмоқда. Ростгўйлик - ёки тўғри сўзлилик инсоннинг ҳақиқатга интилиши билан боғлиқ ҳақиқат эса доимо синфийлик, партиявийлик-мафкуравийлик ва тарихийлик-даврийликдан юқори туради. Ҳақиқатнинг ифодавий шаклларидан бири ростгўйликдир. Демак, ростгўйлик - инсоннинг кейинчалик касб этган табақавийлик, - сўз онгига, руҳига сингдирган, ижтимоий-ҳаётий, даврий-тажрибавий хусусият эмас, балкининг моҳиятида берилган фазилат. Ростгўйлик инсондан сабр-тоқат, матонат ва жасоратни талаб қилади, ростгўй инсон қўрқувдан фориғ бўлади, ҳар қандай ҳолатда ҳам виждонига қарши бормайди: кимларнингдир кўзига қараб, яқинларини ёки ҳамкасабаларини хафа қилишдан, ўз моддий манфаатдорлигига зарар етказишдан чўчмайди. Тўғри, бундай муносабат туфайли ростгўй инсон азият чекиши, таъна-дашномларга қолиши мумкин. Лекин буларнинг ҳаммаси бир одамга ёки муайян гуруҳга воқеликни асл ҳолида етгазганлигидан, уларни нотўғри йўлга солиб юбормаганлигидан қалбда 10 Ғаззолий Абу Ҳомид . Мукошафат ул-қулуб. - Т.:Адолат, 2000. – 336 б.

пайдо бўлган қониқиш ҳисси, хотиржамлик ва ором туфайли ювилиб кетади, ички бир қувонч унга баланд руҳ бағишлайди. Ёлғонга келсак, уни кўпчилик донишмандлар энг катта ёвузликлар сирасига киритишган. Чунки ёлғончи кишилар бўлган ёки бўлаётган воқеаҳодисалар ҳақида нотўғри ахборот бериб одамларни адаштирадилар, ўзлари ҳам адашадилар. Кимнингдир ёки кимларнингдир ёлғони туфайли одамлар ишончга лойиқ нарсаларга ишониш, ишончсизликка созовор нарсаларга ишонмаслик имконидан маҳрум бўлдилар ва турмушда ҳатто ҳаёт-мамот масалаларида нотўғри қарорлар қабул қиладилар, бу нарса эса фожеага олиб келади. Ёлғончилик қилган одам ҳам «қуруқ» қолмайди, у ҳам ўз «фожеавий улуш» ига эга бўлади, унга бундан буён номусиз, каззоб, ишониб бўлмайдиган одам сифатида муносабат қилинади, бу бир томондан, иккинчи томондан, ўзи ҳам зарар кўради. Орият - кундалик ҳаётимиздаги ахлоқий талабларнинг энг оддий, аммо энг муҳим шаклларидандир. Орият инсоннинг ҳатти-ҳаракати, ўзини тутишида намоён бўлади. Орият уят, номус, виждон, иззат-нафс, қадр каби тушунчалар билан боғлиқ. Уят инсоннинг умумэътироф этилган талаб ва одатларга зид ҳатти-ҳаракати натижасида юзага келса, орият деганда ўз сўзининг устидан чиқадиган, ваъдага вафо қиладиган инсон тушунилади. Кўпинча ор-номус тушунчаси бирга қўлланади. Номус ижтимоийлик хусусиятига эга бўлиб, шахснинг ўз қадр-қимматини англаб етиши, шу қадрқимматнинг жамият томонидан тан олиниши ёки олинмаслигига нисбатан бўладиган муносабат билан белгиланади. Андиша- инсон ахлоқига хос хусусият бўлиб, тарбия жараёнида шаклланиб боради. У инсон ички ҳаёси, ирода кучини намоён этадиган, кишидаги хулқ-одоб, тарбия ва маънавият билан боғлиқ сифатларини ифода этади. Шарқ донишмандларидан бири Ҳусайн Воиз Кошифий “Ҳаё ва андиша дунёда тартиб сақлашнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Ҳаё йўқолса, ҳеч кимда виждон қолмайди, дунёда тартиб бузилади. Кишилар бир-бирига бефарқ қарайдиган бўладилар” дейди. Бу эса ҳаё ва андишанинг

узвий боғлиқ эканлигини кўрсатади. Ҳаё инсон қалбида, туйғусида намоён бўлувчи хулқий гўзалликнинг асосий белгиларидан бири бўлиб андишага яқин фазилатдир. Андиша йиллар давомида шаклланиб боради. Андиша ўзбекона фазилат десак янглишмаймиз. Халқимиз орасида “Андишанинг отини қўрқоқ қўйма” деган мақол мавжуд. Бу андиша- истиҳола, босиқлик қўрқоқлик эмас балки юксак маънавиятга хос хусусият эканлигини англади. Андишали киши хокисор, шарм-ҳаёли бўлади. Бетгачопарлик қилмайди, ўзгалар иззат- нафсига тегадиган ҳатти-ҳаракатлар қилмайди, ёши улуғлар ва аёлларни ҳурматини жойига қўяди. Андиша сўзлаш ва тинглаш, суҳбатлашиш жараёнида инсоннинг энг гўзал жиҳатларини намоён этади. Андишали инсон қўлидан келмайдиган ишни ваъда бермайди, ўзбошимчалик ва манфаатпарастликдан йироқ бўлади. Андишасиз киши суҳбатдошининг кўнглини оғритувчи сўзларни айтади атрофдагиларга панд беради. Андишали кишида миллий ғурур, миллий ифтихор, орият кучли бўлади. У “етти ўлчаб бир кес” тамойили асосида иш кўради, қилаётган ҳар бир ҳатти-ҳаракати учун жавобгарлигини ҳис қилади. Улар ўз миллати, эл-улус манфаати ва шарафини ҳимоя қилишади. Ҳаё - муҳим ахлоқий меъёр, шунингдек, инсон хулқий гўзаллигининг асосий белгиларидан бири. Ҳаё уят ҳисси билан ўхшаш бўлсада, аслида андиша ва ибога яқин фазилат тарзида намоён бўлади, у гўзаллик билан уйғунлашиб кетади. Ҳусайн Воиз Кошифий ҳаё ҳақида шундай дейди: “Ҳаё ва андиша дунёда тартиб сақлашнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Ҳаё йўқолса, ҳеч кимда виждон ҳам қолмайди. У ҳолда дунёда тартиб бузилади. Кишилар бир – бирига бефарқ қарайдиган бўладилар” 11 Чунончи, Абдулла Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» асарида, ҳаёни – дилни равшан қиладурган бир нурдирки, инсон ҳар вақт шул маънавий нурнинг зиёсига муҳтождир, у иффатнинг пардаси, виждоннинг ниқоби деб атайди 11 Шарқ донишмандлари ҳикматлари.-Т.:Шарқ,2006. -159 б.

Камтарлик - шахснинг ўзига ва атрофдагиларга самимий муносабатини ифода этадиган ахлоқий ҳодиса, инсон ахлоқини безайдиган фазилатлардан биридир. Камтарлик ўзини ўзгалардан юқори қўймаслик, ўз куч- қудратини намойиш қилиб мақтанмаслик, ўзини бошқалардан устун деб ҳисобламаслик. Камтарликнинг зидди манманлик, такаббурлик энг тубан иллатдир. Камтарлик инсонни юксакликка кўтаради, манманлик эса тубанлаштиради. Манманлик, такаббурлик жамиятнинг олға интилишига тўсиқ бўладиган иллатлардан биридир. Манман киши ўзи ҳақида жуда юқори фикрда бўлади, атрофдагиларни менсимайди, ўз манфаатини ўзгалар манфаатидан юқори қўяди ва оқибатда шуҳрапарстлик, худбинлик тўрига илинади, жамиятда обрўсини йўқотади. Камтар инсон ўзгалардан камчилик ахтармайди, ўз камчиликларини кўра билади, уни бартараф этишга ҳаракат қилади. Камтарлик билан сабртоқат ёнма-ёндир. Камтар инсон яхши-ёмон кунга сабр-қаноат қилади, ўзлигини йўқотмайди.. Халқимиз орасида “Камтар кам бўлмас”, “Камтарга камол, манманга завол” каби мақоллар ушбу ахлоқий фазилат инсонни юксакликка кўтариши, халқ ҳурматига сазовор этишини англатади. ХХI асрда глобал этосфера (ахлоқий муҳит)ни яратишнинг зарурияти. ХХI асрда глобал этосфера, сайёрамизда этосфера - ахлоқий муҳитни яратиш долзарб масалага айланди. Маълумки, юзлаб асрлар мобайнида инсон кичик биологик олам сифатида катта биологик олам ичида, унинг бир парчаси, жонли организмлар подшоси, оқил ва ҳукмрон қисми сифатида яшаб келди. XIX асрнинг охиридан бошлаб, айниқса XX асрда инсон ўз тафаккур қуввати билан, илмий-техникавий юксалишлар туфайли ана шу биосфера ичида ноосферани - техникавий муҳитни яратди. Мана, ҳозирги кунда, қаранг, эрталабдан кечгача биз ўз техникавий кашфиётларимиз ичида яшаймиз - еймиз, ичамиз, юрамиз, ухлаймиз, уларсиз ҳаётимизни тасаввур қила олмаймиз. Булар метро, автобус, телевизор, радио, телефон, эскалатор,

плейер, лифт, компьютер, поезд, теплоход, газ плиталари, электр асбоблари, заводлар, локаторлар, кимёвий дори-дармонлар ва ҳ.к. Бугун видеотелефонда гаплашар эканмиз, юзлаб чақирим наридаги суҳбатдошимизни кўриш ва у билан гаплашиш учун от-уловда ёки пиёда борадиган бўлсак, неча кунлаб йўл босишимиз кераклиги ҳақида ўйлаб ўтирмаймиз, тўғрироғи, бу эсимизга ҳам келмайди. Чунки техника бизнинг яшаш муҳитимизга айланиб қолган. Фақат бугина эмас. Инсон эндиликда ўзи яшаётган бутун бошли сайёрага таъсир кўрсата бошлади. Ер тарихида инсон биринчи марта улкан геологик куч бўлиб майдонга чиқди. Инсоний тафаккур биосферадаги ўзгаришларнинг асосий сабабига айланди. Ноосфера таълимоти асосчиларидан бири рус олими В.В.Вернадский илмий тафаккур ва инсон меҳнати таъсири остида биосфера янги ҳолат бўлмиш ноосферага ўтаётганлигини, бутун геологик давр мобайнида яратилган, ўз мувозанатларида барқарорлашган биосфера инсон илмий тафаккури босими остида тобора кучлироқ ва теранроқ ўзгаришга киришганини таъкидлайди: «сайёрамиз юзи - биосфера инсон томонидан онгли ва асосан онгсиз равишда кескин кимёвий ўзгаришларга дучор этилмоқда, - деб ёзади у. - инсон қуруқликнинг физикавий ва кимёвий ҳаво қобиғини, унинг барча табиий сувларини ўзгартирмоқда... Ҳозир биз биосферадаги янги геологик эволюцион ўзгаришларни бошдан кечиряпмиз. Биз ноосферага кириб боряпмиз». 12 Бу муаммоларнинг ҳал этилиши фақат атроф-муҳитни кимёвий заҳардан экологик тозалашнигина эмас, балки, энг аввало, глобал маънода ХХI аср кишиси онгини технократия заҳаридан фориғлантиришни тақозо этади. Яъни улар инсоният олдида эндиликда экологик ҳодиса эмас, балки том маънодаги ахлоқий муаммолар сифатида кўндаланг бўлиб турибди. Машҳур австриялик этолог олим, Нобель мукофоти лауреати Конрад ЛДоренцнинг: «ёппасига ва тез ёйилиб бораётган жонли табиатга бегоналашиш ҳодисаси учун асосан цивилизациямиз кишисидаги эстетик ва 12 Вернадский В.И. Начало и вечность жизни.- М.: Сов. Россия, 1989. С. 186 – 187.

ахлоқий тўпослик айбдордир», - деган сўзлари шу нуқтаи назардан диққатга сазовордир. 13 Юқорида айтилганлардан чиқадиган хулоса битта: келажакда инсон ўзини ва ўз сайёрасини муқаррар ҳалокатдан қутқараман деса - ХХI асрдан бошлаб этосфера даврига ўтиши керак; ахлоқийлик ҳар биримиз учун ҳар қадамда бугунги техникавий муҳит каби заруратга айлангандагина бунга эришиш мумкин. Бунда этика фанининг ўрни ниҳоятда беқиёс. Таянч тушунчалар: Ахлоқ, одоб, хулқ, категория, ахлоқий меъёрлар, тамойиллар, эзгулик, ёвузлик, яхшилик, ёмонлик, муҳаббат, нафрат, бурч, виждон, ор-номус, ҳаётнинг маъноси, мардлик, очиқкўнгиллилик, ҳалоллик, ҳасад, ҳаё, камтарлик, миллатпарварлик, инсонпарварлик, адолат, мурувват, қадрият, ватанпарварлик. 13 Лоренц К. Восемь смертных грехов цивилизованного человечества.//«Вопросы философии»№ 3, 1992.- 42 с.

Такрорлаш учун саволлар: 1. Этика фанининг тадқиқот доирасини изоҳланг? 2. Шахс хаётида ахлоқий меъёрлар қандай ўрин тутади? 3. Этика фанининг мақсади ва вазифалари нималардан иборат? 4. Этика бошқа қайси ижтимоий фанлар билан алоқадорликда иш олиб боради? 5. Этиканинг асосий категориялари ҳақида маълумот беринг.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995

O'xshashlar

“Этика” фанининг предмети, вазифалари ва тарихи

Этика фанининг мавзуси ва вазифалари

Этика фанининг мавзуси ва вазифалари

Фалсафа фани, унинг предмети ва жамият хаётидаги урни

Фанларнинг фалсафий масалалари фанининг предмети ва вазифалари