Estetik falsafaning predmeti ,obekti, falsafiy maqsadi va kategoriyalari - Falsafa - Referatlar

Estetik falsafaning predmeti ,obekti, falsafiy maqsadi va kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

24.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.1416015625 KB

Ko'chirib olish

Estetik falsafaning predmeti ,obekti, falsafiy maqsadi va kategoriyalari Reja: 1.Estetika fanining obekti va falsafiy mohiyati. 2. Estetikaning kategoriyalari 3. Estetika kategoriyalarining o’zaro aloqadorligi

Estetika yoxud Nafosat falsafasi eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqt ni o’z ichiga oladi. Biroq u o’zining hozirgi nomini XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo’lmish go’zallik va san’at haqidagi mulohazalar har xil san’at turlariga bag’ishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o’z aksini topgan edi. «Estetika» atamasini birinchi bo’lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Baumgarten (1714— 1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug’ olmon faylasufi G. Laybnits (1646-1716) ta’limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Laybnits inson ma’naviy olamini uch sohaga: aql – idrok, iroda-ixtiyor, his- tuyg’uga bo’ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan o’rganish lozimligini ta’kidlaydi. Baumgartengacha aql – idrokni o’rganadigan fan – mantiq, iroda – ixtiyorni o’rganuvchi fan esa – axloqshunoslik (etika)ning falsafada ko’pdan buyon o’z o’rni bor edi. Biroq his-tuyg’uni o’rganadigan fan falsafiy maqomda o’z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi xizmati shundaki, u «his qilish», «sezish», «his etiladigan» singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos – «oyestetikos» so’zidan «estetika» (olmoncha «estetik» – «eshtetik») iborasini olib, ana shu bo’shliqni to’ldirdi. Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, ko’p o’tmay, u goh «go’zallik falsafasi», goh «san’at falsafasi» sifatida talqin etila boshlandi. Estetika fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Hegel esa o’z ma’ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo’llashga urinishlar bo’ldi... So’zning o’z-o’zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, mazkur fan mazmuniga javob beradigan ibora, bu – “ n afosat falsaf asi» , «san’at falsafasi» yoki yana ham aniqroq qilib aytganda – «badiiy ijod falsafasi» 1 . Hegelning «estetika» atamasidan ko’ngli to’lmaganligiga jiddiy sabablar 1 Гегель Г. Эстетика. М., Искусство, 1968. С. 7.

bor. Bulardan biri – yuqorida uning o’zi aytib o’tgan fikrlari bo’lsa, ikkinchisi – mazkur so’zning barcha his-tuyg’ularga taalluqliligi. Vaholanki, bu fan faqat nafosatli his tuyg’ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi sababga ko’ra, «estetika» atamasining talabga javob berishi shubhali. Buning ustiga allaqachon mazkur fan tadqiqot doirasi san’at hududidan chiqib, inson hayotining deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. SHu bois «nafosatshunoslik» atamasi ham ilmiy muomalaga kiritildi. Zero mazkur atamaga asos bo’lgan «nafis», «nafislik», «nafosat» so’zlari o’z qamrovi bilan fan talablariga javob bera oladi. «Nafis» so’zi «O’zbek tilining izohli lug’ati»da – go’zal, nozik, latif, yoqimli, badiiy jihatdan juda yuksak degan ma’nolarda izohlanadi 2 . SHu sababli Hegelning izidan borib, «Estetika» atamasini saqlab qolgan holda, «nafosatshunoslik» iborasidan ham foydalanish mumkin, deb o’ylaymiz. Endi «Estetika» fanining mohiyatini anglatadigan «san’at falsafasi» va «go’zallik falsafasi» iboralariga to’xtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari ko’pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o’tganimizdek, san’at bu fanning yagona tadqiqot ob’ekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni go’zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu fan shug’ullanadi. Demak, uning qamrovini san’atning o’zi bilangina chegaralab qo’yishga haqqimiz yo’q. Zero bugungi kunda inson o’zini o’rab turgan barcha narsa-hodisalarning go’zal bo’lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan samolyot, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog’lar – hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim. Go’zallik, ko’rganimizdek, nafosatning bosh, etakchi xususiyati hisoblanadi. Shu bois u estetikaning mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero go’zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi estetik tabiatiga ega bo’lolmaydi. Masalan, ulug’vorlikni olaylik. U asosan hajmga, 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томли, I том, М., Русский язык, 1981. 497 – 498-б.

miqyosga miqdorga asoslanadi: Buxorodagi Arslonxon minorasi yoxud Minorai Kalon ulug’vorligi bilan kishini hayratga soladi. Unga tikilar ekansiz, qalbingizni nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi shunday balandlikdagi kimyoviy korxona mo’risidan zavqlanolmaysiz. YOki yonbag’irdan turib, toqqa tikilsangiz, estetik zavq tuyasiz, ammo xuddi shunday balandlikdagi shahar chetida o’sib chiqqan axlat «tog’i»ga qarab zavqlanmaysiz. CHunki Arslonxon minorasi me’morlik san’ati asari sifatida go’zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan; tog’ esa tabiat yaratgan ulug’vor go’zallik. Zavod mo’risida ham, axlat «tog’»ida ham hajm, miqdor boru, lekin bir narsa –go’zallik etishmaydi. Minora bilan tog’dagi hajmni salobatga aylantiruvchi unsur, bu – go’zallik. Fojeaviylik xususiyatida ham go’zallikning ishtirokini ko’rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanidagi Austrlitsda bo’lib o’tgan rus va fransuz qo’shinlari to’qnashuvidan so’ng, jang maydonida yarador bo’lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qo’lida bayroq dastasini ushlagancha, ko’m-ko’k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit – bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni o’lgan deb o’ylab, bu manzaradan hayratlanib: «Mana bu – go’zal o’lim!», deydi. Bu o’rinda asar qahramonining o’limi – fojeaviylik, o’limning qahramonlikka aylanishi – ulug’vorlik; fojeaviylik bilan ulug’vorlik xususiyatlarining omuxtalashuvi natijasida esa go’zal manzara, qayg’uli va ulug’vor go’zallik vujudga kelgan. SHuning uchun ham Napoleonning hayrotomuz xitobi bejiz emas. Ayni paytda go’zallik yuqorida keltirilgan estetik xususiyatlar va tushunchalarning «mustaqilligiga» daxl qilmaydi, faqat ularning hujayrasida u yoki bu darajadagi unsur sifatida ishtirok etadi. Demak, estetikaning asosiy tadqiqot ob’ekti – go’zallik, biroq, birinchi galdagi vazifasi ana shu go’zallikni aks ettirish bo’lgan san’at ham o’z navbatida nafosatshunoslikning keng qamrovli tadqiqot ob’ekti hisoblanadi. San’at estetikaning tadqiqot ob’ekti sifatida o’ziga xos olam. Unda estetik xususiyatlar bo’rtib ko’zga tashlanadi. SHunga ko’ra, uni nafosatga burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning o’zini o’ziga ko’rsatuvchi ulkan ko’zgu vazifasini o’taydi. U insonni o’rgatadi,

da’vat etadi, go’zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning ko’makchisi, etakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo bo’lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo’lgan barcha jarayonlarni o’rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan esa, san’at asarini idrok etayotgan kishi ruhidagi o’zgarishlarni nafosat nuqtai nazaridan tadqiq qiladi. SHunday qilib, estetika san’atni to’la qamrab oladi va uning ich-ichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart-sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi – idrok etuvchiga etib borgunigacha bo’lgan va undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi hamda ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zero «San’at falsafasi» iborasining siri ana shunda. Estetikaning falsafiy mohiyatini yana uning san’at asariga yondashuvida ko’rish mumkin. Ma’lumki, har bir san’atshunoslik ilmi o’z tadqiqot ob’ektiga uch tomonlama – nazariy, tarixiy, tanqidiy jihatdan yondashadi. Masalan, adabiyotshunoslikni olaylik. Adabiyot nazariyasi faqat adabiyotgagina xos bo’lgan badiiy qonuniyatlarni, badiiy qiyofa yaratish usuli va vositalarini o’rganadi. Adabiyot tarixi muayyan tarixiy-badiiy jarayonlar orqali badiiy adabiyotning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Adabiy tanqid esa adabiy-badiiy ijodning zamonaviy jarayonlarini tadqiq etadi va har bir yangi asarni baholaydi, asar ijodkorining ijodiy rivojlanishini kuzatib boradi. Musiqada ham, tasviriy san’atda ham, boshqa san’at turlarida ham shunday. Estetikada esa tadqiqot ob’ektiga yondashuv uch emas, birgina – nazariy jihatdan amalga oshiriladi: tarix ham, tanqid ham nazariyaga bo’ysundiriladi. To’g’ri, «estetika tarixi» degan ibora va shu nomda kurslar o’qitiladi. Lekin bu nom, ibora shartli tarzda qo’llaniladi. CHunki, u fan tarixi emas, balki tarixan davrlarga bo’lingan estetik nazariyalar tahlilidir. Ma’lumki, san’at asarining mavjud bo’lishi uchun to’rt shart yoki omil albatta zarur. Bular: ijodkor – badiiy asar – badiiy asarni idrok etuvchi –vositachi. YUqoridagi misol nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak: yozuvchi – roman –

kitobxon – tanqidchi. Adabiyotshunoslik bularning har birini odatda alohida- alohida o’rganadi. Deylik, yozuvchi Odil YOqubov ijodiy faoliyati haqida adabiy portret alohida, uning «Ulug’bek xazinasi» romani to’g’risida tadqiqiy maqola alohida, «Ulug’bek xazinasi» romani va zamonaviy kitobxonning didi, saviyasi va talablariga bag’ishlangan taqriz hamda unda kitob nashriga (nashriyotga) doir mulohazalar alohida yozilishi mumkin. Nafosatshunoslik fani hammasini bir yo’la, muayyan tizim sifatida tadqiq etadi va bu tadqiqot umumlashtiruvchilik, nazariylik xususiyatiga ega bo’ladi. SHunday qilib, estetikaning falsafiy mohiyatini ko’rib o’tdik. Endi uning boshqa fanlar bilan o’zaro munosabatlariga to’xtalamiz. Nafosat falsafasi fanining boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi Nafosat falsafasining ijtimoiy fanlar bilan aloqasi shaxs tarbiyasini kamolga etkazish bilan bog’liq masalalarda uzviy birlikka ega. Zero, ijtimoiy fanlarning tarbiya jarayonidan ko’zlaydigan maqsadi – muqaddas qadriyatlarimiz, yuksak ma’naviyatimiz, buyuk tariximiz va umumbashariy taraqiyot yo’limizning asosi bo’lgan ma’naviy tarbiyani qaror toptirishga bog’liqdir. Zero, Islom Karimovning “Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo’lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo’lib yashashshi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. Nafosat falsafasi va axloq falsafasi. Estetika qadim-qadimlardan buyon ko’pgina fanlar bilan mustahkam aloqada rivojlanib kelgan. SHulardan biri bo’lgan falsafa haqida, ular orasidagi bog’liqlik to’g’risida yuqorida aytib o’tdik. Nafosat falsafasi uchun yana bir yaqin aloqador, «qadrdon» fan axloq falsafasidir. Bu ikkala fan shu qadar bir-biriga yaqinki, hatto ba’zi davrlarda ayrim mutafakkirlar tomonidan ular etarli darajada o’zaro chegaralanmagan. CHunki insonning xatti-harakati va niyati ko’pincha ham axloqiylikka, ham nafosatga tegishli bo’ladi, ya’ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat xususiyatlarini o’zida birvarakay mujassam qiladi. SHu sababli «Avesto», «Bibliyo» va «Qur’on» kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari

qadimgi faylasuflar ta’limotlarida axloqiylikni – ichki go’zallik, nafosatni – tashqi go’zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, ko’rib o’tganimizdek, san’at nafosat falsafasining asosiy tadqiqot ob’ektlaridan hisoblanadi. Har bir san’at asarida esa axloqning dolzarb muammolari ko’tariladi va ijodkor eng yuksak axloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali in’ikos ettiradi. Bu in’ikos bevosita ijobiy qahramonlar qiyofasida amalga oshsa, bilvosita salbiy voqea-hodisalarga muallif nuqtai nazari orqali ro’y berishi mumkin. YA’ni, biror-bir badiiy asarda ijobiy qahramonlar umuman bo’lmaydi, lekin undagi voqea-hodisalarga ijodkor o’z zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib baho beradi. SHu bois axloqsiz badiiy asarning bo’lishi mutlaqo mumkin emas. Demak, nafosat falsafasi o’rganayotgan har bir badiiy asar ma’lum ma’noda axloq falsafasi nuqtai nazaridan ham tadqiq etilayotgan bo’ladi. Biroq, bunday yaqinlik, yuqorida aytganimizdek, aslo aynanlikni anglatmaydi. Bu ikkala fanning tadqiqot ob’ektlari orasidagi farqni birinchi bo’lib buyuk Arastu «Metafizika» asarida nazariy jihatdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat harakatda, go’zallik esa harakatsiz ham namoyon bo’ladi, degan fikrni bildiradi  . Darhaqiqat, axloqiylik faqat insonning xatti-harakati, qilmishi orqali yuzaga keladi; odam toki harakatsiz ekan, biz uning na yaxshiligini, na yomonligini bilamiz. Muayayn xatti-harakat sodir qilinganidan keyingina biz uni yo ezgulik, yo yovuzlik, yo yaxshilik, yo yomonlik sifatida baholaymiz. Go’zallik esa, o’zini harakatsiz ham namoyon etaveradi. Olaylik, Ko’kaldosh madrasasi. U hech qachon harakat qilmaydi, lekin go’zallik sifatida mavjud, harakatsizligidan uning go’zalligiga putur etmaydi. Bundan tashqari, axloqning qonun-qoidalari, nasihatlar, hikmatlar umumiylikka, barchaga bir xilda taalluqlilik xususiyatiga ega. Nafosat esa muayyanlikni, aniqlikni yoqtiradi. Masalan, axloq falsafasidagi «yaxshi odam» tushunchasi hammaga – ayolga ham, erkakka ham, yoshu qariga ham tegishli bo’lishi mumkin. Nafosat falsafisida esa «go’zal odam» tushunchasi yo’q: yo «go’zal yigit», yo «go’zal qiz» degan tushunchalargina mavjud. CHunki, erkak kishidagi chiroyli mo’ylov faqat erkakning yuzida, ayol kishidagi husnlardan   Қаранг: Аристотель. Сочинения в 4-х т., Т-1, М., Мысль, С. 326.

biri – ko’krak faqat ayol kishi vujudida go’zallikka ega. Endi mo’ylov burab so’zlayotgan ayolni-yu, siynaband taqib yurgan erkakni tasavvur qiling! Boyagi go’zalliklar xunuklikka aylanadi-qoladi. SHuningdek, go’zallik bir vujudda ham faqat o’z o’rnini talab qiladigan «o’ta injiqlik» xususiyatiga ega. SHu joyda olmon nafosatshunosi Fexner qo’llagan misolni keltirish o’rinli: qiz bola yuzidagi qizillik uning go’zalligidan dalolat beradi. Biroq, qizillik uning burni ustiga ko’chsa – xunuklikka aylanadi. Demak, axloq uchun – umumiylik, nafosat uchun esa – muayyanlik mavjudlik sharti hisoblanadi. Nafosat falsafasi va ruhshunoslik. Estetika ruhshunoslik (psixologiya) bilan ham mustahkam aloqada. Ma’lumki, insonning ruhiy hayotini o’rganar ekan, ruhshunoslik hissiyotlar masalasiga katta o’rin beradi. Go’zallikni, san’at asarini yaratish va idrok etish ham ma’lum ma’noda hissiyotlar bilan bog’liq. Masalan, oddiy xarsang tosh kishida alohida bir hissiy taassurot uyg’otmaydi. Lekin toshga haykaltarosh qo’l urganidan so’ng, undan hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufura boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki shu qiyofaga bir lahzalik insoniy tuyg’ularning jamlanganidadir. Boshqacharoq qilib aytganda, ijodkor toshga o’zi tomoshabinga etkazishni maqsad qilib qo’ygan hissiyotlarning suratini chizadi va oddiy toshni haqiqiy san’at asariga aylantiradi. Agar ijodkor - haykaltarosh ana shu hissiyotlarni o’zi mo’ljallagan darajada tomoshabinga etkaza olsa va tomoshabinda o’sha hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuyg’ular uyg’ota olsa, mazkur haykal haqiqiy san’at asari hisoblanadi. Nafosat falsafasi haykaltaroshdan haykalga, haykaldan tomoshabinga o’sha hissiyotlarning qay darajada o’tgan-o’tmaganligini, ya’ni, badiiy qiyofa qanchalik puxta yaratilganligini o’rganadi va shu asosda asarni baholaydi. Ruhshunoslik esa ana shu xissiyotlarning o’zini o’rganadi. Bundan tashqari, ruhshunoslik asar g’oyasidan tortib, to badiiy asar – estetik qadriyat vujudga kelgunga qadar bo’lgan ijodkorning hissiyotlar olamini tadqiq etadi. Albatta, bunday tadqiq va tahlillar, o’rganishlar alohida-alohida, muxtor holda emas, balki ikkala fanning bir – biri bilan hamkorligi, birining ikkinchisi hududiga o’tib turishi vositasida ro’y beradi.

SHu bois ruhshunoslikka ham, nafosat falsaf a s i ga ham teng aloqador bo’lgan san’at ruhshunosligi va badiiy ijod ruhshunosligi deb atalgan yo’nalishlar mavjud. Nafosat falsafasi va sotsiologiya. Bugungi kunda nafosat falsafasining sotsiologiya (ijtimoiyshunoslik) bilan aloqadorligi juda ham muhim. Ma’lumki, har bir san’at asari alohida inson shaxsiga e’tibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida badiiy tadqiq etadi. Hatto inson va jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham ijtimoiylik jamiyat a’zosi – muallif qarashlarining bilvosita in’ikosi bo’lmish uslubda o’zini ko’rsatadi. Zero asar muallifi hech qachon o’zi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin» bo’lib turolmaydi. SHuningdek, yirik asarlar sotsiologik tadqiqotlar uchun o’ziga xos material bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, sotsiologiya jamiyat bilan san’atning o’zaro aloqalarini, san’atning ijtimoiy vazifalarini o’rganadi; san’atkorning jamiyatdagi o’rni, mavqei, o’quvchi va tomoshabinlarning ijtimoiy-demografik holatlarini tadqiq etadi; shaxs ijtimoiylashuvida san’atkor va san’at asarining ahamiyatini tahlil qiladi. Bu muammolarni atroflicha o’rganish uchun maxsus san’at sotsiologiyasi sohasi ham mavjud. U ham ijtimoiyshunoslikka, ham nafosat falsafasiga birday tegishlidir. Ayni zamonda, muayyan san’at asarlari, janrlari va turlarining jamiyatdagi mavqeini aniqlab beruvchi maxsus sotsiologik so’rov usullari ham mavjudki, ular shubhasiz, san’at taraqqiyotiga, nafosat falsafasining san’at sohasida to’g’ri yo’nalish tanlashiga ko’maklashadi. Nafosat falsafasi va dinshunoslik. Nafosat falsafasining dinshunoslik bilan aloqasi alohida diqqatga sazovor. CHunki din va san’at doimo bir-birini to’ldirib keladi va ko’p hollarda biri boshqasi uchun yashash sharti bo’lib maydonga chiqadi. Buning ustiga, har bir umumjahoniy dinning «o’z tasarrufidagi» san’at turlari bor: buddhachilik uchun - haykaltaroshlik, nasroniylik uchun -tasviriy san’at, musulmonchilik uchun - badiiy adabiyot. SHuningdek, barcha umumjahoniy dinlar o’z ibodatxonalari bo’lishini taqozo etadi. Ibodatxonalarning esa me’morlik san’ati bilan bog’liqligi hammamizga ma’lum.

Nafosat falsafasi va pedagogik a. Estetikaning pedagogika bilan aloqasi tarbiya muammolarini hal qilish borasida yaqqol ko’zga tashlanadi. CHunki pedagogika ham ma’lum ma’noda nafosat tarbiyasi bilan shug’ullanadi. Lekin bu tarbiya alohida-alohida, muxtor qismlarga bo’lingan holda, turli yosh va sohalar uchun maxsus belgilangan tarbiya tarzida, ya’ni muayyan, aniq chegaralarda olib boriladi. Masalan, maktabgacha tarbiya, o’quvchilar tarbiyasi, sportchilar tarbiyasi v. h. Pedagogika ana shu sohalar va yosh bo’yicha olib borilayotgan estetik tarbiya muammolarini o’rganadi. Nafosat falsafasi esa nafosat tarbiyasining umumiy qonun-qoidalarini ishlab chiqadi, ya’ni, inson tug’ilganidan boshlab to o’lgunigacha bosib o’tadigan bosqichlar uchun umumiy bo’lgan tarbiya falsafasi sifatida ish ko’radi. Demak, rus nafosatshunosi M. Kagan aytganidek, pedagogika tarbiya borasida taktik tabiatga ega bo’lsa, nafosat falsafasi uning strategiyasidir. Nafosat falsafasi fanining ahamiyati va vazifalari Har bir fanning inson va jamiyat hayotida o’ziga xos amaliy ahamiyati bor: estetika ham bundan mustasno emas. Avvalo, u kundalik hayotimizda nafosat tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yish borasida katta ahamiyatga ega. Erkin, demokratik jamiyatimizning har bir a’zosi go’zallikni chuqur his etadigan, uni asraydigan nafis did egalari bo’lishlari lozim. Haqiqiy badiiy asar bilan saviyasi past asarni farqlay bilishlari, «ommaviychilik san’ati»ni rad qila olishlari lozim. Ana shu nuqtai nazardan qaraganda, nafosat falsafasi jamiyatning barcha a’zolari uchun muhim ahamiyatga ega. Badiiy asarni tadqiq etuvchi olimlar – tanqidchilar, san’atshunoslar va adabiyotshunoslar ham nafosat falsafasini bilishlari zarur. Deylik, «sof teatr»ni – faqat sahna san’atinigina yaxshi bilgan san’atshunos, u qanchalik iste’dodli bo’lmasin, yuksak talab darajasida tadqiqot olib borolmaydi, hatto e’tiborga molik maqola ham yoza olmaydi. CHunonchi, u dramaturgiyadan, musiqadan, uslub va kompozitsiya qonun-qoidalaridan, bir so’z bilan aytganda, nafosatshunoslik qonuniyatlaridan etarli xabardor emas. Natijada uning tadqiqoti, maqolasi yoki taqrizi biryoqlama, falsafiy umumlashmalardan xoli, sayoz jumlalar yig’indisidan

iborat bo’lib qoladi. Nafosat falsafasining san’atni xalq orasida yoyadigan, targ’ib etadigan tashkilotlar rahbarlari uchun ahamiyati, ayniqsa, muhim. Bordiyu ma’naviyat va mafkura sohalaridagi matasaddi rahbarlar estetikadan bexabar bo’lsalar, «Xudo urdi» deyavering. O’sha viloyat, tuman, shahar yoki tashkilotlarda yuzaki qaraganda kulgili, latifanamo, aslida esa san’at uchun fojeali holatlar yuzaga keladi. Umuman olganda, nafosat falsafasi hamma uchun ham zarur. CHunki inson zoti baribir hayotda tez-tez san’at asarini idrok etuvchi sifatida maydonga chiqadi. Deylik, siz Samarqandga «o’ynab kelgani» bordingiz. Agar estetikadan bexabar bo’lsangiz, Go’ri Mir maqbarasinig gumbaziga, Registondagi madrasalar yonida qad ko’targan minoralarga, peshtoqlardagi ko’hna arabiy yozuvlarga qiziqib qaraysiz, chiroyli ekan deb mamnuniyat hosil qilasiz. Bordi-yu, aksincha, nafosat ilmidan xabardor bo’lsangiz, u holda nafaqat ularning chiroyliligini, balki gumbaz shunchaki gumbaz emas, Xudo go’zalligining ramzi ekanini, u «jamol» deb atalishini, minoralar – Tangri qudratining timsoli o’laroq «jalol» deyilishini, peshtoqlardagi go’zal yozuvlar - oyatlar, Xudoning belgisi, «sifat» deb nomlanishini eslaysiz va olayotgan taassurotingiz bir necha barobar kuchayadi. Zero estetika orqali biz faqatgina ko’rganlarimizning shakliy go’zalligini emas, balki ayni paytda shakl bilan birga uning falsafiy mohiyatini ham idrok etamiz. SHu sababli, fermerga yoki temir yo’l ishchisiga, yoki tadbirkorga nafosatshunoslik haqida bosh qotirib o’tirish zarur kelibdimi, degan gaplar xato va zararlidir. YUqorida ko’rib o’tganlarimizdan shu narsa ma’lum bo’ladiki, bugungi estetika fani oldida ulkan vazifalar turibdi. Zotan biz qurayotgan fuqarolik jamiyatining a’zosi har jihatdan kamol topgan, yuksak nafis did egasi bo’lmog’i lozim. Qolaversa, hozirgi mashinasozlikni, aviasozlikni, umuman, sanoatni zamonaviy dizaynsiz tasavvur etish mutlaqo mumkin emas. Bunda bevosita texnika estetikasining ahamiyati katta. Bulardan tashqari, ayniqsa yoshlarning nafosat tarbiyasiga alohida e’tibor berish – zamonning dolzarb talabi bo’lib

qarmoqda. SHu bois «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillaridan biri: «Ta’limning ijtimoiylashuvi – ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish», deb aniq belgilab qo’yilgani bejiz emas 3 . Go’zallik - nafosat falsafasining markaziy kategoriyasi Har bir fan o’z maqomiga ko’ra muayyan tadqiqot faoliyat sohasi bo’lib, bu faoliyat tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo’ladi. Ma’lumki, dialektikaning biror-bir kategoriyasini voqelikdan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. CHunki, bu kate goriyalar (yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni o’rab turgan olamda sodir bo’ladigan voqea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni to’g’ri tahlil etishga ko’mak beradi. Nafosat falsafasi ham o’zining qonun va kategoriyalariga ega. Nafosat falsafasi kategoriyalari (go’zallik, hu nuklik, ulug’vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi. «Go’zallik»ning tugal ilmiy ta’rifi haqida biror-bir qat’iy fikr mavjud emas. Biroq, go’zallikning idrok etilishi, tabiatda namoyon bo’lishi, san’atda aks etishi hamda uning jamiyat rivojiga ta’siri haqida bildirilgan fikrlar, ilgari surilgan g’oyalar, yaratilgan ta’limotlar o’zining salmog’i bilan ahamiyatlidir. Inson va uning ruhiy-jismoniy, axloqiy-estetik faoliyati, tabiat va undagi hodisalar, jamiyat va unda ro’y berayotgan ijtimoiy-ma’naviy, siyosiy-iqtisodiy jarayonlar go’zallikka yondoshuvning tarixan tarkib topgan asosiy obektlaridir. Odatda, go’zallik ikki omil asosida yuzaga keladi. Bular: inson tafakkuri va mehnatining mahsuli natijasida yaratiladigan go’zallik ; inson tafakkuridan tashqarida, insonga bog’liq bo’lmagan xolda yuzaga keladigan go’zallik. Birinchisida aql, ruh va xissiyot ustuvor bo’lsa, ikkinchisida makon va zamon salmoqli o’rinni egallaydi . 3 Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ, 1997 й, 44-б.

Islom olamida «Hujjat ul-Islom» nomi bilan mashhur Abu Homid Muhammad al-G’azzoliy esa go’zallikka manfaatsiz munosabatni yoqlaydi va uni muhabbat tushunchasi orqali izohlaydi: «Botiniy aql ko’rinib turguvchi aqldan kuchliroqdir, qalb esa bilishga nisbatan ustundir. Aql bilan anglanadigan go’ zallik ko’z bilan ko’riladigan go’zallikdan ustuvorroqdir», 4 -de gan qarash bilan izohlashga harakat qiladi. Imom G’azzoliy ilgari surgan go’zallikning nisbiyligi va go’zallikka nisbatan manfaatsiz munosabat nazariyasi keyinchalik Ovro’pa nafosatshunosligida ko’zga ko’ringan mutafakkirlar qarashlarining shakllanishiga turtki berdi. Faylasuf-olim Abdulla SHer bu borada «CHunonchi, Immanuil Kant nafosat tuyg’usini manfaatsiz, beg’araz, faqat predmetga sof muhabbat bilan munosabatda bo’lish tufayli yuzaga kelgan tuyg’u deb ataydi. Go’zallikning nisbiyligi borasida ham Kant G’azzoliy tutgan yo’ldan boradi» degan fikrni ta’kidlagan edi. 5 Imom G’azzoliyning fikriga kengroq nazar tashlaydigan bo’lsak, insonning Qalbi go’zallikni idrok etishda eng muhim ahamiyat kasb etadigan «hudud» ekanligi oydinlashadi. Go’zallikni Qalb orqali anglanishi Abu Nasr Forobiy, Umar Hayyom, Ibn Sino, Alisher Navoiy kabi Musulmon SHarqi mutafakkirlarining estetik qarashlarida salmoqli o’rinni egallaydi. Go’zallik o’z-o’zidan yuzaga keladigan tushuncha emasligini yuqoridagi fikrlar isbotlab turibdi. Go’zallikning namoyon bo’lishi va xis etishda shartli ravishda quyidagi go’zallik unsurlarini ko’rsatish mumkin: me’yor, maqsadga muvofiqlik, tartiblilik, uyg’unlik, hamoxanglik, moslik, yaxlitlik, birlik, mutanosiblik, tenglik. Mazkur tushunchalar narsa-hodisalarda bevosita yoki bilvosita ishtirok etadi. Masalan, bahor faslining go’zalligi tabiatning uyg’onishi, ko’klamning yuz ochishi bilan belgilansada, undagi muhim unsur moslik tushunchasi bilan, ya’ni faslning inson manfaati va ehtiyojiga mosligi - kunlarning isishi, atrofga yoqimli xidlarning taralishi, bahoriy gullarning unib chiqishi va hokazolar bilan ifodalanadi. Qish ham qahraton sovug’i, oppoq qori bilan o’ziga xos go’zal fasl, biroq uning sovug’i va 4 Газали Абу Хамид. Воскрешение наук о вере.-М.: Наука. 1980. Б. 229-231. 5 Абдулла Шер. Тасаввуф, Ғаззолий ва гўзаллик фалсафаси. // Соғлом авлод учун. 2002. №2. (70). 21 б.

qori bahorning go’zalligiga zarar etkazadi. Go’zallik sifatlari tug’yoniylik, maftunkorlik, foydalilik, mo’’jizaviylik singari tushunchalar orqali izohlanadi. Go’zallikning xususiyatlari esa qulaylik, manfaatdorlik, yoqimlilik, chiroylilik tushunchalari bilan belgilanadi. Unsurlar, sifatlar va xususiyatlar uyg’un bo’lgan narsa-hodisalargina chinakam go’zallikni aks ettirishi mumkin. Zero, chiroyli narsaning sifati bizning manfaatimiz uchun hamoxang bo’lmasa yoki bizning maqsadlarimizga mos kelmasa u har qancha maftunkor bo’lmasin go’zallik sifatida baxolanmaydi. SHu o’rinda go’zallik tushunchasi «chiroyli», «ko’rkam», «nafis», «jozibador», «maftunkor», «latofatli» kabi tushunchalarga nisbatan kengqamrovli va ustuvor ekanligini alohida ta’kidlash joiz. Ayniqsa, go’zallik bilan kundalik turmushimizda tez-tez tilga olinadigan «chiroylilik» tushunchasi orasida muayyan tafovutlar mavjud. CHiroylilik - narsalarning tashqi ko’rinishini, holatini, bajarilgan ish yoki qilingan ha rakatdagi o’zaro hamohanglikni ifodalovchi tushuncha. CHi roylilik insonlarda yoqimli taassurot qoldiradi, ammo ayni bir paytda o’sha chiroyli bo’lgan narsa-hodisa yoqimsiz holatlarni ham vujudga keltiradi. Masalan, «Bangidevona» o’simligining guli oppoq, chiroyli bo’ladi. Ammo, gulining hidi yoqimsiz, tanasidan sassiq xid chiqadi. SHu ma’noda aytishimiz mumkinki, chiroylilik narsa-hodisaning yoki shakl yoki mazmunidagi xususiyatni aks ettirishi bilan kishida yoqimli taassurot qoldiradi. SHuning uchun ham narsa-hodisalarning faqat shakl (tashqi) yoki faqat mazmun (ichki) mohiyatiga qarab unga go’zallik iborasini ishlatish o’rinli emas. Zero, go’zallik narsa-hodisalarning faqat bir tomoninigina aks ettirmaydi, aksincha u mazmun bilan shaklning uyg’unligi, mosligi, hamoxangligi, maqsadga muvofiqligi asosida shakllanadi. SHu ma’noda go’zallik ham obektiv ham subektiv xususiyatga ega. Tabiat go’zalligi obekt (inson) va subekt (o’simlik va hayvonot dunyosi)ning tartibi va uyg’unligiga asoslanadi. Uyg’unlik va tartibning buzilishi esa tabiat va inson uchun zararli oqibatlarga olib kelishini bugungi kundagi ekologik muammolar orqali ko’rishimiz mumkin...

SHaxsning ijtimoiy jarayonlar bilan bo’ladigan munosabatlarida go’zallik nisbiylik xususiyatiga ega bo’ladi. Bu xolat ayniqsa, go’zallikning moddiy va ma’naviy qadriyatlar tizimidagi o’rnida yaqqol ko’zga tashlanadi. CHunki, go’zallikning har qanday taxlili shaxs va jamiyat munosabatlari bilan muqoyasa qilingandagina uning ijtimoiy-ma’naviy xususiyatlari yanada oydinlashadi. SHu bois go’zallikning ma’naviy va moddiy qadriyatlar tizimidagi o’rniga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Ulug’vorlik va tubanlik Ingliz nafosatshunosi E.Byork go’zallikni ulug’vorlik bilan solishtiradi va ularni bir-biriga qarama-qarshi tushunchalar sifatida tadqiq etadi. I.Kant esa go’zallik va ulug’vorlikni uyg’unlikda rivojlanuvchi tushunchalar deb hisoblaydi. Ushubu mutafakkirlardan farqli o’laroq, Xegel, ulug’vorlikni go’zallikning bir ko’rinishi, ulug’vorlik–zohiriy go’zallikning botiniy go’zallikka aylanishi, deb tushuntiradi. Ulug’vorlik - insonning narsa hodislarga estetik va axloqiy mezonlar bilan yondashishi va ulardan yuksak hayratlanish tuyg’usini hosil qiluvchi estetik hissiyot majmuidir. Ulug’vorlikning ko’lami go’zallik ko’lami kabi cheksizdir. Ulug’vorlik o’zida hajm, miqdor, ko’lam va buyuklikni mujassam etadi. SHiller ulug’vorlik tushunchasini dramatiklashtiradi: u qayg’u va qo’rkuvni engish insonni qanchalik ulug’lashi va chiroy baxsh etishini ko’rsatib beradi. Bu erda u «axloqiy xavfsizlik» tushunchasini kiritadi. Qo’rquv va dahshatga qarshi borish uchun ham xavfdan xoli bo’lish lozim. Jismoniy xavfsizlik bevosita shaxsning o’ziga tegishli bo’lib, insondagi qatiy ishonch bois xotirjam, xavfsiz. Biroq, dahshatli yo’qotishlar va mudhish qotilliklar qarshisida insonning xotirjamligi yo’qoladi. Agar xavf insonning o’zigagina yaqinlashsa-yu, u o’zini hotirjam xis qilsa, demakki, uning vijdoni xavfdan xoli; unga hech qanday havf taxdid solmaydi. Shu bois Shiller «axloqiy havfsizlik»ni din, e’tiqod va abadiylik bilan bog’laydi. «Axloqiy xavfsizlik»ning zaminiy xususiyatini hayot va o’lim masalalari bilan izohlash mumkin. Ulug’vorlik muhokamasi yuksak darajada madaniyatni talab qiladiki, bu muhokama go’zallik muhokamasidan ustuvorroqdir. Tabiatdagi ulug’vorlik cheksiz osmon, purviqor tog’lar, yuksak cho’qqilar,

moviy dengizlar, ming yillik chinorlar, shuningdek, vulqon va chaqmoq singari tabiat hodisalarida namoyon bo’ladi. Ular uzoqdan kishilarda hech qanday hayajonli taassurot qoldirmaydi. Biroq, ularga yaqinlashganimiz sari ruhiyatimizni hayajon, jo’shqinlik egallay boshlaydi, ularni butunligicha ko’z bilan qamrab ololmaslik darajsiga etganda esa bu hayajon yanada ortadi. Tabiatdagi ulug’vorlik matematik va dinamik xususiyatga ega. Matematik xususiyatida xajm, dinamik xususiyatida kuch ustuvor ahamiyatga kasb etadi. Biroq, ikkala xususiyat ham insonda kuchli hayrat va hayratlanish tuyg’ularini paydo qiladi. Tog’lar insonni yuksak fikrlashga, buyuk g’oyalarga undaydi: Everestga O’zbekiston bayrog’ini tikib qaytishgan alpinistlarimizning taassurotlari nihoyatda hayajonlidir. San’atdagi ulug’vorlik o’zining har tomonlama ijodiy ifodasini topadi; san’atning barcha turlari uchun ulug’vorlik asosiy mezon bo’lib hizmat qiladi. Badiiiy adabiyot va ifodali san’at turlari ulug’vorlikni tasvirlashda xilma-xil vositalardan foydalanib hamda ulug’vorlik mavzusini badiiy o’zlashtirib, qahramonlik eposlarini liro-epik dostonlarni, qahramonlik fojialarini, mardonavor musiqa asarlarini (simfoniya, oratoriya)ni vujudga keltirdi. Me’morchilikdagi ulug’vorlik yuksak ahamiyat kasb etadi: Samarqanddagi Registon maydoni, Go’ri Amir maqbarasi, Imom Buxoriy majmui, Buxorodagi Minorai Kalon, Xivadagi Kalta Minor, Shahrisabzdagi Bibixonim, Oqsaroy, Toshkentdagi Evropa va Osiyo me’morchiligining yangi an’alarini uyg’unlashtirgan Milliy Bank binosi, Oliy Majlis binosi, Temuriylar tarixi Davlat muzeyi, Misrdagi ehromlar, yunonlarning Parfenoni, rimliklarning Kolizeyi, o’rta asr gotik bosh cherkovlari shular jumlasidandir. SHuni alohida ta’kidlash joizki, ulug’vorlik tushunchasiga faqat miqyos, ko’lam va o’lchovining kattaligi bilan yondashish uning qamrovini chegaralab qo’yadi. Bobil minorasi, Minorai Kalon, Misr ehromlari o’zining keng miqyosliligi bilan kishilarni hayratga solsa, Go’ri amir, SHohizinda, Ichan qal’a, Registon maydoni, Ismoil Somoniy maqbarasi, CHor Minor, Bolo hovuz machiti insonda yuksak darajada nafosat va go’zallik tuyg’ularni shaklantiradi. San’atdagi ulug’vorlik teatr, kino, badiiy adabiyot fojiaviylik bilan yonma-

yon turadi: estetikaning bu ikki mezoniy tushunchasi o’rtasida o’ziga xos dialektik aloqadorlik mavjud bo’lib, ular milliylik va umuminsoniylik xususiyatlariga ko’ra farqlanadilar. Masalan, Shekspir va Shayxzoda asarlari bir vaqtning o’zida ham ulug’vorlikni ham fojiaviylikni namoyon etadi. Farq, Ulug’bekning o’limi bilan Otteloning qismatida, xolos... San’atdagi ulug’vorlik badiiy mazmun va shaklning barcha imkoniyatlari vositasida ifodalanadi, lekin bunda hal qiluvchi rolni g’oya o’ynaydi. Muhim ahamiyatli g’oya yuksak ruhlangan, muukammal shaklning zarurligini yuzaga keltirib, san’at asari darajasining yuksakligi belgilab beradi. Bu holat hayotiy haqiqatdan qochishga emas, unga xizmat qilishga da’vat etadi. Tubanlik - insonda kuchli nafratlanish tuyg’ularini hosil qiluvchi estetik kategoriyadir. Nafosatshunoslik ka tegoriyalari orasida xunuklik singari kishilarda salbiy his-tuyg’u paydo qiladigan boshqa tushunchalar ham mavjud. Tubanlik ana shunday tushuncha: uni xunuklik bilan ay nanlashtirib bo’lmaydi. Chunki, xunuklik kishilarda engil no xushlik tuyg’usini paydo qilsa, tubanlik esa kuchli nafratlanish hissini uyg’otadi. Tabiat, hayvonot va nabotot olamidagi xunuk lik tu banlikka aylanmaydi. Insondagi xunuklik esa tubanlik daraja siga borib etadi. Daryoning suvi loyqalangani, ko’kalamzorlarga to’kilgan axlat, qurbaqa, ilon xunuk ko’ringani bilan undan odamlar nafratlanmaydilar. Gohida muhtojlik inson tabiatidagi yovuz maylni qo’zg’atib yuborishi natijasida insonni tubanlashtiradi. Ayniqsa, mamlakat boshiga og’ir kulfat tushganda undan o’z moddiy manfaatlari yo’lida foydalanuvchi kimsalar (2001 yil 11 sentyabrda AQShda sodir bo’lgan fojea sabab o’g’ri «tadbirkorlar» magazinlarni talashgan edi-H.B.) tuban odamga misol bo’ladi. Estetik tarbiyaning vazifalari Tarbiyaning estetik shakli ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etar ekan, u o’z navbatida, kishilarga jamiyatda olib borilayotgan ijobiy ishlardan zavqlanish, demokratik munosabatlarga nisbatan qiziqish tuyg’usini uyg’otishni o’zining asosiy maqsadi deb biladi. SHuning uchun ham estetik tarbiyaning pirovard maqsadi inson ma’naviy olamini boyitishga qaratilgan bo’lmog’i lozim. U insonni

yangiliklar yaratishga undabgina qolmay, ayni paytda uni nafosat tamoyillari, go’zallik talablari asosida rivojlantirishga o’rgatadi ham. Negaki, inson dunyoga estetik qarashi boy, tuyg’ular va didi tarbiyalangan xolda kelmaydi. Aksincha, bu ko’nikmalarni voqelikni kuzatishi, o’rganishi va ulardan tegishli xulosalar olishi natijasida shakllantiradi. Inson ana shu tuyg’ular ta’sirida o’zi uchun mutlaqo yangi bo’lgan olamni kashf etadi. SHunday ekan, o’z–o’zidan ma’lumki, mazkur zaruriyatni teran anglagan inson jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga qo’shilmaslikka, unga beparvo munosabatda bo’lishga ma’nan haqqi yo’q. Hozirda estetik tarbiyaning ko’lami tobora kengaymoqda. SHunga ko’ra, u o’z oldiga talaygina muhim vazifalarni qo’ygan. Bular: - kishilarda san’at asarlari, badiiy ijod namunalarini nafaqat faol o’zlashtirish balki, ularning estetik mohiyatini anglash va baholash qobiliyatini takomillashtirish; - jamiyat a’zolarining ijodiy imkoniyatlarini namoyon qildirish va ulardan foydalana bilishga ishonch tuyg’usini uyg’otish; - tabiat hamda jamiyat ijtimoiy jarayonlariga sof tuyg’u bilan munosabatda bo’lishga va ularni ravnaq toptirish yo’lida astoydil faoliyat olib borish ko’nikmalarini xosil qilish; - o’tmish ma’naviy merosimizga hurmat hissini uyg’otish, milliy g’urur, milliy iftixor tuyg’ularini shakllantirish uchun zamin yaratish; - ijodning barcha turlarini taraqqiy ettirib jahonga yuz tutish va ularni millat manfaatlari uchun naf keltiradigan tomonlarini targ’ib qilishga undashdi. Estetik tarbiyaning asosiy vositalari Estetik tarbiyaning barcha vositalari shaxsning voqelikka estetik munosabatini ravnaq toptirishga xizmat qiladigan tarbiyaviy faoliyat bo’lib, u o’ziga xos ta’sirchanlik, tug’yoniylik kuchiga ega. Busiz inson bilish ko’lamining vujudga kelishi mumkin emas. SHuningdek, inson badiiy tafakkur qilish qobiliyatini o’stirish ayni paytda estetik tarbiya vositalarining muhim vazifasi sanaladi. SHunga ko’ra, estetik tarbiya vositalari ikki xil xususiyati bilan ajralib turadi. Birinchidan, ular voqelikda sodir bo’layotgan hodisalar to’g’risidagi

ma’lumotlarni insonga tushunarli tarzda etkazib beradi. Ikkinchidan, zamonaviy fanlarning estetik hususiyatlarni hissiy idrok qilishning faol, tajribalar asosida etkazib berishi bilan diqqatga sazovordir. SHunga ko’ra, estetik tarbiyaning asosiy vositalari tarkibiga - san’at, informatsion texnologiyalar, tabiat, mehnat, sport kabi sohalarni kiritish mumkin. San’at - estetik tarbiyaning muhim vositasi. Bugungi kunda jamiyatimizda inson faoliyatini boshqarib borishdan ko’ra, ushbu jarayonni insonning o’zi tashkil etishi kerakligi bot-bot uqtirilmoqda. Bu jarayonda san’at mohiyatan shaxsning xis-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan muhim vosita sifatida insonni doimo o’ziga jalb etib kelgan. San’at insonning ehtiroslar va tuyg’ular olamiga singib borib ularni yig’latadi, kuldiradi, o’ylashga majbur qiladi. SHuning uchun bo’lsa kerak san’at barcha davrlarda insonga hamroh bo’lib kelgan. Ma’lumki, ehtiroslar, tuyg’ular, kechinmalar insonning tirikligidan dalolat beradi. CHunonchi, ijobiy fazilatlar, badiiy-estetik ideallar inson hayotining mazmuniga ko’rk bag’ishlaydi. Tarbiyada ayniqsa, axloqiy va estetik tarbiyada hayotning mazmuni va maqsadi muhim ahamiyat kasb etadi. Gohida maqsad mavhum tushunchaga aylanib shaxsning tabiatiga mutlaqo zid bo’lgan holatlarni keltirib chiqaradi. Pirovardida inson bunday maqsadlarning ta’siridan zarar ko’radi. San’at shu ma’noda zamonaviy insonni estetik jihatdan tarbiyalashdagi asosiy vositaki, u insonning estetik tuyg’ularini maqsadli, ijobiy tomonga yo’naltiradi, uning kelajakda buyuk ishlarni amalga oshirishiga ko’mak beradi. Biroq, tuyg’ulari xali shakllanib ulgurmagan, estetik didi risoladagidek darajaga ko’tarilmagan odam mavjud hayotiy qiyinchilik va tashvishlar qarshisida ojizlik qiladi va natijada yot g’oyalar ta’siriga tushib qoladi. Ana shunday salbiy holatlarning paydo bo’lmasligi uchun ham san’at o’zini tobora insonga yaqinlashtirib boradi. CHinakam san’at insonni bu xolatdan qutqarishga qodir bo’lgan estetik tarbi vositasidir. SHuningdek, shaxsning estetik tarbiyasini san’at vositasida amalga oshirishning afzal tomonini ikki xususiyat bilan ifodalash mumkin. Birinchidan,

san’at ijtimoiy anglashning boshqa shakllariga qaraganda insonga birmuncha yaqinroq hamda tezroq ta’sir ko’rsata olish imkoniga ega. Ikkinchidan, san’at insonni estetik jihatdan kamolotga etkazish jarayoniga muayyan mafkuraviy mazmun bag’ishlashi bilan birga inson ma’naviy qadriyatlarini ro’yobga chiqarishda yaqindan yordam ko’rsatadi. San’at o’zining estetik bisotini to’laligicha namoyon qilishi uchun ham tarbiya jarayoni bilan chambarchas bog’lanadi. CHunonchi, inson tafakkurini go’zallashtirish estetikaning tadqiqot obekti hisoblansa, estetik tarbiyaning predmeti esa ma’naviy dunyoni inson tomonidan estetik anglash bilan belgilanadi. SHuni aytish lozimki, so’nggi yillarga kelib san’at va madaniyatga jamiyat hayotini o’zgartiruvchi, unga xizmat qiluvchi, fikrlar almashinuvini ta’minlovchi hamda estetik ahamiyat kasb etuvchi murakkab ijtimoiy jarayon sifatida munosabat bildirilayotganligi diqqatga sazovor. Negaki, turli–tuman madaniy– ma’rifiy tadbirlar, rang–barang ko’rik–tanlovlar, san’at bayramlari va festivallarini o’tkazilshi o’z navbatida kishilarni tayyor ma’naviy «mahsulotning iste’molchisi»ga aylanib qolishidan saqlaydi. SHuningdek, san’atning inson estetik tafakkurini yuksaltirishdagi ahamiyati yana shu bilan izohlanadiki, san’at avvalo; voqelikni badiiy qiyofalar yordamida aks ettiradi, o’zida moddiylik va ma’naviylikning estetik mazmunini namoyon qiladi, ijtimoiy hayotga yangicha ko’rk bag’ishlaydi, ularni qaytadan tashkil etadi va o’zgartiradi. Ana shunga ko’ra, insonning bilimlilik tomoni san’atning ko’rinishlarini namoyon ettirish holatlarini amalga oshiradi. Mazkur xolatlar natijasida estetik tarbiyaviylik hususiyati o’z ifodasini topadi. Demak, ko’rinib turibdiki, san’at voqelikka estetik munosabatning kengqamrovli sohasi bo’lib, u insonni nafosatli hamda badiiy didini shakllantirishda muhim vosita vazifasini bajaradi. San’atning tarbiyaviy-g’oyaviy funksiyasi hayot haqiqatlarini qaytadan tiklash orqali namoyon bo’ladi. Estetik haqiqatning o’zi esa hayotni badiiy ijod qonunlari bilan aks ettirishi natijasida vujudga keladi. Informatsion texnologiyalar - estetik tarbiyaning global vositasi.

Bir paytlar tabiiy va texnika bo’yicha mutaxassislar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalari talabalariga “Sizning ideallaringiz asosan qaysi sohalarda aks etadi?”, degan savolga ularning ko’pchiligi san’at, adabiyot va ma’rifat sohasida ko’proq aks etadi, degan javob berishgani ham fikrlarimizni isbotlaydi. Biroq, endilikda estetik tarbiyaning shunday vositalari mavjudki, uning ma’naviy jarayonlarga ko’rsatayotgan global ta’siriga befarq bo’lish aslo mumkin emas. Ana shunday ta’sirlardan biri - bu elektron axborot vositalardir. Bu borada “YUksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida qayd etib o’tilganidek, “Bugungi kunda ular bir vaqtning o’zida ham axborot maydoni, ham ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy minbar, shu bilan birga, insonga madaniy, badiiy-estetik oziq beradigan va hordiq chiqaradigan makon vazifasini bajarmoqda.” Aytish mumkinki, axborot va kommunikatsiya texnologiyasi bugungi kunda insoniy va iqtisodiy taraqqiyotning muhim vositasiga aylanishi natijasida odamlarning turmush tarzini, o’zaro aloqasini xatto tashqi ko’rinishini ham tubdan o’zgarishiga olib keldi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 50 millionli auditoriyani radio 38 yilda, televidenie 13 yilda, internet esa bor-yo’g’i 4 yilda egallab olar ekan. SHunisi hayratlanarliki, 1998 yilda internetdan 143 million kishi foydalangan bo’lsa, 2001 yilda ularning soni 700 millionga etgan. Bugungi kunga kelib esa internetdan foydalanayotganlar 1,5 mlrddan oshib ketdi. Bu borada uyali telefon xizmatini aytmasa ham bo’ladi... Biroq, elektron axborot vositalari qanday xususiyatga egaki, uning ta’sir doirasi bunchalik tez yoyilmoqda? Bu borada mutaxassislarning fikriga ko’ra, avvalo: - narxining arzonligi ; - asosiy mahsulot – bilim, axborot, moda va imidj; - yangi iqtisodiyot - u axborotga ega bo’lishni xoxlaydigan odamlarga imtiyoz bag’ishlaydi; - chinakam global xarakterga ega ekanligi.

Ahamiyat berilsa, yuqorida ko’rsatib o’tilgan xususiyatlarning barchasi yoshlarning manfaatiga, tuyg’ulariga va dunyoqarishiga mos keladi. Bu xususiyatning barchasi birgina internetda jamlaganligiga e’tibor beradigan bo’lsak, yoshlarning estetik tarbiyasidagi o’zgarishga bo’ladigan ta’sir san’at va adabiyotdanda ko’lamliroq ekanligiga shubha qilmasa ham bo’ladi. Mehnat estetikasi Mehnat – insonning aqliy yoki jismoniy kuchi bilan amalga oshiriladigan maqsad faoliyati. U kundalik ma’naviy va moddiy jihatdan odamzot hayotini farovonlashtirish, ma’naviy hamda moddiy qadriyatlarni yaratish vositasi. Mehnatda inson ayni paytda ham aqliy ham jismoniy tomondan tarbiyalanib, ma’naviy yuksalib boradi. Biroq mehnat og’ir majburiyatga aylangan joyda uning bu xususiyatlari yo’qoladi. SHu sababli mehnat har jihatdan yuksak samara borishi uchun erkin bo’lishi, mehnat jarayoni ijodiy va qiziqarli kechishi lozim. Zotan o’ziga yoqqan, erkin mehnat turini bajarayotgan kishilarning “Bu ishni men o’ynab qilib qo’yaman” qabilidagi gaplari, erkin mehnatni o’yinga qiyoslashlari bejiz emas. O’yin – san’atning asosi ekanini nazarda tutsak, bu bilan o’z kasbini, ishini sevgan odamlar uni ijod darajasiga ko’tarishga harakat qiladi. Zotan sevmoq – erkinlik, ijod esa erkinlik mevasi. Mehnat erkinligini, unga erkin munosabatni shakllantirish hamma zamonlarda ham muhim masala bo’lib kelgan. Og’ir mehnatni engillashtirish, erkinlashtirish maqsadida inson qadimdan uni badiiylashtirishga, estetiklashtirishga intilgan. Bunga halq og’zaki ijodidagi mehnat turlariga bag’ishlangan qo’shiqlar yaxshi misoldir. Ular mehnat jarayonining qiziqarli, “ichdan” bo’lmasa ham, unga “tashdan” go’zallik, musiqiylik, badiiylik ko’rishiga xizmat qilgan. Hozirgi paytda mehnat jarayonining ham “ichdan”, ham “tashdan” go’zal bo’lishini ta’minlashni uyg’un tarzda amalga oshirish dolzarb ahamiyat kasb etgan. Bunda yana dizaynning hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini ta’kidlash lozim. Mehnat estetikasida dizaynga bo’lgan talab ko’pyoqlamalik tabiatiga ega. Unda faqat texnikaviy go’zallik emas, botunisicha texnologik jarayon va ishlab chiqarish joyi – makon go’zalligi ham dizayn qonun-qoidalariga bo’ysunishi: inson

– texnika – makon tizimining estetiklashishi ro’y beradi. Sog’lom turmush tarzini shakllantirishda estetik tarbiyaning o’rni nihoyatda katta va ularga, aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiya tarbiyani kiritish mumkin. Sog’lom turmush tarzi estetikasiga an’anaviy va zamonaviy yondoshuvlar mavjud. Estetik tarbiyaning turlari va yo’nalishlariga: ommaviy axborot vositalari; san’at; badiiy adabiyot kiradi. SHaxsni estetik tarbiyalashda ta’lim tizimining roli nihoyatda ahamiyatlidir. Mehnat esa - turmush estetikasining muhim omili hisoblanadi. Insonda xulq go’zalligini shakllantirishning zamonaviy ko’rinishlari mavjud bo’lib, didlilik va farosatlilik – yuksak madaniyat belgisi, farosatsizlik esa shaxs kamolotidagi illat hisoblanadi. Insonda tabiiy go’zallik bilan estetik didning mutanosibligi muammosi mavjud bo’lib ularga, sipolik va bachkanalik kiradi. SHaxs va jamiyat estetik madaniyati mavjud bo’lib, jamiyat ijtimoiy-ma’naviy hayotining estetik madaniyat shakllanishiga ta’siri kattadir. SHaxs va jamiyat estetik madaniyatining dialektik aloqadordir. Estetik madaniyat yuksalishining milliy va umuminsoniy jihatlari mavjud bo’lib, etetik didga “ommaviy madaniyat” ning ijobiy va salbiy ta’siri nihoyatda kattadir. Estetik ravnaq esa estetik ehtiyoj hamda estetik did bilan dialektik aloqadordir. Sportning ham ma’naviy-estetik jihatlari mavjud bo’lib, inson tanasi va turmush tarzini go’zallashtirishga sportning ta’siri, sport estetikasining zamonaviy ahamiyati beqiyosdir. Zamonning o’zgarishi bilan insonning jamiyatga, tabiatga bo’lgan munosabati ham o’zgarib boradi. Bu esa shubhasiz, insonning tafakkuri bilan bog’liq jarayondir. Zotan, insoniy munosabatlarga daxldor bo’lgan biror-bir jarayon yo’qki, u erda tafakkur ishtirok etmasa. SHunday ekan, odamlarning tafakkuri va dunyoqarashining voqelikka ko’rsatadigan ta’siri bugungi kunning eng dolzarb masalasi bo’lib turgan milliy g’oya va milliy mafkurani shakllantirishning sharti sifatida alohida e’tirof etilishi bejiz emas. Bu jarayonlarda estetika amaliy jihatdan o’zini estetik tarbiya orqali namoyon qiladi. Zero, avval boshda uqtirib o’tganimizdek, nafosat tarbiyasi insonda hayot va san’atdagi go’zalliklardan bahramand bo’lish, ularni baholay bilish hamda o’zi ham go’zalliklar yaratish

tuyg’ularini shakllantirishga ko’mak beradi. Ammo, bu jarayon o’z-o’zicha emas, balki bir qator omillar va vositalar ishtirokida amalga oshiriladi.

O'xshashlar

Falsafaning predmeti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoqarash.

Olamning universal aloqalari va rivojlanish. Falsafaning qonun va kategoriyalari

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari

Axloqshunoslik (etika) fani predmeti. axloqning asosiy qoidalari va kategoriyalari.