Эрих Фромнинг дунёвийлик фалсафаси - Falsafa - Referatlar

Эрих Фромнинг дунёвийлик фалсафаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

Эрих Фромнинг дунёвийлик фалсафаси Эрих Фромм (1900-1980 йиллар) ХХ асрнинг кўзга кўринган файласуфи, социологи, психологларидан биридир. У фрейдизмга асос солганлардан бири ҳисобланади. Ижтимоий тараққиёт ғояларининг тарғиботчиси ҳамдир. Гейдельберг университетини тугатгач 1929 йилда фалсафа фанлари доктори илмий даражасини олган. 1923-1924 йилларда Берлиндаги руҳий таҳлил институтида руҳий таҳлил курсини ўтаган. 1929- 1932 йилларда Франкфурт-Майнедаги ижтимоий тадқиқотлар институтида ишлаган. 1933 йилда АҚШга муҳожир бўлган, ўқитувчилик ва илмий- тадқиқот ишлари билан шуғулланган. Мехико миллий университети қошидаги руҳий таҳлил институтига раҳбарлик қилган. 1974 йилдан Швейцарияда яшаган. Унинг «Эркинликдан қочиш» (1941), «Ўзи учун яшаётган инсон» (1947), «Севмоқ санъати» (1956), «Дзен-буддизм ва руҳий таҳлил» (1960), «Маркснинг инсон концепцияси» (1961), «Иллюзиялар қуршовида» (1962), «Инсон қалби» (1964), «Умидлар инқилоби» (1968), «Инсон деструктивлигини анатомияси» (1973), «Эга бўлмоқ ва бор бўлмоқ» (1976) каби асарларида инсонпарвар руҳий таҳлил қарашлари акс этган. Фромм фикрига кўра, инсон эволюцион ўзгаришлар натижасида вужудга келган мавжудот бўлиб, худди ўша ўзгаришлар, инстинктлар, яъни туғма ҳис-туйғулари туфайли аввалдан мослашган, ўзини ўраб турган атроф- муҳит доирасидан ташқарига чиқади. Фаҳм-фаросат, онг ҳосил қилади. Янги мослашув механизми инсонни биологик кемтикларини бекитиш учун қулайликлар яратади. Махсус хусусиятлар ўзини алоҳида ўзига хос мавжудот эканлигини фаҳмлаш ўтмишни эслаш ва келажакни олдиндан кўра билиш, ҳодисалар ва воқеаларни бирини иккинчисидан ажратиб турадиган белгиларни аниқлай олиш, оламни тушуниш ва уни ақл-фаросат ёрдамида билиш кабилар инсоний сифатларни шакллантириш учун асос вазифасини бажаради.

Эрих Фромм ижтимоий фалсафаси жамиятни ижтимоий қайта қуриш, либерал демократик ислоҳатлар ўтказиш мафкурасига қаратилган. У ҳозирги ғарб ижтимоий фикрини ривожига катта ҳисса қўшган олимлардандир. Эрих Фромм маданиятшунослик ва ижтимоий психология соҳаларида янги ғояларни илгари сурди. Унинг асосий мазмуни «ижтимоий хусусиятга» эга бўлган муайян маданият билан ўзаро чамбарчас боғлиқликда намоён бўлади. Э.Фроммнинг «Инқилоб умидлари», «Бор бўлмоқ ёки эга бўлмоқ» ва қайсидир маънода «Инсон деструктивлиги анатомияси» каби асарлари унинг ижодида катта аҳамиятга эга. Улар муаллифнинг келажак авлодга қолдирган назарий мероси ҳисобланади. Бу асарларда замонавий ғарб жамиятининг маънавий-руҳий асослари танқид қилинади ва уни ижтимоий-сиёсий жиҳатдан янгилаш йўлларини ҳам кўрсатиб беради. Айнан ана шу асарларда Фроммнинг замонавий жамият реалликларини тадқиқ қилишда фалсафий-антропологик, маданий ва ижтимоий-сиёсий ёндашувининг синтези яққол намоён бўлади. Замонавий фрейдчиликнинг йирик назариётчиларидан бири бўлган Фромм, З.Фрейд асос солган руҳий таҳлил анъаналарини ижодий давом эттиради. Фромм инсоният томонидан яратилган маданиятнинг моҳиятини, уни ривожланиш механизми ва тенденцияларини инсон табиатига хос бўлган бирламчи асослардан аниқлашга ҳаракат қилган олимлардан биридир. Худди шундай ҳолда, унинг фикрича, ижтимоий-сиёсий вазиятни тўғри баҳолаш, тўғрилаш ва башорат қилиш мумкин. Эрих Фроммнинг ижтимоий фалсафаси айнан «инсон-маданият-сиёсат» мавзуи йўналишида ривожланди. Инсоннинг фалсафий тимсоли, унинг фикрича, маданий-тарихий жараёнларни қатъий равишда ўрганишни талаб этади ва уни объектив мезонларини, баҳолаш кўрсаткичларини ишлаб чиқади. Маданиятнинг ўзида инсон табиатига хос бўлган зиддиятлар, драматик воқеалар, тенденциялар ҳам мавжуд. Шундай қилиб, Эрих Фроммнинг инсон табиати концепциясида ижтимоий танқидийликнинг нормативлари намоён бўлади.

Муаммони бундай тарзда қўйилиши Э.Фроммни экзистенциализм назариётчилари билан яқинлаштиради. Бу биринчи томондан, замонавий жамиятда инсоннинг ҳақиқий ёки ноҳақиқий мавжудлиги масаласига яқин келади, бунда мавжуд бўлиш ва моҳият ўртасидаги узилиш муаммосига тўқнаш келинади. Иккинчи томондан эса, фалсафий антропология назариётчилари қарашларига ҳам тўғри келади. Зотан, инсон моҳияти ҳақидаги тасаввур фроммча ижтимоий фалсафанинг асоси ҳисобланади. Фроммнинг ижтимоий-сиёсий концепциясининг асосида инсон моҳияти ғояси ётади. У, бироқ кўпгина сиёсий доктриналардан қониқмаганлигини таъкидлаб кетади. Улар асосан «инсон табиати»га хослик ҳақида гапиради, «аслида эса, уни бир томонлама намоёнини акс этади, инсон табиатига бундай нотўғри, бир ёқлама ёндашув, жамиятнинг маълум бир муайян типини оқлайди. Бу эса инсон маънавий асосларини зарурий маҳсули сифатида кўрилади» 1 . Ўзининг инсон табиати концепциясини тузар экан Фромм, инсон моҳиятига субстанционал (шу жумладан биосубстанционал), ҳамда релятив (нисбий) ёндашувни чеклаб ўтишга ҳавракат қилади. Жумладан, биосубстанционал руҳият илк фрейдизмга хос бўлган ҳолат Фроммнинг илк ижодида яққол намоён бўлган. Инсон табиатига хос бўлган биологик асосни бўрттирилиши ўз-ўзидан инсон ва инсоний маданият ривожидаги ижтимоий омилларга етарли даражада баҳо берилмаганлигига олиб келди. Бу эса ўз навбатида ижтимоий-психологик ва сиёсий муаммоларни ҳал қилишда зарурий назарий-методологик асоснинг етарли эмаслигини намоён қилди. Фромм замонавий антропологияда мавжуд бўлган инсон табиати бениҳоя ўзгарувчандир деган тезисни инкор қилади. «Агарда инсон, - деб ёзади Фромм, - табиатан чексиз ўзгарувчан бўлса эди, ҳеч қандай инқилоблар ҳам, ҳеч қандай ўзгаришлар ҳам бўлмас эди… Лекин инсон нисбатан ўзгарувчандир. У ҳар доим ижтимоий тузум билан унинг шахсий эҳтиёжи ўртасидаги мутаносибликни бузилишига дарров эътибор қилади. Ана шу 1 Fromm E. Wege aus einer kranken Gesellschhaft. –In: Fromm E. Gesamtausgebe, Bd. 4, Stuttgard, 1980. S. 13.

номутаносибликни бартараф қилиш учун интилиш инсон тарихий динамикасини негизини ташкил қилади. Инсоний исён, нафақат, моддий изтиробларга қарши қаратилади; балки ўзига хос инсоний эҳтиёжлар ижтимоий тараққиётни жунбушга келтирувчи кучли мотивлардан ҳисобланади» 2 . Зотан инсон, Фромм фикрича, деярли ҳамма маданият типларига «мослашувчи мавжудот бўлса ҳам, гарчи унинг табиатига зид келиб қолганда, унда ички маънавий-руҳий ва эмоционал тўқнашувлар бошланади. Бунда инсон ўз табиатини ўзгартира олмаган ҳолда ҳаёт тарзини ўзгартиришга мажбур бўлади» 3 . Инсон, Фромм фикрича, ҳаётда ўзини намоён қилиш учун интилади. У дунёни ўзининг физиологик эҳтиёжларини қондиришда восита бўлишини хоҳлайди. Гарчи инсон интилишлари фақат моддиятга қаратилмаган экан («Ягона нон билан у ҳаёт эмас»), унда улар «инсоний эҳтиёжларни асосий ўзига хос муносабатларини талаб қилади, бунда бошқа инсонлар билан, табиат билан ўзгача муносабат ўрнатилади ва бунда инсон ўзини ўзига хос намоён қилади» 4 . Шунга қарамасдан, ҳозирги даврда инсонга атрофлича, кенг қамровли таъриф берилмаган. (Фромм таъкидича, келажакда ҳам мумкин бўлмайди). Уни «ўзига хос тарзда»-заруриятдан homo faber , homo sapiens , homo ludens ва ҳоказо, деб таърифлаш етарли эмас. Фромм фикрича, инсоний ибтидога илмий жиҳатдан тўлақонли таъриф бериб бўлмайди деган шубҳага келмаслик керак. «Ҳамма ана шу «ўзига хослик», - олим таъкидича, - инсоннинг турли- туманлигини кўрсатади ва у бир вақтнинг ўзида оддий инсон бўлиб ҳам қолаверади. Инсон бўлиш қандай, деган саволга жавобни турли инсоний имкониятлар соҳасидан эмас, балки унинг мавжуд бўлиш шароитининг 2 Fromm E. Die Revolution der Hoffnung: Fur eine Humanisierung der Technik. In: Fromm E. Gesamtausgebe, Bd. 4, Stuttgard, 1980. S. 306. 3 Fromm E. Psychoanalyse und Ethik. In: Fromm E. Gesamtausgebe, Bd. 4, Stuttgard, 1980. S. 33. 4 Fromm E. Die Revolution der Hoffnung. S. 312.

муқобил вариантларидан излашимиз лозим» 5 . Бу шарт-шароитни аниқлаш, Фромм фикрича, метафизик-спекулятив тафаккур натижаси бўлмайди; у антропология, тарих, болалар, индивидуал ва ижтимоий психологияси томонидан ҳам амалга оширилиши мумкин. Инсонни бундай фалсафий мушоҳада қилиш, фроммча маънавий соғломлик концепциясининг асосида ётади, бу ҳамма давр ва маданият одамлари учун, «универсал» ҳисобланади. «Маънавий соғломлик муҳаббат қобилияти орқали, ижодкор шахс бўлиш орқали… ўзига монанд бўлиш ҳисси орқали, «ўз-ўзини» ҳис эта олиш асоси орқали ҳарактерланади, яъни объективликни ва тафаккурни ривожлантиради» 6 . Бунда муаллиф таъкиди бўйича, «маънавий соғломлик инсонни жамиятга «сингиб кетиш» орқали аниқланмайди, аксинча, жамиятни инсон эҳтиёжларига мослашиши орқали содир бўлади» 7 . Шундай ҳолатда ҳам, инсон ва жамият талаблари қатъий зиддиятга келади, бутун жамият касалланади. Ҳақиқатдан ҳам, инсон моҳиятини фалсафий тушуниш замонавий ижтимоий-сиёсий назарияни тузиш учун зарурдир. Бироқ инсоний табиат Фромм концепциясида руҳий субстанция сифатида намоён бўлади. Унинг мазмуни даврдан ташқарида бўлган инсоннинг экзистенциал эҳтиёжи орқали очилади. Инсоний табиатнинг фроммча талқини, охир оқибатда, назарий, ҳаёлий конструкция, тузилма бўлиб қолаверади. Шунга қарамасдан Фромм, инсон ривожидаги ижтимоий муҳитни ролини тан олади. Бироқ ижтимоий фаолиятни ҳар қандай шаклини тузишда инсоний табиатнинг туғма эҳтиёжлар тизими ҳал қилувчи аҳамият касб этишини таъкидлаб ўтиш зарур. Фроммнинг концепцияси табиий, натуралистик антропологиянинг бир вариантини ҳосил қилади. Унда инсон олдиндан руҳий тузилмаси белгилаб қўйилган мавжудот сифатида намоён бўлади, бу унинг интилишлари, фикрлари ва ҳаракатини белгилаб беради. 5 Уша ерда . Б . 304. 6 Fromm E. Wege aus einer kranken Gesellschhaft. S . 52 7 Уша ерда. Б. 54-55.

Фромм инсоний табиатнинг фундаментал тамойилини аниқлашга ҳаракат қилади. Шунинг асосида инсон инсоний маданият ва сиёсат ҳақидаги таълимотини ривожлантиришга уринди. Инсоний табиатнинг худди шундай икки фундаментал тамойилини, фрейдча Танатос ва Эрос сингари, эга бўлиш ва бор бўлишда кўради. Ана шу тамойилларнинг ҳар бири, унинг таъкидича, ўзининг чуқур биологик асосига эга; эга бўлиш тенденцияси ўз-ўзини сақлаш инстинктида намоён бўлади, абадий ҳаётга интилади, борлиқ тенденцияси эса ўзининг ибтидосини ҳамкорлик инстинктидан, яккаланиб қолишидан қўрқувдан олади. Бу ибтидолар инсонда бир-бирини тўлдиради ҳамда бир-бирига зид келади. Фромм инсоний табиатдаги бу биологик бошланғичларни фақат баён қилиш билан чекланиб қолмайди; «Эга бўлмоқ ёки бор бўлмоқ» асарида уларни инсоний маданият соҳасида қўллашга ҳаракат қилади. Фроммнинг «Эга бўлмоқ ёки бор бўлмоқ» асари машҳур француз ёзувчиси Г.Марселнинг «Бор бўлмоқ ва эга бўлмоқ» номли асарига ўхшаб кетади. Фроммнинг таъкидича, бу асарлар фақат номи билан эмас, балки ғоявий нуқтаи назардан бир-бирига яқин туради. Г.Марсел бор бўлиш ва эга бўлиш масаласини экзистенциал нуқтаи назардан ҳал қилади. У ҳақиқий ва ноҳақиқий борлиқ масаласини диний қараш орқали тадқиқ қилди. Фромм китобининг асосий мавзуси эса мавжудликнинг бу икки услубини руҳий эмпирик ва ижтимоий жиҳатдан таҳлилига қаратилган. Фромм фикрича, бу китобнинг бор бўлиш ва эга бўлиш модусларини таҳлили асосида фалсафий-антропологик талқин ётади. Фромм ҳақиқий мавжудлик муаммосини таҳлил қилишдан бош тортмайди, лекин уни ўзига хос тарзда ечишга ҳаракат қилади. Э.Фромм, шунингдек, бор бўлиш ва эга бўлиш ибтидоларини қатъий равишда таҳлилий чеклаш йўлини танлайди. «Эгалик ёки борлик»нинг муқобили соғлом тафаккур соҳасида намоён бўлмайди, деб ёзади Фромм, эга бўлишлик ҳаётимизнинг нормал функциясига киради; яшаш учун биз муайян нарсаларга эга бўлшимиз зарур; бундан ташқари, биз уларга эга бўлишимиз

керак, шунда уларнинг борлигидан ҳузурланамиз. Умуман олганда, жамиятда «эга бўлиш ва кўпроқ эга бўлишлик» тамойилининг муқобили бормикан? Аксинча, шундай фикр туғиладики, борлиқ моҳияти эгалик орқали очилади: кимда - ҳеч нарса бўлмаса, у - ҳеч кимдир. Бироқ Фромм ўйлашича, инсониятнинг буюк Устозлари – Будда, Исо, Майстер Экҳарт, – «эгалик ва борлик»нинг муқобилида ўзларининг фикр юритиш тизими мазмунини кўрганлар. Борлик ва ва эгаликни фарқлаш масаласи Фроммни жуда узоқ йиллар давомида қийнайди. У шундай хулосага келади, «худди ана шу фарқлаш, ҳаётга ва ўлимга бўлган муҳаббатни фарқлаш қаторида инсон экзистенциал борлиғининг ҳал қилувчи масаласидан бўлиб қолаверади. Антропология ва руҳий таҳлилнинг эмпирик далиллари шу нарсани кўрсатадики, унинг фикрича, борлик ва эгалик инсон ҳаётининг икки асословчи шаклидир. Булар инсонлар ҳарактерини индивидуал ва жамоавийлик хусусиятини аниқлайди» 8 . Шундай қилиб, Эрих Фромм учун, инсон ҳаётининг «эгалик» ва «борлик» нуқтаи-назаридан намоён бўлиши, инсонни умумфалсафий жиҳатдан кўришни ва тушунишни асосий таъмал тоши бўлди. Бироқ инсон ҳодисасини, жумладан, унинг маданияти ва тарихини, фақатгина унинг табиатига хос бўлган бир-икки хусусият орқали тушунтириб беришга ҳаракат қилиш ижтимоий чекланганликка олиб келади. Худди шу ҳолат Э.Фромм таълимотига ҳам тааллуқлидир. Фроммнинг ўз таълимотини антиметафизик хусусияти ҳақидаги таъкидига қарамасдан, биз унинг «эгалик» ва «борлик» тўғрисидаги антропологик фалсафаси инсон ижтимоий-маданий дунёсининг ҳамма соҳаларига тарқалганлигини гувоҳи бўламиз. Худди шундай ҳолда Э.Фромм инсоннинг ички табиатини моҳиятий ибтидолари бўлган «борлик» ва «эгалик» категориялари орқали очишга ҳаракат қилади. Олим фикрича, улар инсоннинг фалсафий тимсоли билан 8 Фромм Э. Иметь или быть. –М.: Мысль, 1996. С. 289-290.

инсоний маданиятнинг фалсафий тимсолини боғловчи занжир сифатида ҳам намоён бўлади. Ҳозирги ижтимоий тизим маданияти Фромм таъкидича, бузилган «эгалик» ибтидосининг намоёни сифатида мавжуд. Шунинг учун ҳам тараққиётнинг «чексиз ғалабаси» содир бўлмади. Ўрта аср ҳаёлот тимсоли бўлган «Орзудаги шаҳар» Европа маданиятининг ривожи даврида «заминий Тараққиёт шаҳрига» айланди. Бироқ XVIII асрдан бошлаб, ижтимоий ҳулқда Фромм фикрича, чексиз худбинлик ва кескин гедонизм (ҳузурланиш, лаззатланиш) етакчи тамойиллар бўлиб қолди. Европа маданияти кескин гедонизмни ахлоқий доктриналар (таълимотлар) даражасига кўтариб қўйди. Зотан гедонистик амалиёт ҳамма давр ва халқ учун хос бўлса ҳам, бу дунё ахлоқий ривожида хайратомуз ҳодисага айланди. Айнан буржуазияни майдонга келиши билан кескин-гедонистик йўналишлар шакллана бошлади (О.Ламетри, Де Сад). Уларнинг ҳаётий амалга ошиши XXI асрда оммавий хусусият касб этди. Бу жараённи яна бир асосий омили, Фромм фикрича, Европада христианлик қадимдан қабул қилинган бўлса ҳам, лекин христианлаштириш XII - XIV асрлар оралиғида содир бўлди. Бу тезисни Фромм, ўрта аср Уйғониш даври ва Ренессанс даврида вужудга келган кескин-инсонпарварлик таълимотларини юзага келиши билан ҳам асослайди. Бироқ Европа тафаккури борган сари манфаатли тафаккурга айланиб борди; бошқалар учун ўз-ўзини қурбон қилувчи христианлик қаҳрамони, доимо ҳукмронлик қилувчи, ғалаба қозонувчи қаҳрамон билан ўрин алмашди. Натижада бутун Европа-Америка тарихи христиан институтларининг мавжудлигига қарамасдан, қадимги даврга қайтди. Бу жараёнларни таҳлил қилиб Фромм шу нарсани таъкидлайдики, хусусий мулкнинг мустаҳкамланиб боргани сари эгалик ҳисси ҳам кучайиб боради; охирги асрлардаги бу равожланиб бораётган тенденция Ғарб маданий, сиёсий ва кундалик ҳаётининг ҳамма соҳаларини қамраб олди.

Патологик истеъмолчиликда эгалик ҳиссининг ғалаба қозониши, Фромм фикрича, инсоннинг ички дунёсини ҳам ўзгартириб, нурсиз қилиб қўйди. Бу ҳақда замонавий гуманист ёзувчи А.Швейцер шундай ёзади: «инсон манфаатига хизмат қиладиган, маданиятни тушунадиган инсонни ўзи йўқолиб бормоқда, у тўқнаш келган шароитнинг ўзи унинг фазилатларини аста-секин йўқ бўлишига имкон яратмоқда, руҳий томондан эзмоқда» 9 . Эрих Фромм фикрича, ҳозирги Ғарбий Европа маданиятида, демократик жамият қуриш ҳақидаги таълимотларда инсоннинг ўз-ўзини англаши ва билиш масаласи жуда долзарб муаммо сифатида кўтарилди. Гарчи XIX аср Ф.Ницше таъкидига кўра, худонинг ўлими даври бўлса, ХХ аср эса Фроммнинг таъкидига кўра, инсоннинг ўлими даври бўлди. Зотан, маданиятда «инсон муаммоларини драммалаштирувчи ҳеч нарса қолмади» 10 . Маданият тобора «механистик» ҳарактерга эга бўлиб борди. Ундаги ҳаётийлик, жилвакорлик ўрнини тафаккур ва ҳулқнинг маданийлашган модели эгаллади, бу моделлар максимал даражада прагматик манфаат учун хизмат қила бошлади. «Ҳозирги индустриал маданиятнинг хусусиятли белгилари ҳаётийлик эмас, балки механизмнинг ишлаш техникаси бўлди … некрофил ҳаётга бўлган ижирғаниш, бу механизмлардан ҳайратланиш яққол кўзга ташланди» 11 . Замонавий маданият ривожидаги барча салбий, негатив ҳодисалар маърифий, маданий, сиёсий жиҳатдан - қайта қуриш, ислоҳ қилиш заруратини қатъиян талаб қилади. Хусусан, бу ўзгаришлар инсонларнинг ижтимоий-руҳий қадриятларига ҳам тегишли бўлади ва бу ўз ўрнида инсониятни ҳалокат йўлидан қутқариб қолишга ёрдам беради. Ҳозирда ҳукмрон бўлган «эгалик» йўналиши «борлик» билан ўрин алмашиши зарур. Соф ҳақиқий инсонийлик муносабатлари Фромм фикрича, инсониятнинг кўп асрлик ахлоқий тажрибаси билан мос келади. Зотан «борлик» ҳодисаси 9 Швейцер А. Культура и этика. –М., 1974. С . 40. 10 Fromm E. Wege aus einer kranken Gesellschhaft. –In: Fromm E. Gesamtausgebe, Bd. 4, Stuttgard, 1980. S.104- 105. 11 Fromm E. Gesamtausgebe, Bd. 2, Stuttgard, 1980. S. 195-196.

ҳозирги маданиятда йўқолмасдан четга чиқиб қолган экан, жамиятни «қайта қуриш» мумкинлигига, Фромм умид қилади. Ғарб жамиятининг асосий маданий ва сиёсий вазифаси мазкур жамиятнинг маданий қадриятларини тубдан қайта кўриб чиқиб, ижтимоий онгни янги, ҳақиқий инсонпарварлик қадриятига йўналтириб юборишдан иборат, «ижтимоий ҳарактерни», жамият «қалбини ўзгартириш» зарур. Ижтимоий ҳарактер, Фромм фикрича, жуда қудратли кучга эга бўлган ижтимоий омилдир, жумладан, бу муайян ижтимоий-иқтисодий тизимга тўғри келадиган индивидуал хулқни шакллантиради. Фромм таъкидича, агар ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар ижтимоий ҳарактерга таянмас экан, унда янги ижтимоий-сиёсий институтлар, эскича қолипда қолаверади. Шундай қилиб, ноинсоний қадриятлар асирига айланган сиёсат ва ижтимоий технологиялар нафақат инсоннинг эркин ривожи учун муқобил йўлларни кўрсата олмайди, балки уни ҳалокат ёқасига олиб келиб қўйиши мумкин. Инсонпарвар руҳий таҳлил, Фромм фикрича, замонавий шароитда ижтимоий ҳарактерни ўзгартириш воситаларини кўрсатиб бериб, онгсизлик даражасидаги «эркинликдан қочиш» механизмини, инсоний табиат эҳтиёжларини англашга ёрдам бериши зарур. Фромм таҳмин қиладики, инсонпарвар руҳий таҳлил таъсири натижасида одамлар ўзларининг ички инсоний табиатларини англайдилар, ҳақиқий мавжудликнинг зарурлигини тушунадилар. Негизида «эгалик» ётувчи жамиятнинг ахлоқий-руҳий, ижтимоий-иқтисодий фундаменти қайтадан қурилади. Фроммнинг таъкидича, маданиятнинг инсонпарварлик қадриятларига йўналтирилган индивидуал ва ижтимоий онгнинг фаоллашуви сиёсий утопия бўлиши зарур. Мазкур тезисда Франкфурт мактаби намояндаларининг хусусиятлари яққол намоён бўлган. Эрих Фромм ҳам шу мактабнинг вакили эди. Фромм «ҳаёлий» ва «фаолий» утопияни фарқлайди. «Биродарликда, тинчликда, иқтисодий устиворликдан эркинликда, урушлардан ва диний

курашлардан озодликда яшовчи инсониятнинг янги ҳамжамият утопиясига эришиш мумкин. Агар биз бунинг учун техник утопияларга сарфлаган худди шундай даражадаги кучимизни, тафаккуримизни, шууримизни, қувватимизни сафарбар қилсак ғалабага эришамиз» 12 . Ҳозирги замонда, Фроммнинг таъкидига қараганда, утопик ғоялар, прагматик ислоҳий мақсадларга нисбатан реал хусусиятга эга. Зотан ҳозирда ҳамма нарса инсон ниятларига бориб тақалмоқда, бунинг учун эса утопик экспериментлар, ғоялар қуввати зарурдир. Шундан ўрта аср сўнггидаги маданият гуллаб яшнади, чунки инсонларни «Орзудаги шаҳар» тимсоли руҳлантирди. Бундан эса замонавий жамият ўзининг энг юксак техник тараққиётига эришди. Маданий-сиёсий миссионерлик, Фромм фикрича, шунинг учун ҳам зарур бўладики, замонавий позитив ижтимоий-сиёсий фан, илмий фалсафа, манфаатли ахлоқ, маърифий, сиёсий ва иқтисодий вазифаларни ўз гарданига олди. Демократик ҳаракатларнинг мақсади «жамиятнинг иррационал ижтимоий кучлари ва институтлари орқали техника устидан ҳукмронлик қилишдан» иборат бўлиши керак. Янги жамият тузувчиларни олдида турган энг яқин муаммо Фромм фикрича, «соғлом одамлар учун, соғлом эҳтиёжларни қондира оладиган соғлом иқтисодни шакллантиришдан иборат» 13 . Бу маданий-сиёсий дастур, Фромм фикрича, фақат демократия шароитидагина амалга ошиши мумкин. Демократия зарур, лекин фақат унинг ўзи етарли эмас. Фромм демократияни ўзига хос талқин қилади. Олим фикрича, демократиянинг сиёсий жиҳатлари ҳозирги жамиятнинг маънавий асослари билан чамбарчас боғланиб кетгандир. Сиёсий демократияни кескинлаштириш ва уни ҳаётга татбиқ қилиш, Фроммга кўра, бегоналашмаган борлиқ установкаси билан ўрин алмашгандагина мумкин. 12 Фромм Э . Иметь или быть . – М .: Мысль , 1997. С .394. 13 Уша ерда . Б . 395.

Буни ёрқин намоёнини барча инсоннинг манфаатига қаратилган эркин сиёсий ҳаракатда кўриш мумкин. Фроммнинг таъкидига кўра, бугунги кунда биринчи, асосий вазифалардан бири оммавий сиёсий келишувчанлик, мослашиб кетишлик (конформизм), лоқайдлик билан қатъий равишда курашиш лозим. «Конформизм, - унинг фикрича, - катта сиёсий муаммони ташкил қилади. Бу муаммо демократияга ва унинг институтларига қатъий зарба беради. У доимий нуқтаи назардан «кулиб турувчи фашизмга» таянчдир. Зотан, инсонлар ўз иродаларини қандай қилиб намоён қиладилар, агарда уларда демократия бўлмаса?» 14 Шундай қилиб, ҳақиқий демократия, Фромм фикрича, фаол, ижодий, антибюрократик ва имкони борича марказлашмаган бўлиши керак. Ваҳоланки, худди шундай шароитда тўлиқ ҳолда ҳақиқий ижодий муносабат амалга ошади, бунда инсон ўз фаолиятининг маҳсулини реал тарзда кўради, ўзлигини намоён қилади. «Янги демократиянинг мазмуни, - деб ёзади Фромм, - шунда очилади. Бу демократия мавжуд замонавий ғарб жамиятининг сиёсий-ҳуқуқий тизими чегарасида мавжуд бўлади» 15 . Ҳозирги демократиянинг вазифаси, Фромм фикрича, марказлашган ва бюрократлашган жараённи тўхтатишдан иборат. Келажакни социал тадқиқ қилувчиларнинг ҳаракати, Фроммга кўра, айнан шу жиҳатларга йўналтирилиши лозим. Ҳокимиятни демократлаштириш билан бир қаторда, Фромм марказий кенгашувчи орган сифатида «Маданият ходимларининг Кенгаши»ни тузишни таклиф қилади. Бу Кенгаш интеллектуал, бадиий элита вакилларидан иборат. «Маданий Кенгаш» Фромм фикрича, ҳокимиятга оид аутент маълумотни тарқатиш учун масъулиятли бўлиб, жойларда жамоаларни демократик тарзда бошқарилиши учун зарур. Асосий ва муқобил далиллардан иборат бўлган қарорлардан ва ҳар хил турдаги маълумотлардан 14 Fromm E. Wege aus einer kranken Gesellschhaft. S . 110-117. 15 Фромм Э. Иметь или быть. –М.: Мысль, 1997. С .397.

ҳар бир фуқаро хабардор бўлиши шарт; шу билан биргаликда инсонни чалғитувчи, ташвиқот қилувчи ҳар қандай рекламани таъқиқлаш зарур. «Онгни чалғитувчи» сиёсий ташвиқот услублари. Фромм таъкидича, нафақат сиёсий, балки маънавий жиҳатдан жуда зарарлидир. Улар инсон руҳиятига салбий таъсир қилади, эмоционал мустақиллигига ва танқидий мушоҳада юритиш қобилиятига зарар етказади. Маданий Кенгаш вакилларининг яна бошқа соҳадаги масъулияти шундан иборатки, илмий ютуқларни амалий қўлланилишини қатъий назорат қилишлари зарур ва улардан жамиятга қарши фойдаланилмаётганини доимий текширувдан ўтказишлари шарт. Кенгаш шундай тарзда, ҳуқуқий ва бошқа муносабатларда ҳокимиятдан, ишлаб чиқаришдан ва ҳарбий соҳадан мутлақо мустақил равишда мавжуд бўлади. Шу билан биргаликда улардан ўзларининг илмий тадқиқотларини давом эттириш учун моддий ёрдам оладилар. Фроммнинг кўтаринкилик руҳига йўғрилган инсонпарвар ижтимоий онги инсоннинг шахсий ва онтологик ҳарактерига таянади. Бунга ҳаётий зарур бўлган элемент « умид қилиш » киради. Умид Фроммнинг таъкидича, ижтимоий тизимни ўзгартиришда жуда катта ёрдам берадиган хусусиятдир, у бу тизимни тафаккурга монанд ва ҳаётбаҳш қилади. Умиднинг соф инсоний мавжудликка хослиги ғояси Э.Блох ва Э.Фромм қарашларини бир-бирига яқинлаштиради. Уларнинг умидга бағишлаб ёзган асарлари ҳам нафақат номи билан, балки мазмун-моҳиятан ҳамоҳангликни ташкил қилади, яъни Э.Блохнинг асари «Умидлар тамойили» деб номланса, Э.Фроммнинг асари эса «Умидлар инқилоби» деб номланади. Шу боисдан Э.Блох ёзади: «Х IX асрдан бери ғарбда умиднинг объективлиги ва субъективлиги ҳақида реал тарзда бир қарорга келинмади. Ҳаммаси оддийликка олиб келарди ёки боши берк кўчага кириб қоларди. Фалсафа … умид илми бўлади ёки бутунлай билим бўлишдан маҳрум бўлади. Унинг соҳаси объект ривожи жараёнидаги объектив-реал имконият бўлди…» 16 . 16 Bloch E. Das Prinzip der Hoffnung. Bd. I Frankfurt an Main, 1977. S. 5.

Э.Блох ва Э.Фромм умидни тафаккурни имкониятсиз қолгани сифатида эмас, балки тафаккурнинг муайян реал муқобил чегарадан чиққанлигини намоёни сифатида талқин қиладилар. «Умид, - Фромм фикрича, - бу ҳали намоён бўлмаган имкониятни амалга ошириш учун инсоннинг ботиний тайёрлиги, унинг ички «ўзлигига» эга бўлиши учун ҳаракати тушунилади. Умид ички моҳиятдан парадоксалдир. У лоқайдсиз кутишни ўз ичига олмайди, у сароб ҳам эмас. У «ҳаёт тизимининг ички» элементидир, инсон руҳининг динамикасидир, инсон борлиғининг асосий ва моҳиятий шартидир» 17 . Шундай қилиб, «фаол утопия»сини жамиятнинг турли доиралари амалга оширади, деб умид қилади Фромм. Бу «янги гуманизм» христианлик ва кечки ўрта аср, Уйғониш даври фалсафий гуманизми орқали руҳлантирилади. «Янги гуманизм»нинг вазифаси Фромм фикрича, маданиятшунослик нуқтаи-назаридан кечки ўрта аср, Уйғониш ва Янги давр кескин фикрларини ва руҳий интилишларини синтезидан иборат, сиёсат нуқтаи-назаридан – либерал-демократик ислоҳатларни ўтказишдан иборат. Бу ислоҳатлар ҳар томонлама «иштирокчи демократияни» ривожига, сиёсий жараённи марказлашувидан қутилишига (децентрализациясига) ва юқори маданий органларнинг мавжуд бўлиши учун хизмат қилсин. Эрих Фромм ўз қарашларида дин масалаларига ҳам катта аҳамият беради. Дин унинг фикрича, инсон масаласининг марказий қисмини эгаллайди. Э.Фромм инсон табиатидаги фрейдча биологик ва ҳирсий омиллар ролини сусайтириб, ижтимоийликка урғу беради. У ўзининг «Исо ақидаси» номли (1930) дастлабки асарида Исо тимсолини илк христианликдан бошлаб то IV асргача бўлган ривожи даврини диний онгга таъсирини таҳлил қилади. Табиат кучлари олдидаги ожизлик инсониятни болалик муҳитига қайтаради. Гўдак ота-онаси паноҳида хотиржамликни, ҳимояни, хавфсизликни туяди, лекин шу билан бир қаторда уни қўрқув туйғулари ҳам қамраб олади. Бундай 17 Fromm E. Die Revolution der Hoffnung, S. 270.

вазиятнинг мазмуни шундаки, ҳимояланувчи онг остида қадимги ҳимояни руҳий қувватини эсида сақлайди. «Инсон, - деб ёзади Фромм, - ўз ота ва онасидан гўдаклик давридаги меҳр-муҳаббат билан бирга қўрқувни ҳамда ҳаёлий тимсол бўлган худога нафратли муносабатни ҳам онг остида сақлаб қолади» 18 . Худо Фромм наздида бир томондан бошқарувчи-ҳукмдорлар манфаатини ҳимоя қилса, иккинчи томондан эзилган одамга ҳам таскин берувчи сифатида хизмат қилади. Ана шу икки вазифа илк христианлик тақдирини белгилаб беради. Зотан, ота-худо онгсиз ҳолатда ҳокимиятни ифодалаган бўлса, илк христианликда бу ҳол ўзига хос равишда намоён бўлди. «Онгли ҳолатда улар ота-худони ёмонлай олмас эдилар. Онгли ғазаб ҳокимиятга қарши қаратилган эди… Лекин ота-худога нисбатан онгсиз ғазаб ҳаёлий Исода ўз аксини топди. Улар инсонни худо ёнига қўйиб, ота-худони тасаввур қилдилар» 19 . Ўғил-худони намоён қилувчи инсон учун эса, христианлик ҳокимиятдагиларни йўқотиш шакли сифатида юзага чиқди. Бу эса Фромм фикрича, Исо пайғамбар тўғрисидаги фикрлар зиддиятини мазмунини очиб беради: яъни у худо даражасига кўтарилган инсонми ёки бошидан инсонларга тушган худо бўлганми. Христианлик масалалари бўйича Фромм, Фрейд таълимотини ўзига хос равишда ривожлантирди. Динни ижтимоий таскин берувчи вазифасини ёритишда Фромм ўз концепциясини илгари суради. Диний ҳиссиёт табиатини таҳлил қилиб, олим инсон ботинидаги дихотомияга (иккига бўлинишга) диққат эътиборини қаратади. Инсон инсондан ва атроф- муҳитдан бегоналашади, бу ҳолатда эса эътиқод қилиш инсонни ҳаётдан ажралиб қолганлигини ва ёлғизланишини нисбатан юмшатади. Ибтидоий даврдаги содда эътиқод табиатдан ажралмаган холда намоён бўлган. Цивилизация тараққиёти эса бегоналашувни янада чуқурлаштиради ва айни дамда унга қарши курашни ҳам шакллантиради. Фроммнинг 18 E.Fromm. The Dogma of Christ and Other Essays on Religion, Psychology and Culture. New York e. a, 1963, p. 15. 19 Уша ерда . Б . 46-47.

«Муҳаббат санъати» (1956) асарида бегоналашувни енгишнинг ягона воситаси сифатида муҳаббат таҳлил қилинади. Муҳаббат инсон табиатига хосдир. Ҳамма муҳаббат ичида энг олийси, юксаги – бу худога бўлган муҳаббатдир. Бу муҳаббат орқали инсон умуман инсонга бўлган муҳаббатни ҳам намоён қилади. Диннинг инсонийлик руҳияти Фроммнинг «Руҳий таҳлил ва дин» (1950) ва «Инсон қалби» (1964) асарларида ҳам чуқур, атрофлича таҳлил қилинади. Унинг фикрича, дин, эътиқод инсон табиатининг моҳиятида илдиз отган. Шу ҳолат цивилизация натижасида ҳосил бўлган бегоналашувни нисбатан юмшатади. Шу муносабат билан Фромм «нарцисслик»ка (ўз-ўзига маҳлиё бўлишга) катта аҳамият беради. Унинг фикрича, инсоннинг яхшилик ва ёмонлик қилувчи қобилияти, онгсизлик даражасида мавжуд бўлган бузғунчилик ёки яратувчилик интилишлари орқали намоён бўлади. Бузғунчилик кучлари ўлимга интилиш, ўз-ўзига маҳлиё бўлиш (нарцисслик), тўдаликка интилишда акс этади. Яратувчилик кучлари эса, уларга зид бўлган ҳолатларда рўёбга чиқади: ҳаётга интилиш, бошқа инсонларга нисбатан муҳаббатли бўлиш ва шахсан мустакил бўлишга ҳаракат қилиш. Фроммнинг фикрича, нарцисслик ҳолати - бу руҳий энергиядир. Бу хол инсоннинг ички биологик кучларини жунбушга келтиради. Зотан, Фромм ижтимоий- иқтисодий омилларни биологик қувват билан боғлашга ҳаракат қилса ҳам, ижтимоий муносабатлар ички имкониятни рўёбга чиқариш учун ташқи муҳит бўлиб қолаверади. Шундан келиб чиққан холда, дин ҳам инсоннинг бузғунчилик ва яратувчилик интилишларидан келиб чиққан холда аниқланади. Диний эътиқод Фромм фикрича, нарциссликни хоҳ якка холда бўлсин, хоҳ жамоавий холда бўлсин қувватлайди. Жамоавий қувватлаш бир гуруҳни, иккинчи гуруҳ устидан эътиқодий устунлигини намоён қилиш орқали амалга ошиши мумкин. «Диний гуруҳда – бу менинг гуруҳим ҳақиқий худога эътиқод қилувчилар ичида ягонадир, деб ҳисобловчи таъкиди орқали амалга

ошади» 20 . Диний нарцисслик инсонлар учун ҳалокатни билдиради. Бунга – фанатизмни, ақидапарастликни ва зўравонликни мисол қилиб келтиришимиз мумкин. Зотан, Фромм диний нарциссликни танқид қилса ҳам, лекин унинг мақсади диннинг ижтимоий моҳиятини очиб беришга қаратилмаган. Олим фикрича, айрим холларда эътиқод бузғунчиликни мустаҳкамлайди, бошқа пайтларда эса уни акси ҳам бўлиши мумкин, яъни яратувчиликка хизмат қилади. Диний эътиқод инсонийлик руҳида нарциссликни енгиш учун қилган ҳаракатида намоён бўлади. Шунинг учун ҳам дин орқали инсонни худбин интилишларини қандай қилиб йўқотиш йўлларини аниқлаш лозим. Сўфийликда буни осонлик билан енгиш мумкин, яъни инсон «мен»и бутун олам ва худо билан бирлашиб кетади. Фромм фикрича, иудавийлик, христианлик анъаналарида инсонийлик хислатлари ўзгача холда намоён бўлади. Христианликнинг «Ўз яқининга муҳаббатли бўл!» деган ақидаси бунга яққол мисол бўла олади. Лекин бу ҳам нарциссликни устидан тўлиқ енгмайди. Нарцисслик устидан тўлиқ ғалаба «Душманинга ҳам муҳаббатли бўл!» деган ақида орқали амалга ошади. Фромм фикрича: «Ўзга эътиқодлини ёки душманни севиб қолиш, фақатгина «мен» «ўзга»да сингиб кетгандагина мумкин» 21 . Динни икки бир-бирига зид келувчи вазифасини келиштиришга ҳаракат қилиб Фромм, нарциссликка хизмат қилувчи – ақидапарастлик дини ва инсонпарварлик дини каби тушунчаларни киритади. Ана шу тушунчаларни инсонга қай даражада таъсир қилишига, унинг амал қиладиган қадриятларига боғлиқ. Шу ўринда Фромм, динга кенг қамровли таъриф беради: «… дин деганда мен, гуруҳ томонидан қабул қилинган хоҳлаган фикрлаш тизими ва ҳаракатни тушунаман, бу индивидга яшаш йўналишини ва эътиқод қилиш объектини кўрсатиб беради» 22 . Динни бундай таърифлаш, 20 E.Fromm. The Heart of Man. New York, 1964, p. 85. 21 E.Fromm. The Heart of Man. New York, 1964, p. 89. 22 E.Fromm. Psychoanalysis and Religion. New York, 1950, p. 21.

уни тор доирадан чиқариб, аксиология билан қориштиришга олиб келади. Умуман олганда, диннинг турли шакллари руҳий таҳлил услублари орқали асосланади ва ёқланади. Руҳий таҳлил нуқтаи назаридан дин таскин берувчи вазифани ҳам бажаради. Неврознинг чуқур илдизи, Фромм фикрича, сева олиш ҳиссиётини йўқлигидадир. Буни эса диний ҳиссиётни кучайтириб пайдо қилиш мумкин. Демак, Фроммнинг дин ҳақидаги концепциясини асосий хусусияти уни моҳияти ва илдизларини инсонийлаштиришдан иборат. Шунингдек, муҳаббат ҳиссиётининг йўқлиги, уни табиатдан, жамиятдан, одамлардан, ҳатто ўзидан ўзининг бегоналашувига олиб келади. Шундай ҳолатда руҳий таҳлил инсон қалбида диннинг инсоний шартлари орқали муҳаббат кўртакларини очишга ёрдам бериши зарур, дейди Фромм. Масалан, инсон ўзининг индивидуал хусусиятлари ёрдамида бутун қалбини эгаллаб олган безовталик, ваҳимага тушиш, қўрқув каби иллатлар учун ўзини айбдор, гуноҳкор деб, ҳис қила бошлайди, уни доимо бартараф этиш йўлларини излайди. Худди шу гуноҳкорлик ва айбдорлик ҳиссини инсоннинг инсонийлик манфаатларига зид келувчи диннинг баъзи бир талабларига йўйиш зарур. Бунда сажда қилиш объекти эмас, балки ана шу динга бўлган муносабатнинг ўзи аҳамиятга эга бўлади. «Савол, - деб ёзади Фромм, - бу динми ёки дин эмасми, деб эмас, балки қандай турдаги дин, деб қўйилиши шарт» 23 . Шундай қилиб, диннинг авторитар ва инсонийлик шакллари, тизимли жараёнларда «мен» чегараси билан чекланади. Фромм томонидан, ташқи ижтимоий омилларни киритилиши (буларга иқтисодий ривож, илмий- техника тараққиёти, сиёсий режим хусусияти ва ҳоказолар киради) диний онгнинг моҳиятини қайта кўриб чиқиш учун эмас, балки конкрет инсоннинг диний имкониятларини амалга ошириш учун зарур бўлади. Моҳиятан эса, диннинг келиб чиқиши ижтимоий-социал эмас. Улар психик омилларнинг табиий мутаносиблигига боғлиқ. Инсон ҳарактерини биологик хусусиятлари 23 Уша ерда . Б. 26.

ижтимоий шароитдан келиб чиқмайди. Аксинча, диндан кенг фойдаланувчи руҳий терапия ижтимоий муҳитни биологик жиҳатдан соғломлаштиради. Шундай қилиб, Фромм руҳий таҳлил билан дин ўртасидаги ўзаро муносабатнинг асосий хусусиятларини аниқлайди: ҳеч қачон улар бир- бирини истисно қилмайди. Бундан ташқари руҳий таҳлил амалиёти диний ҳиссиётнинг мавжудлигини доимо тан олиши зарур ва руҳий терапияда диннинг ижобий мазмунидан фойдаланиши лозим. Фромм Шарқ ва Ғарб динларига инсонпарварлик ғоялари хослигини, улар инсон қалби ҳақида қайғуришини ва унда муҳаббат туйғуси борлигини исботлашга ҳаракат қилди. Шундан келиб чиққан ҳолда, хулоса қилиш мумкинки, руҳий таҳлил доимо динга муҳтож бўлади, шу ўринда диний эътиқод ҳам руҳий таҳлилнинг услубларидан фойдаланиши зарур: «Руҳий таҳлил, - деб ёзади Фромм, - бу мақсадга тўсиқлик қилмайди, аксинча, уни амалга ошириш учун катта ёрдам беради» 24 . 24 Уша ерда. Б. 99.

O'xshashlar

Дунёвийлик фалсафаси

Борлик фалсафаси

Борлик фалсафаси

Билиш фалсафаси

Жамият фалсафаси