Dunyoqarash va uning strukturasi - Falsafa - Referatlar

Dunyoqarash va uning strukturasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Dunyoqarash va uning strukturasi 2. Dunyoqarashning tarixiy tiplari 3. Falsafiy dunyoqarash 4. Falsafaning asosiy funksiyalari 5. Falsafaning ilmiyligi

www.arxiv.uz 1. Dunyoqarash va uning strukturasi Falsafa olamiga qadam qo‘yar ekanmiz, odatda u yoki bu muammosi, ba’zi faylasuflarning nomlari bilan tanish ekanligimiz ma’lum bo‘ladi. Chunki bolalik chog‘larimizdanoq olam haqidagi ilk bilimlarimizni jamlash bilan birga insoniyat taqdiri, kishilar hayoti va mamoti, orzu-umidari, tashvishlari va quvonchlari haqida o‘yga tolamiz. Shu tariqa ongimizda faylasuflarni asrlar mobaynida tashvishga solib kelgan muammolar yuzasidan fikrlar, mulohazalar shakllani boradi. Olam qanday yaralgan? Undagi moddiylik bilan ma’naviylik o‘rtasida qanday aloqadorlik mavjud? Olamga zaruriyat ustunmi yoki tasodifmi? Olamdagi o‘zgarishlar qay tarzda yuz beradi? Harakat nima, progresschi? Progresning asosiy mezonlari nimalardan iborat? Haqiqatni yolg‘ondan qanday ajratmoq lozim? Vijdon, ma’suliyat, halollik, adolat, go‘zallik deganda nimani tushunish kerak? Shaxsning jamityatdagi o‘rni qanday? Inson hayotining mazmuni va ma’nosi nimadan iborat? Ushbu abadiy savollar ko‘lami turli muammoal hisobiga boyib bormoqda. Insonparvar, demokratik jamiyat nima? Bunday jamiyatni barpo etish retsepti mavjudmi? Bugungi kunda sayyoramizdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy va ekologik vaziyatni qanday baholash kerak? Insoniyatga tahdid solayotgan xavf- xatarlardan qutulish imkoni bormi? Qanday qilib insonparvarlik g‘oyalarini saqlab qolish mumkin? Hazrati inson olamda o‘z o‘rnini aniqlashga, belgilashga intilishi tufayli bunday mulohazalarga ehtiyoj tug‘ilgan. Kishining falsafa bilan g‘oyibona tanilishining sababi ham ana shunda. Falsafiy tafakkur olamiga qadam qo‘yayotgan har bir kishi yuqoridagi muammolarga o‘zining kundalik turmushidagi xulosalarga asoslanib javob beradi. Falsafiy mushohada esa insondan o‘z fikrlarini har tomonlama ilmiy isbotlashni talab qiladi. Shuningdek, falsafani o‘rganishga kirishishimiz bilan ba’zi tasavvurlarimizning noto‘g‘ri, xatoligiga amin bo‘lamiz. Zero, falsafa kishining mulohazalarini xatolardan xoli qiladi, rivojlantiradi, olam va odam to‘g‘risidagi qarashlarni sistemalashtiradi. Dunyoqarash muammolariga ongli munosabatda bo‘lish esa shaxsni shakllantirishning zaruriy shartidir.

www.arxiv.uz Barcha kasb sohiblari uchun falsafa suv-havo kabi zarurdir. Chunki falsafa har bir mutaxasisga o‘z sohasini mukammal o‘rganishi uchn zamin yaratadi, olamni yaxlit holda tasavvurqilish imkonini beradi. Darhaqiqat, har bir kishi o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishi bilan birga keng dunyoqarashga ega bo‘lishi zarur. Dunyoqarash esa insonning amaliy faoliyati tufayli boyib, rivojlanib boradi. Shuning uchun ham falsafani o‘rganishni dunyoqarash strukturasi tahlil qilishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Dunyoqarash – inson ongining zaruriy qismidir. Biroq u ongning elementlaridan biri emas, ularning murakkab yig‘indisidir. Bilimlar, e’tiqodlar, fikr- mulohazalar, kayfiyatlar, his-tuyg‘ular dunyoqarash strukturasidan joy olar ekan, kishilarning olam haqidagi yaxlit tasavvurlarini, tushunchalarini vujudga keltiradi. Dunyoqarash – integral tuzilma bo‘lib, uning barcha elementlari o‘zaro aloqadordir. Dunyoqarash strukturasida esa eng asosiy o‘rinni umumlashtirilgan bilimlar egallaydi. Ushbu bilimlar hajmi qanchalik bo‘lsa, inson dunyoqarashi ham shunchalik keng bo‘ladi. Ulardan tashqari dunyoqarash strukturasida qadriyatlar ham alohida ahamiyatga egadir. Ko‘rinib turibdiki, inson dunyoqarashi ikki mustahkam asosga tayanadi: ulardan biri bilimlar bo‘lsa, ikkinchisi qadriyatlardir. Xullas, dunyoqarash – qarashlar, baholar, prinsiplar yig‘indisidan iborat yaxlit sistema bo‘lib, uning eng asosiy komponentlari bilim, e’tiqod va xulq-atvordir. Kishilarning aqliy va hissiy tajribalari dunyoqarashning turli shakllarida turli tarzda o‘z ifodasini topadi. Uning hissiy-ruhiy tomonini dunyoni his etish deb atasak, kishining olam haqidagi tasavvurlarini dunyoni idrok qilish deymiz. Dunyoqarashning intelektual tomonini dunyoni tushunish taklif tashkil etadi. Turli dunyoqarashlaring “aqliylik koeffitsiyenti” turlicha bo‘ladi. Shuningdek, ularning his-tuyg‘ularga asoslanganligi darajasi ham farq qiladi. Biroq bundan qat’iy nazar, har qanday dunyoqarash ikkala qutbni ham o‘z ichiga oladi. Hatto eng yetuk dunyoqarash ham faqat aqliylik komponentidan iborat emas, aksincha, hatto eng rivojlanmagan dunyoqarash ham faqat his-tuyg‘ulardan iborat emas, chunki

www.arxiv.uz dunyoqarash birgina aql mahsuli emas, u inson his-tuyg‘ulariga asoslanadi va aksincha, dunyoqarash birgina his-tuyg‘ular mahsuli emas, u aqlga asoslanadi. Turmush tashvishlari turli his-tuyg‘ular, kayfiyatlarni vujudga keltiradi. Ba’zilar olamni faqat yaxshiliklar, ezguliklar va bayramlardan iborat, deb tasavvur qilsalar, boshqalar uni “qora ranglarda” tasvirlashga moyilroqdirlar. Kishining dunyoni his etishi ham ana shunday tuyg‘ularga bog‘liq. Shu boisdan ba’zilar optimist bo‘lsalar, boshqa birovlar pessimistik kayfiyat og‘ushida yuradilar. Darvoqe, kishi kayfiyatiga uning jamiyatdagi o‘rni, millati, yoshi, sog‘lig‘i va hokazolar ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Aytaylik, mutlaq sog‘lom kishi bilan bedavo dardga chalingan kishi dunyoni turlicha his etadilar. Dunyoqarash strukturasida aql va his-tuyg‘ular iroda bilan chatishib, birlashib ketadiki, bu butun strukturaga o‘zgacha xarakter baxsh etadi. Dunyoqarashga birlashgan elementlar amaliyotda sinovdan o‘tganidan keyin, ya’ni shubha ostiga olingan fikr-mulohazalarning to‘g‘riligiga amin bo‘lganidan so‘ng e’tiqodga aylanadi. E’tiqod kishilar tomonidan o‘z ehtiyojlari va manfaatlariga mos tarzda o‘zlashtirilgan, qabul qilingan qarashlar yig‘indisidir. Biroq shuni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozimki, shak-shubhasiz qabul qilingan, amaliyotda qo‘llanmay o‘zlashtirilgan qarashlar dogmatizmni vujudga keltiradi. Achchiq tajribamizdan bizga ma’lumki, bunday pozitsiya jamiyat taraqqiyotini sekinlashtiradi, turli kulfatlarga sabab bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda qarashlarning haddan ziyod shubha ostiga olinishi boshqa bir illat – skeptitsizmni yuzaga keltiradi. Oqibatda inson hech qanday g‘oyaga ishonmay, hech qanday idealga xizmat qilmay qo‘yadi. Insonparvar, demokratik jamiyat barpo etish jarayoni ketayotgan bugungi sharoitda ham dogmatizm, ham skeptitsizm – xavfli illat hisoblanadi. Chunki ulardan biri islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga to‘sqinlik qilsa, ikkinchisi oldimizga turgan buyuk maqsad yo‘lida fuqorolarni birlashtirishga g‘ov bo‘ladi. Ijtimoiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida sog‘lom mulohazaga, amaliy tajribaga asoslangan qarashlar muhim ahamiyatga ega. Bunday qarashlarni ba’zan “hayot falsafasi” deyishadi. Dunyoqarashning stixiyali tarzda shakllanadigan bu

www.arxiv.uz shakli jamiyatning turli qatlamlariga xos bo‘lgan dunyoni his etishni va aqlning yo‘nalishlarini ifodalaydi. Hayotiy-amaliy dunyoqarash bir xil bo‘lmaydi, chunki uning sohiblarining ma’lumot darajasi, intellektual, ma’naviy madaniyatning saviyasi, millati va dini turlichadir. “Hayot falsafa” ko‘lamining kengligi ham shundadir. Hayotiy-amaliy dunyoqarashning o‘ziga xos turi kishilarning turli faoliyat sohalaridagi bilim va tajribalari asosida shakllangan qarashlari bilan bog‘liq. Chunonchi, olim dunyoqarashi amaldor dunyoqarashidan tubdan farq qiladi. Shuningdek, ilmiy, badiiy, siyosiy ijodiyot davomida yaralgan g‘oyalar ham ijtimoiy dunyoqarashga, ham professional faylasuflar tafakkuriga katta ta’sir o‘tkazadi. Amir Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur ijodining mamlakatimiz falsafasiga ta’siri buning yorqin dalilidir. Biroq shuni ham unutmaslik kerakki, hayotiy-amaliy dunyoqarash ijobiy tajribalar, an’analarnigina emas, xurofot va taassublarni ham o‘zida jamlaydi. Dunyoni bunday tushunish xato va yanglishishlardan ham xoli emas, ba’zida esa nosog‘lom kayfiyatlar (masalan, shovinizm, millatchilik, irqchilik va hokazolar) ta’siri ostiga ham tushib qolishi mumkin. Eng asosiysi, unda sistemalik va izchillik yo‘q. Sistemalilik, izchillik va asoslanganlik – olamni tushunishning nazariy darajasiga xos bo‘lgan xislatlardir. Falsafa ham dunyoni tushunishning aynan shu darajasiga taalluqlidir. Dunyoqarash tushunchasining hajmi falsafa tushunchasining hajmidan kattaroqdir. Eyler doiralarida buni ayniqsa aniq ifodalasa bo‘ladi (1-chizmaga qarang). Dunyoqarashning boshqa shakl va tiplaridan farqli o‘laroq falsafaning barcha g‘oyalari nazariy jihatdan asoslangan, mantiqan izchildir. Faylasuf esa nafaqat ana shunday dunyoqarash sohibi, balki dunyoqarashning strukturasini tahlil qilishni o‘ziga kasb etgan zotdir. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, dunyoqarash – bilimlar va qadriyatlar, intelekt va his-tuyg‘ular, e’tiqodlar va gumonlar yig‘indisidir. Shuning uchun ham uning uch tomoni mavjud: dunyoni his etish, dunyoni tushunish, dunyoni idrok etish.

www.arxiv.uz Sistemaliligi, “izchilligi”, g‘oyalarning asoslanganligi holatiga qarab dunyoqarashni ikki darajaga bo‘lamiz: hayotiy-amaliy dunyoqarash va nazariy dunyoqarash. 2. Dunyoqarashning tarixiy tiplari Hodisa va voqeaning mohiyatini bilmoq uchun uning qanday vujudga kelganini anglamoq zarur. Falsafiy dunyoqarash uzoq davom etgan evolyutsion jarayon mahsulidir. Uning mohiyatini chuqurroq anglab olish uchun dunyoqarashning boshqa tarixiy tiplariga – mifologiya va dinga murojaat etishimiz kerak bo‘ladi. Mifologiya – ijtimoiy ongning universal shakli bo‘lib, tarixiy taraqqiyotning ilk bosqichlarida mavjud bo‘lgan.miflar (rivoyatlar, naqllar, afsonalar, ertaklar, dostonlar) barcha xalqlar dunyoqarashi uchun xos xususiyatdir. Ulardagi qator mavzular bir-biriga nihoyatda o‘hshash bo‘lib, ko‘pgina rivoyatlarda takrorlandi. Rivoyatlarning katta qismida koinot bilan bog‘liq muammolar yoritiladi, olamning yaralishi (yohud yaratilishi), tuzilishi, tabiat hodisalari, inson umriga doir savollarga javob izlanadi. Ularda olam Xudoning karomati bilan shaklsiz ibtidodan yaralgan mo‘jiza deb uqtiriladi. Ba’zi rivoyatlarda esa hatto olamning cheklanganligi, uning oxir-oqibatda o‘limga yuz tutishi haqida ham gap boradi. Shuning bilan birga rivoyatlarda insonning kelib chiqishi, uning turmushi, orzu-umidlari, olam haqidagi tasavvurlariga ham katta e’tibor beriladi. Ayniqsa olovdan foydalanishning boshlanishi, dehqonchilik va hunarmandchilikning kelib chiqishi haqida maroqli hikoya qilinadi. Turli xalqlarning rivoyatlari biri ikkinchisi bilan bog‘lanib ketadi (“Ramayana”, “Iliada”, “Go‘ro‘g‘li”). Rivoyatlarda ilk bilimlar, siyosiy qarashlar,san’at, va falsafaning turlari ham o‘z aksini topgan. Keyinchalik ularning barchasi mustaqil ravish- da taraqqiy eta boshlaydi. Jamiyat hayotining ibtidoiy shakllari nihoyaisga yeta boshlagach, shu davrdagi dunyoqarashni ifodalagan miflar ham inqirozga yuz tutdi. Biroq undan ham kuch olib, rivojlana boshlagan boshqa dunyoqarash shakllari mifologiu ong kun tartibiga qo‘ygan muammolarga javob izlashda davom etdilar. Faqat bu izlanishlarda din va falsafaning yo‘li ayri tushdi (2-chizmaga qarang).

www.arxiv.uz Din olamni ikkiga – foniy va boqiy dunyoga bo‘lib o‘rganadi. Diniy dunyoqarashning asosini ilohiy qudratning mavjudligiga ishonish va sig‘inish tashkil etadi. Ishonch – diniy ong mavjudligining shaklidir. U kishi ruhiyatning o‘ziga xos holatini xarakterlaydi. Ishonch sig‘inish orqali namoyon bo‘ladi. Sig‘inish- qat’iy o‘rnatilgan marosimlar sistemasidir. Islomda ilohiy qudratga ishongan va unga sig‘ingan kishini iymonli kishilar deb aytadilar. Iymon - e’tiqod obyekti to‘g‘risida guvohlik berishdan iborat bo‘lib, uning yetti asosiy predmeti mavjud: Xudoning yakka-yu yagonaligiga ishonish; Muqaddas kitoblarga ishonish; Xudoning Rasullariga (Payg‘ambarlariga) ishonish; Farishtalarning mavjudligiga ishonish; qiyomat kunining kelishiga ishonish; taqdirning ilohiyligiga ishonish; o‘limdan keyingi hayotga ishonish; Din – tarixiy taraqqiyot mahsulidir, u bir kishi yoki biror guruhning hohish irodasi bilan vujudga kelib qolgan emas. Shu nuqtai-nazardan martksistlarning “din- ommani tobelikda saqlab qolish uchun o‘ylab topilgan g‘oya”, degan degan fikrlari haqiqatdan mutloqo yiroqdir. Din jamiyatning ma’lum ehtiyojlariga javoban vujudgan kelgan dunyoqarashdir. Jamiyat rivojining turli bosqichlarida (shu jumladan bugungi ham) dinning turli variantlari, shakllari, ko‘rinishlari mavjud bo‘lgan. Chunonchi, “World almonas – 1994” jo‘rnalining ma’lumotlariga qaraganda, bugungi kunda sayyoramiz aholisining 1 milliard 833 million xristian diinga, 971 million 300 minggi islom diniga, 723 million 800 minggi induizmga, 314 million 900 minggi buddizmga e’tiqod qilishadi. Bundan tashqari, 187 million 100 ming kishi Xitoy xalq dinlari, 143 million 400 ming kishi Osiyoning yagni dinlari tarfdorlari hisoblanadilar. Shuningdek, jahonda 96 million 600 ming butparastlar, 18 million 800 ming sikhlar, 18 million 600 ming yangi davr sektantlari, 17 million 800 ming iudaizm tarafdorlari, 10 yarim million shamanistlar, 6 million konfutsiylar istiqomat qilishadi. Atigi 876 million kishigina ateistdir. Bu faktlar nafaqat dinlarning turli-tumanligidan, balki

www.arxiv.uz diniy g‘oyalarning ijtimoiy ongga ta’siri bugungi kunda ham kattaligidan dalolat beradi. Dinning asosiy tushunchasi – Xudodir. U odamzotning madadkori, maslahatchisi sifatida talqin etiladi. Diniy dunyoqarashga ko‘ra, inson Xudoga intilib yashamog‘i lozim. Biroq Xudoni to‘liq, oxirigacha anglab bo‘lmaydi. Chunki u shunday bir absolyutdirki, uni insonning cheklangan ongi bilan bilib bo‘lmaydi. Xudoni to‘liq anglab yetishga intilgan kishi latifadagi toshbaqaning ming yil yashashini aniqlash uchun uyiga olib kelgan bolakayni eslatadi. Din dushmanlikni, qotillikni, ahloqsizlikni tarhib etmaydi. Xudo yo‘lida o‘z jonidan voz kechishni, birovning hayotini qurbon qilishni targ‘ib etuvchig‘oyalar soxta dindir. Din kishilarni adolatli, ahloqli bo‘lishga, sog‘lom hayot kechirishga chorlab kelgani uchun ming yillar davomida o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. Dindan farqli o‘laroq, falsafa dunyoqarashning intelektual tomoniga e’tiborni qaratadi. U donishmandlikni izlash bilan mashg‘ul bo‘ldi. Zero, “Falsafa” so‘zining ma’nosi ham “donishmandlikni sevaman” iborasini anglatadi. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, “Faylasuf” so‘zini ilk bora yunon mutafakkiri Pifagor ishlatgan. Uning fikricha, donishmandlikka intiluvchi va oqilona hayot kechiruvchi kishinigina “faylasuf” deb atalishga munosibdir. “Falsafa” terminini birinchi marta Platon qo‘llagan. Falsafiy tafakkur o‘z izlanishlarini aql, intellekt pozitsiyasidan olib boradi. Rivoyatlarga xos bo‘lgan uydirmalar, timsollar o‘rnini mantiqiy tahlil umumlashtirish, xulosa, isbot egallay boshladi. Asta-sekinlik bilan ma’naviy madaniyatning eng e’tiborli qadriyatlarini o‘zida jamlagan falsafa ma’naviyatning mustaqil sohasiga, oliy qadriyatga aylana bordi. Falsafaning vujudga kelishi ham qadimda Hind va Xitoy, Eron va Turon, Yunonistonda yuz bergan buyuk madaniy o‘zgarishlarning tarkibiy qismi edi. Dasturilavvalda “falsafa” so‘zi nazariy tafakkurning sinonimi sifatida ishlatilgan. Falsafiy tafakkur nafaqat turli ma’lumotlarni jamlashga, balki olamni yaxlit tarzda idrok etishga intilgan. Shuningdek, falsafiy tafakkur inson tabiati, uning taqdiri haqidagi mulohazalarni ham o‘z ichiga oladi. Biroq falsafiy tafakkur ibtidosidagi eng buyuk ixtirolardan biri shu

www.arxiv.uz bo‘ldiki, dogishmandlik tayyor holda mavjud bo‘lganhosila emasligi anglab yetildi. Donishmandlik – insonning barcha aqliy imkoniyatlarini va ma’naviy kuch-qudratini jalb etishni talab qiladigan yo‘ldirki, uni har bir kishining o‘zi mustaqil bosib o‘tishi shart. Tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida yashab, ijod qilgan mutafakkirlar “Falsafa nima?”- degan savolga turlicha javob berganlar. Buning bir necha sababi mavjud. Ma’naviy madaniyatning o‘zgarishi bilan birga falsafaning predmeti ham o‘zgara bordi. Hatto olamni faosafiy tushunishning bir davrda bir necha variantlari ham bo‘ldi. Lekin olamga mutafakkirlar munosabatining o‘zgarishi qanchalik farq qilmasin, o‘hshash joyi shundaki, ularning barchasi falsafiy sitemalardir. Xo‘sh, faylasuflar nimalar haqida mulohaza yuritganlar? Asrlar davomida ularning e’tiborini tortib kelgan muammo olamning borligi va birligi, xususan borliqning turli shakllari orasidagi o‘zaro aloqadorlik bo‘ldi. Ilk faylasuf tabiat muammolariga alohida e’tibor bilan qaraydilar. Ularni olamning tuzilishi, Yer, Quyosh, yulduzlarning vujudga kelishi, bir so‘z bilan aytganda, kosmogonik va kosmologik muammolar hayajonlantiradi. Faylasuflar butun borliqning o‘zagini tashkil etgan ibtidoni topishga intiladilar. Eramizdan avvalgi U 1 asrda Markaziy Osiyoda keng tarqalgan Zardo‘sht Sepitoma (er.avv. 589-512) ta’limotida esa olamni bilish qoidalari haqida ham fikr yuritilgan. Bunday mulohazalar “Avesto”ning tarkibiy qismi bo‘lmish “Vispart” kitobida o‘z aksini topgan. Hullas, falsafa – tabiat falsafasi (naturfilosofiya) sifatida faoliyat ko‘rsatib, asrlar mobaynida o‘zining ana shunday xususiyatlarini yo‘qotmay keldi. Asta-sekinlik bilan faylasuflar e’tibori ijtimoiy hayot muammolariga ham qaratila boshlandi. Ijtimoiy-falsafiy tafakkur pozitiv, ijtimoiy-siyosiy bilimlarning vujudga kelishiga zamin yaratdi. Ijtimoiy voqealarni qunt bilan o‘rganar ekanlar, faylasuflar jamiyatda adolatni qaror toptirish, davlat va fuqarolar orasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirish yo‘llari haqida fikr yuritdilar. Ayniqsa, Moniy ibn Fatakning (216-276) demokratiya haqidagi, Mazdak ibn Xomadonning (456-528) ijtimoiy adolat va tenglik haqidagi mulohazalari falsafiy tafakkur taraqqiyotiga katta

www.arxiv.uz ta’sir ko‘rsatdi. Ular o‘zlarining insonparvar g‘oyalarini keyingi avlodlarga bebaho tuhfa sifatida meros qilib qoldirganlar. Faylasuflarni junbushga keltirgan muammolardan yana biri inson, uning tabiati, aqli, tuyg‘ulari, ahloqi, qobiliyati va hakazolar bilan bog‘liq. Hind va Xitoy, Eron va turon falsafasi inson muammolarini o‘rganishga avvaldan alohida e’tibor berib kelingan bo‘lsa, Yunon falsafasida koinotni qo‘yib, insonga boqqan birinchi mutafakkir Suqrot (er.avv.470-399) bo‘ldi. Uning mulohazalarining asosiy mavzui inson hayoti va mamoti, yashashdan maqsad, ahloqiy fazilatlar va shu kabilar bo‘ldi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida dunyoqarashning uch tarixiy tipi (mifoldogiya, din, falsafa) vujudga keldi. Mifologiya - kishilik jamiyatining ilk bosqichlarmda hukm surgan universal ijtimoiy shakli bo‘lsa, din – olamni foniy va boqiy dunyoga bo‘lib o‘rganuvchi dunyoqarash tipidir. O‘ziga xos dunyoqarash tipi bo‘lgan falsafa esa g‘oyalarning asoslanganligi, izchilligi, sistemaviyligi bilan ajralib turadi. Falsafiy dunyoqarash mifologik dunyoqarash zaminida vujudga kelgan bo‘lsa ham undan keskin farq qiladi. Mifologiyada qabiladagi urug‘chilik va qarindoshchilik munosabatlari ham tabiatga ko‘chiriladi, reallik va uydirma, voqelik va orzu umid o‘rtasida chegara qo‘yilmaydi. Dinda esa olam ilohiy qudrat mahsuli sifatidagina tasvirlanadi. Ulardan farqli ravishda falsafa aql, intellekt va mantiq pozitsiyasidan o‘rganishga intiladi. 3. Falsafiy dunyoqarash Falsafa – borliq, turli shakllari orasidagi o‘zaro aloqadorlikni ifodalovchi nazariy qarashlar sistemasidir. Ushbu ta’rif “dunyoqarash” tushunchasiga berilgan ta’rifga o‘xshab ketadi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki dunyoqarashning tarixiy tiplari bir-biridan predmeti bilan emas, uni anglash usullari bilan farqlanadilar. Falsafa – donishmandlik haqidagi ta’limotdir, shu boisdan u, biz ta’kidlab o‘tganimizdek, olamni aql chig‘irig‘idan o‘tkazib tahlil qilinadi. Dunyoqarashni, ayniqsa falsafiy dunyoqarashni bir butun qilib ushlab turgan ikki qutb mavjud: olam va odam (yoki obyektivlik va subyektivlik, moddiylik va

www.arxiv.uz ma’naviylik, katta olam va kichik olam va hokazo). Shuni nazarda tutgan holda hamyurtimiz, buyuk faylasuf Shayx Aziziddin Nasafiy butun olamning o‘zi ulug‘ olam (olami kubro) bo‘lsa, insonning o‘zi kichik olamdir (insoni kubro), deb ta’kidlaydi. Bunda odam olamning bir bo‘lagi sifatidagina emas, borliqning o‘ziga xos shakli sifatida idrok etiladi. Boshqa narsalardan uning farqi shundaki, u o‘ylash va bilish, sevish va nafratlanish, quvonish va qayg‘urish, orzu qilish va baxtli bo‘lish imkoniga ega. Ushbu qarama-qarshi qutblar orasidagi turli munosabatlar falsafaning bahs mavzuini tashkil etadi. Falsafa uchun xarakterli bo‘lgan ba’zi savollarga nazar tashlaylik. Shirinlik – shakarning obyektiv xossasimi yoki odamning subyektiv tuyg‘usimi? Go‘zallik – narsalarga xos xususiyatmi yoki inson tomonidan o‘ylab topilgan mezonmi? Chuqurroq qarasak, bu va bunga o‘xshash savollar bir umumiy muammoga – borliq va ong, obyektivlik va subyektivlik, olam va odam orasidagi o‘zaro munosabatlarlarga taalluqlidir. “Falsafaning vazifasi, - deb yozgan edi Bertran Rassel, - ushbu savollarga javob berish yoki hech bo‘lmasaularni tadqiq etishdan iboratdir”. Bundan xulosa shuki, “olam-odam” muammosi universal xarakterga ega bo‘lib, har qanday falsafiy muammoning umumiy formulasi deb hisoblashi mumkin. Shuning uchun ham uni falsafaning asosiy masalasi deb atashadi. Ba’zida nega aynan shu masala falsafaning asosiy masalasi deb hisoblanishini uqib olish qiyin bo‘ladi. Falsafa ikki yarim ming yildan beri mavjud, biroq uzoq muddat davomida ushbu masala faylasuflar tomonidan kun tartibiga qo‘yilmagan. Ko‘pgina faylasuflarbu masalani hal qilishga ham intilmaydilar. Masalan, Alber Kamyuning fikricha, falsafaning asosiy muammosi “inson o‘zi uchun berilgan umrni yashab o‘tishi kerakmi yoki buning hojati yo‘qmi?” – degan savoldan iboratdir. Xo‘sh, unda olam va odam orasidagi munosabatlarni o‘rganishni falsafaning asosiy masalasi deb ta’kidlashga asos bormikan? Faylasuflarning ko‘pchiligi bu masalaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri javob berishga intilmagan bo‘lsalarda, bir narsa oydek ravshan bo‘lib turibdi: olam va odam orasidagi munosabatlar muammosi o‘ziga xos xarakterga ega. Gap shundaki, “olam – odam” o‘zaro munosabati har qanday falsafiy

www.arxiv.uz mulohazaning negizini tashkil etadi. Bu muammoni ma’lum shaklda ifodalamoqchi bo‘lsak, uning bir necha boshqa savollar bilan bog‘liq ekanligiga amin bo‘lamiz. “Olam-odam” munosabatlarini uch asosiy tipga bo‘lish mumkin: gnesiologik (bilishga doir), aksiologik (qadriyatlarga doir), prakseologik (amaliyotga doir). O‘z vaqtida buyuk nemis mutafakkiri Immanuil Kant falsafa uchun prinsipal ahamiyatga ega bo‘lgan uch savolni aytib o‘tgan edi. Ular quyidagilar: “Nimani bilishim mumkin?”, “nima qilishim kerak?”, “Nimaga umid qilishim mumkin?”. Savollar mohiyatiga chuqurroq nazar tashlasak, ular odamning olamga bo‘lgan munosabatlarining uch tipiga mos tushiga ishonch hosil qilamiz. Falsafiy bilish “Olam nima?”-degan savolga javob berishdan boshlanadi. Bu savol mohiyatan “Biz olam haqida nimalarni bilamiz?”- degan savol bilan tutashdilar. Falsafa – bunday savolga javob izlaydigan yagona bilim sohasi emas. Asrlar davomida yangi va yangi nazariya va amaliyot natijalari unga javob berishga urinib ko‘rdilar. Biroq falsafaning olamni bilish borasidagi vazifalarni o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ldi. Falsafaning shakllanishi – nazariy tafakkur tarixida yagni bosqich bo‘ldi. O‘zga bilim sohalariga nisbatan keyinroq yetuklikka erishgani tufayli falsafa uzoq yillar davomida universal nazariy bilim sifatida hukm surdi. Aristotelning fikriga ko‘ra, alohida fanlar borliqning konkret shakllarini o‘rgansalar, falsafa eng umumiy prinsiplarni aniqlashga intiladi. Kant esa falsafani turli bilimlarning sintezi deb hisoblardi. Shuning uchun falsafaning muhim vazifasi, uning fikricha, katta miqdordagi ritsional bilimlarga ega bo‘lish va ularni yagona yagona butunlikka birlashtirishdan iborat bo‘lmog‘i zarur. Falsafa va faqat falsafaga o‘zga fanlarga sistemali birlik ato eta oladi. Nazariy – falsafiy bilimning boshqa vazifalari ham bor. Bunday bilim yordamida kishilarda o‘z dunyoqarashlarini muttasil kengaytirib borishga ehtiyoj vujudga keladi. Falsafiy tafakkur atrof – muhitni o‘rganish bilan cheklanib qolmay, makon va zamonning benazir tomonlariga nazar tashlashga harakat ham qiladi. Buni faylasuflar intelektning tajribasiz bilim yig‘ishga bo‘lgan qobiliyati deb ataydilar. Haqiqatdan ham, olamni makonda tubsiz, zamonda cheksiz yaxlitlik sifatida bilish

www.arxiv.uz uchun hech qanday tajribaga tayanib bo‘lmaydi. Tajriba bunday bilimlarni dunyoga keltira olmaydi, falsafa esa buning uddasidan chiqishga majbur. Kantning “Nimani bilishim mumkin?” – degen savoliga qaytsak. Bu savol inson bilishining imkoniyatlariga ham taalluqli. Uni qator savollar bilan bog‘lash mumkin: “Olamni bilib bo‘ladimi?”, “Inson bilishning imkoniyatlari cheksizmi?”, “Agar olamni bilib bo‘lsa, unda bu vazifani fan qay tarzda, falsafa qay tarzda bajarmog‘i lozim?”, “Bilimlarning” haqqoniyligini qanday aniqlasa bo‘ladi?, “Bilish uslublari qanday bo‘lmog‘i lozim?” va hokazo. Bu savollarning barchasi falsafiy muammolar turkumiga kiradi va chuqurroq nazar tashlasak, ularda xam “olam-odam ” o‘zaro munosabatlari borligiga amin bo‘lamiz. Olamni bilib bo‘ladi, deb xisoblovchi faylasuflarning pozitsiyalariga zid yo‘nalishlar xam bor.Bu qarashlar sistemasining birini skeptsizm deb atasak, ikkinchisini agnostitsizm deymiz. Darxaqiqat, olamni bilish bilan bog‘liq savollrgam javob berish mushkul. Kant buni nixoyatda yaxshi tushunar yedi. Fan va falsafaning qudratiga yuqori baho berar ekan, u bilishning chegarasi bor, degan xulosaga keldi. Yigirmanchi asr faylasuflari bu fikrlagi ratsional mag‘izni uzoq yillar anglab yeta olmadilar. O‘z mohiyatiga ko‘ra, Kantning pozitsiyasi oqilona ogohlantirishdan iborat edi. “Inson, ko‘p narsani bilib olganingga qaramay, bilmagan narsalaring hali benihoyaligicha qolmoqda, bu arolikda yashash – sening taqdiringdir”, - demoqchi edi u. Falsafiy mulohaza yuritishning mazmunini bilishga oid vazifalar bilan cheklanib qolmaydi. Bilimsiz faylasuf bo‘lishning imkoni yo‘q, lekin faqat bilim yordamidagina faylasuf bo‘lib bo‘lmaydi. Donishmandlikni bilimdan emas, turmush tarzidan izlamoq zarur. Haqiqiy faylasuf faqat so‘z bilan emas, ish bilan ham tarbiyalaydi. Falsafa – mukammal donishmandlik g‘oyalari yig‘indisidir. U inson tafakkurining oliy maqsadini ahloqiy qadriyatlar bilan bog‘lovchi vositadir. Shuningdek, falsafa ahloqiy qadriyatlarni ham asoslab beradi. Xo‘sh, falsafiy izlanishning oliy maqsadi nimadan iborat? Kantning “olam – odam” o‘zaro munosabatlariga doir uch savolini eslaylik. Buyuk mutafakkir ushbu

www.arxiv.uz uch savol ustida bosh qotirar ekan, ularning barchasi bitta – “Inson nima”? degan to‘rtinchi savolni tug‘dirishini ko‘rsatib o‘tadi. Ko‘rinib turibdiki, Kant insonni oliy qadriyat deb e’lon qiladi. Falsafaning maqsadi ham inson, uning axloqiy ma’suliyati haqida fikr yuritish, bilm yig‘ishdan iboratdir. Xullas, falsafiy dunyoqarash – nazariy sistemalashtirilgan, izchil, asoslangan qarashlar yig‘indisidir. Unda ikki qutb mavjud: olam va odam. Falsafaning asosiy masalasi ana shu ikki qutb orasidagi o‘zaro munosabatni tadqiq etishdan iborat. Bu masala bir necha savollar turkumiga bo‘linadi va olamni falsafiy bilishga undaydi. 4. Falsafaning asosiy funksiyalari Falsafa – ko‘p qirrali soha. Falsafiy tadqiqot maydoni nihoyatda keng, muammolari turli–tumandir. Falsafa ijtimoiy – tarixiy tajribaning barcha jabhalari xususida mulohaza yuritadi. Buni ayniqsa Gegel falsafasining strukturasidan yaqqol ilg‘ab olsa bo‘ladi. Falsafiy konsepsiya qanchalik boy bo‘lsa, unda madaniyatning shunchalik ko‘p sohasi qamrab olinadi. Buni moychechak shaklida tasavvur etish mumkin. (3-chizmaga qarang): uning har bir gulbargi madaniyatning turli sohalariga to‘g‘ri keladi (masalan: axloq falsafasi, texnika falsafasi, tabiat falsafasi, tarix falsafasi, siyosat falsafasi, huquq falsafasi, san’at falsafasi, din falsafasi va hokazolar). Olamni falsafiy bilish ko‘lami asta – sekinlik bilan kengayib borgani tufayli bunday gulbarglar soni ko‘payib boradi. Falsafani madaniy – tarixiy voqea sifatida tahlil qilish uning dinamik xarakterga ega bo‘lgan muammolarini mumkin qadar kengroq qamrab olish imkonini beradi. Kishilar ijtimoiy turmushini madaniy – mantiqiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, uning madaniy – tarixiy qadriyatlar tarnslyatsiyasi, eskirgan tajribalarni tanqidiy bartaraf etish, yangi shakllarni qabul qilish va shu kabilar bilan bog‘liq bo‘lgan yaxlit jarayon ekanligiga chuqur ishonch hosil qilamiz. Xo‘sh, ijtimoiy – tarixiy hayotda falsafaning asosiy funksiyalari nimalardan iborat? Mulohazaardan ko‘rinib turibdiki, falsafa nafaqat borliqning turli shakllari va ular orasidagi o‘zaro aloqadorlik haqidagi ma’lumotlarni ma’lumotlar yig‘indisidan,

www.arxiv.uz balki bilish prinsiplari majmuidan, faoliyatning umumiy metodlari yig‘indisidan iborat. Shu asosda falsafaning turli funksiyalarini ikki asosiy guruhga - dunyoqarashga oid funksiyalarga va metodologik funksiyalarga bo‘lish mumikn. Falsafaning turli muammolari ichida inson muammosining ahamiyati o‘zgachadir. Shu boisdan falsafaning dunyoqarashiga oid funksiyalari turkumida insonparvarlik, gumanistik funksiyasi uchtivor ahamiyatga ega. Biror bir kishi yo‘qki, hayot va mamot muammolariga, o‘z umrining intihosi xususida hayolga tolmasa. Yashab o‘tilgan har bir kun o‘lim sari qo‘yilgan bir qadamdir. Har qanday kelajak oxir – oqibatda o‘limga eltadi – bunga kunmay, ko‘nikmay ilojimiz yo‘q. Umrning cheklangani inson hayotining mazmuni, yashashdan maqsadi haqidagi mulohalarga o‘zgacha tus, ma’no bag‘ishlaydi. Falsafa, albatta, abadiylik hadya eta olmaydi, lekin harqalay hayotning mazmunini anglab yetish, ruhan tetik bo‘lish uchun imkon yaratadi. Mazkur muammolar ekzistensializm falsafasining nomoyondalari M.Xaydegger, K. Yaspers, J.P.Sartr, A.Kamyular tomonidan ayniqsa chuqur tahlil qilinadi. Daniyalik mutafakkir S.Kyerkegorning g‘oyalarini rivojlantirar ekanlar, ular falsafa insonni bema’ni, uqubatlarga to‘la hayotdan qutqazadi va osoyishta mazmunli hayot kechirishga ko‘maklashadi, degan xulosaga keladilar. O‘z hayotining mazmunini anglab olish inson uchun muhim ahamiyatga ega. Chunki mazmunsiz, bema’ni hayotdan dahshatliroq fojea bo‘lmaydi. Shu sababdan ham hayotidan, turmushidan mazmun topa olmagan kimsalar aksariyat hollarda o‘z hayotlariga qasd qiladilar. Falsafa esa insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib qilar ekan, hayotning mazmuni xususidagi xulosalar va mulohazalarni ilgari surar ekan, Hazrati insonga yashash uchun kuch – quvvat ato etadi. Falsafa insonni jamiyatdagi salbiy holatlardan ham sug‘urta qiladi, insonning insoniylik ibtidosini rivojlantiradi. Sufiylarning bu foniy dunyoning yolg‘ondakam lazzatlaridan voz kechib, tasavvufdan panoh izlaganlari ham bejij emas. Yigirmanchi asrning eng katta ijtimoiy illatlaridan biri bo‘lmish begonalashuv inson ma’naviy dunyosiga ayniqsa katta ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekistonda bu illat milliy qadriyatlardan benasib bo‘lib qolishda, qiyofasiz qiyofalarning,

www.arxiv.uz manqurtlarning katta avlodi shakllanishida namoyon bo‘ldi. Shu munosabat bilan insonparvar, demokratik jamiyat barpo etilayotgan bugungi kunda mustaqil shaxsni shakllantirishda muhim ahamit kasb etadigan falsafiy dunyoqarashning qimmati yanada oshdi. Falsafaning dunyoqarashiga oid funksiyalarning yana biri ijtimoiy – aksiologik funksiyasidir. Falsafa turli ijtimoiy qadriyatlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirish bilan cheklanib qolmasdan, voqelikni talqin va tahlil, vata’rif va tanqid etadi. Shu jumladan, ijtimoiy ideal haqidagi tasavvurlarni vujudga keltirish ham falsafa zimmasidadir. Ijtimoiy idealni shakllantirish bilan bog‘liq muammolar falsafa bilan siyosiy tuzum o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xarakteriga borib taqaladi. Bir qarashda falsafa barcha zamonlar ijtimoiy ideal, siyosiy tuzum, hokimiyat haqidagi mulohazalarni yaratganu, davlat, siyosiy tuzum ularni ro‘yobga chiqarishga intilgandek tuyuladi. Bu fikrda jon bor albatta. Platonning “Davlat”, Abu Nasr Farobiyning “Fozil shahar aholilarining fikrlari”, Amir Temur “Temur tuzuklari”, Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy”, Iogann Fixtening “Nemis millatiga murojaatlar”, Fridrix Nitsshenning “Zardo‘sht tavallosi” kabi o‘nlab asarlarida davlat va uni boshqarish, siyosiy tuzum va hokimiyat muammolari tahlil qilinadi. Ularda amaliy – siyosiy faoliyatda qo‘llashga mo‘ljallangan tavsiyalar ham ko‘plab uchraydi. Masalan, jamiyatda adolatni qaror toptirish uchun Platon xususiy mulkchilik va oilani bekor qilishni tavsiya etsa, Farobiy davlatni sog‘lom, botir, aqlli va adolatpesha kishilar boshqarishi kerakligini ta’kidlaydi. Temur tartib, qonun va e’tiqodga asoslanmagan davlatning shukuhi yo‘qolishini ko‘rsatib o‘tsa, Navoiy shohning eng avvalo ma’rifatli, o‘qimishli bo‘lishi zarurligini o‘qtiradi. Fitxe jamiyatda osoyishtalikni ta’minlash uchun politsiya nazoratini kuchaytirish zarurligini aytsa, Nitsshe hokimiyatni g‘ayritabiiy qobiliyatga, kuchli irodaga bo‘lgan, olomondan farqli fikrlay oladigan kishiga ishonib topshirish mumkin, deb hisoblaydi. Tarixdan bizga ma’lumki, ko‘pgina siyosiy tuzumlar shu kabi falsafiy ta’limotlarni o‘zlarining mafkuralari sifatida e’tirof etganlar.

www.arxiv.uz Biroq falsafiy ta’limot siyosiy hokimiyatning xatti – harakatlari, oqibatlari uchun javobgar bo‘la olmaydi. Axir, falsafadan siyosatga eltuvchi yo‘llar turfa xil, ya’ni bir falsafiy bilimdan turlicha xulosalar chiqarish mumkin. Chunonchi, “davlat tartibga asoslanishi kerak, mamlakatda tartib bo‘lmog‘i zarur”,- degan fikr asosida qonun ustivorligini ta’minlash ham, Stalin va Pinochet kabi minglab kishilarni o‘limga hukm qilish ham mumkin. Falsafa ijtimoiy idealni shakllantirish bilan birga voqelikni tahlil va tanqid ham qiladi, ya’ni faylasuf ijtimoiy ideal bilan voqelik o‘rtasidagi tafovutni aniqlashga intiladi. Tanqid subyektning noroziligini ifodalaydi. Norozilikni esa turlicha ifodalash mumkin. Ba’zi hollarda voqelikni tahlil qilishdan voz kechish, “sukut saqlash” ham norozilik ifodasi bo‘ladi. Falsafaning dunyoqarashga oid funksiyalari orasida madaniy – tarbiyaviy funksiyasining o‘rni ham beqiyosdir. Falsafa madaniyatli shaxsni shakllantirishda hal qiluvchi omil vazifasini o‘taydi. Madaniyatli shaxsning eng asosiy fazilatlaridan biri – aqliy zukkolikdir. Aqliy zukkolik – shaxsning tabiat va jamiyatdagi sodir bo‘layotgan turli hodisa va voqealarni, jarayonlarni kuzatish, uning mohiyatini ilg‘ab olish, sabablarini tushunish, oqibatlarini oldindan ko‘ra bilish, bundan to‘g‘ri xulosa chiqarish qobiliyatining, shuningdek, fahm – farosati, zehni, ziyrakligining rivojlanganligi holatini ifodalovchi kategoriyadir. Uning asosiy komponentlarini bilimlar, tafakkur yuritish qobiliyati, aql mustaqilligi, ijodkorlik tashkil etadi. Ushbu komponentlarning barchasi yuksak darajada shakllangandagina fikrlash madaniyati yuksaladi. Shaxsning voqea va hodisalardagi ziddiyatlarni aniqlash va ularni bartaraf etish qobiliyati esa fikrlash madaniyatining mezoni hisoblanadi. Falsafa informatsiyalar to‘plash funksiyasini ham bajaradi. Uning asosiy vazifalaridan biri - hozirgi zamon fani, tarixiy amaliyot hamda bugungi inson intellektual salohiyati talablariga javob bera oladigan dunyoqarashni shakllantirishdan iborat. Buning uchun esa obyektni to‘g‘ri aks ettirish, uning komponentlari va elementlari, ularning o‘zaro aloqadorligi haqida ishonchli ma’lumotlar to‘plash zarur bo‘ladi. Falsafa, fan kabi, yangi ma’lumotlar olish maqsadida turli informatsiyalarni

www.arxiv.uz yig‘ish va tahlil etish, qayta ishlash va sistemalashtirish bilan shug‘ullanadi. Bu informatsiyalar turli falsafiy kategoriyalarda o‘z ifodasini topadi. Kategoriyalar – borliq, materiya, predmet, hodisa, jarayon, - xossa, munosabat, o‘zgarish, taraqqiyot, sabab – oqibat, butun – bo‘lak, element – struktura kabi universal tushunchalarni ifodalaydi. Ularni har qanday inson intelektining asosini tashkil etadi. Kategoriyalar yaxlit bir sistemani vujudga keltiradiki, ushbu sistemaning quyidagi bo‘limlari bor: falsafiy ontologiya (borliq haqidagi falsafiy ta’limot), gnoseologiya (bilish nazariyasi), dialektika (o‘zaro aloqadorlik, o‘zgarish va taraqqiyot haqidagi ta’limot), ijtimoiy falsafa, umumiy etika, nazariy estetika, fanlarning falsafiy muammolari, din falsafasi, falsafa tarixi, falsafa falsafasi yoki metafilosofiya (falsafiy bilim nazariyasi). Falsafa yuqorida tilga olingan dunyoqarashga oid funksiyalar bilan bir qatorda metodologik funksiyalarni ham bajaradi. Ular orasidagi eng asosiysi – everistik funksiyadir. Bu funksiyaning mohiyati ilmiy bilimlarning kengayishi, yangi kashfiyotlar uchun zamin tayyorlashdan iborat. Falsafa metodlari formal logika metodlari bilan birgalikda yangi bilimlarning dunyoga kelishi uchun poydevor yaratadi. Buning natijasida kategoriyalar sistemasi ekstensiv va intensiv tarzda o‘zgarib, takomillashib boradi. Yangi informatsiyalar bashorat vazifasi ham o‘tashi mumkin. Zero, falsafa nazariy va metodologik xarakterga ega bo‘lgan kashfiyotlarni oldindan bashorat qilishni ta’qiqlanmaydi. Falsafa borliqning turli shakllariga oid yangi muammolarni aniqlash va kun tartibiga qo‘yish, ushbu muammolarni tadqiq etish imkonini beradigan tushunchalar apparati, prinsiplar va metodlarni shakllantirish, yangi gepotezalar tuzish va oxir – oqibatda yaxlit ilmiy nazariyani vujudga keltirish bilan ham shug‘ullanadi. Metodologik funksiyalar turkumiga muvofiqlashtirish funksiyasi ham kiradi. Ma’lumki, biror obyektni tadqiq etishda bir metodni qo‘llash kifoya emas. Fanlar o‘rtasidagi qat’iy chegara yo‘qola borayotgan, turli fanlar “chorrahasida” yangi fanlar (astrofizika, biofizika, agrobiologiya) tug‘ilayotgan bir sharoitda “bir predmet – bir metod” prinsipining qo‘llanishi tadqiqot samarasini pasaytiradi. Masalan, molekulyar biologiya obyektlarini o‘rganish uchun tarixiy – biologik metoddan foydalanish bilan

www.arxiv.uz cheklanmasdan, organik ximiya, molekulyar fizika, polemar birikmalarning fizik ximiyasi, kibernitika metodlariga ham asoslanish kerak bo‘ladi. Shu boisdan ilmiy tadqiqotlar uchun turli metodlarni tanlash, ularni muvofiqlashtirish zaruriyati yuzakga keladi. Bu vazifani esa falsafa o‘z zimmasiga oladi. Falsafa integritiv funksiyani ham bajaradi. XVIII-XIX asrlardagi fan taraqqqiyotining muhim tendensiyalaridan biri turli yangi, mustaqil fanlarning shakllanishi bo‘ldi. Bu turli obyektlarni har tomonlama o‘rganish imkonini yaratdi. Lekin shu bilan birga fanlar orasidagi aloqadorlik, yaxlitlik so‘na bordi. Natijada fan inqirozi yuzaga keldi. Bunday sharoitda ilmiy bilimlarni integratsiya qilish va shuning asosida olamningg yaxlit manzarasini chizish zaruriyati tug‘ildi. Bu muammoni hal qilish uchun olamning yaxlitligi haqidagi falsafiy prinsipga asoslanish kerak. Vaholanki, olam yaxlit ekan, uning in’ikosi ham yaxlit, bitta bo‘lmog‘i shart. Falsafaning yana bir metodologik funksiyasi – mantiqiy – gnoseologik funksiyasidir. Mazkur funksiyaning mohiyati shundan iboratki, falsafa o‘z metodlarini, normativ prinsiplarini ishlab chiqish, ilmiy bilimlarning tushunchalar apparatini va nazariy strukturasini mantiqan asoslab berish bilan shug‘ullanadi. Shunday qilib, falsafa qator o‘ziga xos funksiyalarga ega. Falsafa borliqning turli shakllari va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik haqidagi informatsilar sistemasi sifatida quyidagi dunyoqrarshga oid funksiyalarni bajaradi: a)insonparvarlik (gumanistik) funksiyasi; b) ijtimoiy – aksiologik funksiya; v) madaniy – tarbiyaviy funksiya; g) informatsiyalar to‘plash funksiyasi. Shuningdek, falsafa bilish prinsiplari majmuidan, bilish faoliyatining umumiy metodlari yig‘indisidan iborat bo‘lgani tufayli quyidagi metodologik funksiyalarni ham bajaradi: a) evristik funksiya; b) muvofiqlashtirish funksiyasi; v) integrativ funksiya; g) mantiqiy –gnoseologik funksiya. Ushbu funksiyalar bayoni, fikrimizcha, “Falsafa kerakmi?”- degan savolga aniq javob berish uchun kifoyadir. 5. Falsafaning ilmiyligi

www.arxiv.uz 1. Falsafa bilan tanishishni boshlar ekanmiz, yana bir masalaga to‘xtalmay ilojimiz yo‘q. Bu masala falsafaning ilmiyligi, falsafaning fanga munosabati bilan bog‘liq. Qadimgi mutafakkirlar haqiqiy bilimni soxti bilimdan ajratishga intilib kelganlar. Bunday chegara inson faoliyatining turli shakllari uchun ham ahamiyati beqiyosdir. Xo‘sh, falsafiy mushohada natijalarini nima deb atamoq lozim: haqiqiy bilim debmi yoki faraz debmi? Falsafiy xulosalarning haqqoniyligiga nima kafil bo‘la oladi? Falsafa fanmi yoki fan emasmi ? 2. Falsafaning ilmiyligi muammosini hal etish uchun ijtimoiy ongning ushbu murakkab shaklini boshqa shakllari bilan taqqoslash zarur bo‘ladi. Falsafa va fan imkoniyatlarini taqqoslash – bugun vujudga kelgan muammo emas, u azaldan mavjud. Ularning har ikkalasi bir ildizdan hosil bo‘lgan, keyinchalik esa mustaqil rivojlana boshlagan. Biroq bundan endilikda ular orasida o‘tib bo‘lmas chegara mavjud, degan xulosa kelib chiqmaydi. Ular hamisha o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, tarixiy taraqqiyot davomida birgalikda o‘zgarib borganlar. Ularning birgalikda rivojlanish jarayoni uch davrni o‘z ichiga oladi. 3. Qadimgi zamon kishilarining umumiy bilimlari falsafa deb atalardi. Dastlabki bilimlar turli kuzatishlarning olam va odam haqidagi mulohazalarni o‘zida mujassamlashtiradi. Bunday bilimlar, shubhasiz ham fanning, ham falsafaning ildizlarini o‘z ichiga qamrab oladi. Fan va falsafaning asta – sekinlik bilan shakllanishi jarayonida ularning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘xshash va ayri funksiyalari aniqlana bordi. 4. Bilimning ixtisoslashuvi, yangi aniq fanlarning shakllanishi ularning falsafadan ajralib chiqishi uchun real shart – sharoit yaratdi. Oqibatda falsafadan turli fanlar ajralib chiqdi. Falsafadan aniq fanlarning ajralishi tufayli ham falsafa ham fanning o‘ziga xos sohasi sifatida rivojlana bordi. Bunday jarayon uzoq davom etgan bo‘lsada, XVII-XVIII asrlarga kelib yanada yaqqolroq namoyon bo‘ldi. 5. Qator fanlarning (xususan falsafaning) nazariy qismlari, bo‘limlari va sohalarining shakllanishi fan va falsafaning birgalikda rivojlanish jarayonining uchuinchi davriga to‘g‘ri keladi.

www.arxiv.uz 6. Birinchi ikki davrda konkret – ilmiy bilimlar tasvirlash, sharhlash xarakteriga ega edi. O‘sha davrlarda falsafa olam va odam haqida bilmilar to‘plash bilan cheklanib qolmasdan, turli holdisalar o‘rtasidagi aloqadorlikni ham aniqlashi lozim edi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlariga kelib bu vazifani fan bajara boshladi. Bu esa falsafaning ilmiyligi muammosini kun tartibiga qo‘ydi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, endilikda ba’zi birovlar falsafaning fan ekanligiga shudha bilan qaray boshladilar. Falsafaning o‘ziga xos vazifalaridan ilk bor Aristotel ifodalab o‘tgan edi. U falsafani “fanlar shohi” deb atagandi. Biroq XIX asrga, XX asrga kelib, ushbu fikrga g‘irt teskari mulohazalar bildirila boshlandi. Masalan, pozitivsitlar falsafaning ilmiyligiga shubha bilan qarab, uni “shoh”dan “xizmatkor” ga aylantirdilar.Bugungi kunda pozitivistlarning davomchilari falsafa o‘z obyekti va predmetiga ega emas, uning natijalarini asoslab bo‘lmaydi, degan fikrlarni aytmoqdalar. Bizning fikrimizcha, quyidagi taqqoslash ularning e’tirozlariga javob bo‘ladi, chunki undan falsafaning ilmiyligi, yaxlit fan ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi: Fan Fan o‘z obyekti va predmetiga ega. Fan dunyoqarashiga oid funksiyalarini, ishlab chiqaruvchi kuch funksiyasini bajaradi. Fan – ijtimoiy kuch – qudrat vazifasini o‘taydi. Uning ijtimoiy- iqtisodiy rejalar tuzishda qo‘llanadi. Fan voqelikni obyektiv aks ettirishga intiladi. Fan o‘z metodlari va sistemalaariga, tadqiqotlari natijasi bayon etiladigan maxsus tilga ega. Fan o‘z natijalari turli tajribalar, tahlillar, ekspe-rimentlar yordamida asoslab beradi. Fanning yuzaga keltirgan bilimlari o‘zaro bog‘liq, yaxlit sistemani tashkil etadi. Fan o‘z taraqqiyotini ta’min-lash uchun ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan aloqada bo‘ladi.

www.arxiv.uz Falsafa 1. Falsafaning obyektini yaxlit olingan borliq, uning predmetini esa borliqning turli shakllari orasidagi aloqadorlik tashkil etadi. Buni biror bir boshqa fan tanqid etmaydi. 2. Falsafada dunyoqarashga oid (insonparvarlik, ijtimoiy – aksiologik, madaniy – tarbiyaviy, informatsiyalar to‘plash) va metodologik (evritik, integrativ, muvofiqlashtirish, mantiqiy – gnoseologik) funksiyalarni bajaradi. 3. Falsafiy tadqoqotnatijalari olamning yaxlit manzarasini tasvirlash bilan birga jamiyat taraqqiyotining yo‘nalishlarini, strategiyasi va taktikasini aniqlash imkonini beradi. Falsafiy izlanishlarning xulosalaridan ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot rejalarini tuzishda ham foydalaniladi.bu falsafaning katta ijtimoiy qudrat ekanligidan dalolat beradi. 4. Falsafa olamning obyektiv manzarasini chizishga intiladi, borliq haqidagi falsafiy ta’limotni shakllantiradi va rivojlantiradi. 5. Falsafa o‘z tadqiqotlarini dialektika, metafizika, snergetika, fenomenologiya, futurologiya kabi metodlar sistemasiga asoslanib amalga oshiradi. Falsafiy asarlarning barchasi faqat falsafagagina xos bo‘lgan tilda bayon etilgan. 6. Falsafa o‘z natijalarini aqliy eksperiment, mantiqiy tahlil, shuningdek, sotsiologik tadqoqot yakunlari, kuzatishlar va amaliyot yordamida asoslab beradi. 7. Falsafiy bilimlar o‘zaro aloqador, sistemalashtirilgan bo‘lib, yagona ta’limotni tashkil etadilar. 8. Falsafa ijtimoiy ongning barcha shakllari, boz ustiga ularning – ham kundalik, ham nazariy darajasi bilan bevosita aloqadordir. Ushbu taqqoslashdan ko‘rinib turibdiki, ilmiylikning quyidagi mezonlari bor: a)o‘z obyekti va predmetiga ega bo‘lish; b) jamiyatda aniq funksiyalarni bajarish; v) obyektivlik; g) asoslanganlik; d) sistemalilik.biz keltirgan taqqoslash falsafasining fan ekanidan, ilmiyligidag dalolat beradi. Biroq falsafa faqat fangina emas. U ham mafkura, ham gumanitar bilim, ham san’at vazifasini o‘taydi. Falsafa va vanning ilmiylik nuqtai nazaridan o‘zaro munosabatni Eyler doiralarida ifodalaydigan bo‘lsak, ularning hajmi qismangina mos tushishini ko‘ramiz (4-

www.arxiv.uz chizmaga qarang). Shuning bilan birga, falsafa fanga, fan esa falsafaga muntazam ta’sir ko‘rsatib turishini e’tibordan chetda qoldirmasligimiz lozim. Zero, falsafani fandan, fanni esa falsafadan ajratib bo‘lmaydi. Falsafa yaxlit fan bo‘lish bilan birga, fanlarning metodologik asosi hamdir. Fan esa falsafaga olamning yaxlit manzarasini chizish imkonini beradigan ilmiy informatsiyalar yetkazib turadi. Ularning o‘zaro aloqadorlik nuqtai nazaridan munosabati esa Eyler doiralarida biroz boshqacharoq ifodolanadi (5-chizmaga qarang). Xullas, falsafa fan kabi ilmiydir. U fan bilan birga vujulga kelib, fan bilan birga rivojlangan. Falsafa ilmiylikning barcha mezonlariga javob beradi, ya’ni uning o‘z obyekti va predmeti bor, u jamiyatda aniq funksiyalarni bajaradi, uning bilimlari asoslangan, obyektiv va sistemalidir. Shuning bilan bir qatorda falsafa fanlarning metodologik asosi vazifasini ham o‘taydi.

O'xshashlar

Dunyoqarash va uning strukturasi

Falsafiy dunyoqarash,uning xususiyatlari va asosiy tamoyillari

Falsafiy dunyoqarash

Falsafiy dunyoqarash

Diniy dunyoqarash, uningasosiy qadriyatlari va tamoyillari