Буддизм Марказий Осиёда - Falsafa - Referatlar

Буддизм Марказий Осиёда

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

Буддизм Марказий Осиёда Буддизм исломга қадар Ўта Осиёда тарқалган қадимги динлардан биридир. Уни эрамиздан аввалги IV - III асрларда Хинд хукмрони Ашока юборган одамлар тарқатганлиги тўғрисида манбаъларда қайд этилади. Ўрта Осиёда бу диний таълимотни ифодаловчи манбаалар Пали тилидан қилинган таржималар орқали хам тарқалган эди. Бу диннинг Ўрта Осиёга ёйилишининг сабаби 4 халқчил таълимот бўлган. Буддизимнинг Ўрта Осиёга ёйилиши 4 босқичдан иборат. I -даври - Кушонлар давридан олдинги даври. Бу эрамиздан аввалги I асрга тўғри келади. Биринчи даврига оид будда таълимоти ёзма манбаълар бизгача етиб келмаган. Биринчи даврда айрим миссионерлар гурухи Марказий Осиёга биринчи навбатда Балхга, Тохиристон ва Парфияга кириб келган. Тарихий манбаларда келтирилишича бу даврда буддизмнинг Марказий Осёга ёйилиши эрамиздан аввалги V асрдан эрамизнинг I асрида ёйилган бўлса хам барчага бирон бир ёзма манбаълар етиб келмаганликдан дарак беради. Биринчи даврда бизгача етиб келган маълумотлар хам асосан афсонавий характерда бўлган. Бу даврдаги диний-фалсафий мазмундаги матнларни тахлил этишимиз муайян ахамиятга эга эди. Чунки буддизм Марказий Осиёга ёйилиши давридаги ғоявий жараён аниқланмасдан туриб, Марказий Осиёдаги буддизмнинг ўзига хос томонини аниқлаш қийин бўларди. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки диний-фалсафий фикрлар тизимини алохида қайта ишлаб чиқиш (реконструкция қилиш) мақсадга мувофиқ бўлмай, аксинча илк буддизмнинг барқарор дунёқараш эканлигини аниқлаш етарлидир. II -даври - Кушонлар даври ( эрамизнинг II - IV асрлар). Бу даврда Будда таълимоти бутун Ўрта Осиёга кенг тарқалган эди. Айниқса буддавийликнинг Махаяна оқими кенг ёйилган эди. II -даврида шунингдек будда таълмотининг вайбхашика ва саутрантика оқимлари ёйилган эди.

Бу даврга келиб, буддизмнинг диний қонунлари ёзма равишда жамланган бўлишига қарамай, Марказий Осиёдаги буддизмнинг матнлари ва улар ёзилган шархлар бизга анча кейин ёзилган нусхаларда ва таржималарда етиб келган. Лекин шунга қарамай, кейинги даврларда ёзилган матнлар, йўқолган асл нусхаларга яқин турганлиги ва уларнинг ўринларини боса олишини назарда тутган холда улардан воз кечишига асос йўқ. Иккинчидан бу даврда буддизм Марказий Осиёга жадал холда ёйилгани хақида бир қанча далиллар мавжуд ва уларнинг Марказий Осиё худудидаги маданиятга таъсир этганлигини кўришимиз мумкин. III -даврида «Кушонлар сулоласидан кейинги давр». (Эрамизнинг V - VIII асрлар) Бу даврда буддизм Марказий Осиёдан Шарқга томон сиқиб чиқила бошлаган давр эди. Бу даврда буддизм диний-фалсафий планда иккинчи даврга нисбатан кучли ахамиятга эга бўлмаган. Чунки бу даврга келиб, буддизм Марказий Осиёдаги мавқеини аста-секин йўқота бораётган эди. Марказий Осиёдаги буддизм ўзининг анъанавий этномаданиятининг субстрати хисобланиши сўғдийлар, хатто Туркистонда яшовчи бошқа халқлар хам буддизмдан ташқари монийлик ва христианчиликка ъэтиқод қила бошлаган эдилар. Тақдир тақазоси билан сўғдлар олдинги даврда хитойликлар учун буддизм матнларини таржима қилишган бўлишса, эндиликда (яъни III -даврда) эса улар буддизм матнларини Хитой тилидан ўз она тилларига (сўғдий тилига) таржима қила бошлаган эдилар. Шунингдек бу даврга келиб, Марказий Осиёда яшовчи халқларнинг ўз ёзувлари ва адабиётлари жадал равишда ривожлана бошлаган эди. Бунинг оқибатида буддавийлик фикрларнинг ижодий имконияти шархлар ёзиш ўрнига улар бадиий таржима ва қайта ишлашга айлантирилди. Ўрта Осиёда Будда таълимотининг манбаълари ёйилган. Хитой, Тибет ва +урияда миллий буддавийлик мактаблари очилади. Ўрта Осиё ўзининг этник таркиби жихатдан турли туман бўлганлиги сабабли бундай миллий мактабларни очиш мушкул бўлган. Ундан ташқри махаллий халқардан

айримлари Монийлик, Христианликка сиғиниша бошланган эди. Аста-секин буддавийлик Кушонлар сулоласидан кейин ўз мавқеини Ўрта Осиёда йўқота бошлаган эди. IV -давр - ( IX - XIV ) исломнинг Ўрта Осиёда хукмрон динга айланиши ва буддизмнинг Ўрта Осиёдан сиқиб чиқарилган даври. Тўртинчи даврда ( IX - XIV асрлар) Буддизмнинг Марказий Осиёдан аста-секин сиқиб чиқарилишида араб халифачиларининг роли катта бўлган. Чунки эрамизнинг VIII - IX асрларига келиб, ислом Марказий Осиёда ўз хукмронлигини ўрнатиб олган эди. Кушонлар даврида Марказий Осиё худудида Вайбхашика оқими кенг тарқалган эди. Тарихий манбаларда келтирилишича эрамизнинг II асридан IV асригача Бухоролик, Самарқандлик монахлар буддизмнинг қонун қоида тўпламларини таржима қилиш билан машғул бўлишган. Тарихчиларнинг таъбри билан айтганда Кушонлар даври Марказий Осиёда буддизмнинг «Олтин даври» хисобланган. Марказий Осиёда, айниқса Сўғдда буддизмнинг таъсири аста-секин пасая борилишини амалий санъатга таалуқли бўлган асарларни тахлили орқали кўриш мумкин деб ёзади хитойлик сайёхлардан бири. Бунинг тасдиқи сифатида эрамизнинг V - VIII асрларда Марказий Осиёга бостириб кирган араблар йирик буддавийлик жамоаларига дуч келмаган эдилар. Бу хақда на араб на будда тарафдорлари хеч қандай маълумотлар беришмаган. Бироқ Шарқий Туркистонда буддизм нафақат ўз мавқеини сақлабгина қолмай, балки уларнинг мафкурасига ўз таъсирини кўрсата бошлаган эди. Чунки араб босқинчилари Шарқий Туркистонгача етиб келмагандилар. Буддавийлик ижтимоий планда харбий зодагонлар (кшатрийлар)нинг мафкураси эди. Буддизмнинг Махаяна оқими таълимоти асосида ахлоққа оид масалалар халқ оммасини сабр-қаноатга даъват этади. Махаянада Нирвана (индивидул рухнинг мутлоқ рухга қўшилиши) мутлоқ реаллик деб тушунтирилиб, у барча нарсаларнинг узвий бирлигига тенглаштирилади.

Буддизмнинг яна бир оқими Хинаяна Шри Ланка, Бирма, Лаос, Таиланд ва бошқа жанубий мамлакатларда кенг тарқалган. Будда таълимотидаги азоб-уқубатдан «халос бўлиш» ғояси Хинаянада мехнат ила шахсий камолотга эришиш муаммоси туради. Хар қандай ташқи шароитга боғлиқ бўлмаган шахсий баркамоллик шаклида намоён бўлади. Унда шунингдек дхармалар тўғрисидаги таълимот ривожлантирилган. Будда таълимоти бугунги кунда Ёқутистонда, Бурятияда эътиқод қилиниб келинмоқда. Бу диннинг Ўрта Осиёга ёйилишидан сабаби у халқчил таълимот бўлган. Буддизмнинг Ўрта Осиёга ёйилиши 4 босқичдан иборат. I -даври – Кушонлар давридан олдинги даври. Бу эрамиздан аввалги I асрга тўғри келади. Биринчи даврга оид Будда таълимоти ёзма манбаларда бизгача етиб келмаган. Ўрта Осиёда, айниқса Сўғдда буддизмнинг таъсири аста-секин пасая борди. Хитойлик сайёхлар ва амалий санъатга таалуқли асарларининг тахлили орқали кўриш мумкин. Бунинг тасдиқи сифатида эрамизнинг VII - VIII асрларда Ўрта Осиёга бостириб келган араблар йирик буддавий жамоаларга дуч келишмаган. Бу борада на араб на Будда тарафдорлари хеч қандай маълумотлар беришмаган. Бироқ Шарқий Туркистонда Буддизм нафақат ўз мавкқеини сақлабгина қолмай, балки у ернинг мафкурасига ўз таъсирини кўрсата бошлаганди. Чунки араб босқинчилари Шарқий Туркистонгача етиб боришмаганди. Буддизмнинг Ўрта Осиёга кириб келиши ва ёйилиши хақида хулоса қилсак, Буддизм Ўрта Осиёга кириб келиш вақтида дунёқараш ходиса сифатида қандай эди. 1) Ижтимоий планда харбий зодагонларнинг ислох қилинган мафкураси эди. 2) Диний планда эса инвидуал қутулиш тўғрисидаги таълимот эди.

3) Фалсафий планда эса ички психологик тажрибани универсаллаш яъни метопсихология (метофизикага қарама-қарши таълимот) Кушонлар даврида Марказий Осиё худудида Буддизм мактабларидан бири Вайбхашика мактабининг таълимоти кенг тарқалган эди. Буддизм фалсафасининг кейинги даврдаги тараққиётида вайбхашикачиларнинг стихияли натурфалсафий принциплари буддизмнинг бошқа мактабларида жумладан мадхьямикаларда объектив идеализмга айланганлигини кўришимиз мумкин. Дхарма (атом)ларнинг ўзлари ва бутун эл тирик дунё борлиқнинг чекланган элементлари бўлмай, балки харакатсиз, ўзгармас, абадий нирвананинг илюзияли кўринишидан иборат. Буддавийлик ижтимоий планда харбий зодагонлар(кшатрийлар)нинг мафкураси эди. Унинг Махаяна оқимининг таълимоти асосида ахлоққа оид масалалар халқ оммасини сабр-қаноатга даъват этиб келди. Махаянада Нирвана (индувидуал рухнинг мутлақ рух билан қўшилиши) мутлоқ реаллик деб тушунтирилиб, у барча нарсаларнинг узвий бирлигига тенглаштирилади. Буддизмнинг Марказий Осиёга кириб келиши ва ёйилиши хақида хулоса чиқарадиган бўлсак, буддизм Марказий Осиёга кириб келиши вақтида дунёқараш сифатида қандай эди. Биринчидан: ижтимоий планда харбий зодагонларнинг ислох қилинган мафкураси эди. Иккинчидан: Диний планда эса якка (индувидуал) қутулиш тўғрисидаги таълимот эди. Учинчидан: Фалсафий планда эса ички психологик тажрибани универсаллаш яъни метопсихологияга (метафизикага) қарама-қарши таълимотдир. Буддизм билан бир даврда иккинчи бир қадимги хинд диний-фалсафий таълимот - жайнизм шаклланди.

Жайнизм. Мазкур диний-фалсафий таълимотга асос солган, аниқроғи унинг ислохотчиси Вардхамана Махавира - Будданинг катта замондоши бўлган деб жайнийларнинг ўзлари айтишар. Жайнистларнинг такидлашларича Махавара 24-Триханкар (таълимотининг асосчилари) бўлган. Жайнизм таълимотига асос солган биринчи «Тритханкар» Ришабха бўлган. Ришабха яшаб ижод этган даврда, хали кишилар овқат пиширишни, ёзув нималигини, хунармандчиликни билишмаган. Жайнларнинг маълумот беришларича қадимги халқларни буларнинг барчасига Ришабха ўргатган у шунингдек никохни жорий қилган. Майитларни кўмишни, худоларга сажда қилишни буюрган. Тарихий манбаларда келтирилишича йигирма учинчи Тритханкар - Паршвянатх Махавирадан 250 йил аввал яшаган. Айрим тадқиқотчиларнинг маълумотларига қараганда Паршвантх тарихий шахс бўлган. У диний таълимотга асос солган ва қадимги жайн монахларининг қабилаларини яратган, Махавира эса бу таълимотга ўз янгиликларини киритган. Унинг томонидан киритилган янгиликлар хозирги кунга қадар сақланиб келинмоқда. Махавиранинг анъанавий биографияси. Будданинг биографиясига ўхшаб кетади. У хам подшохлар сулоласидан чиққан деб айтилади. Махавира Кашьяп номли подшох уруғига таалуқли бўлиб, хозирги Бихар штатининг шимолий қисмида таваллуд топган. У хам Будда сингари 30 ёшида ота уйини тарк этиб, тарки дунёчилик қилади. Махавира ўн икки йил давомида қаландар сифатида бутун Хиндистонни айланиб чиққан ўн учинчи йили 43 ёшида олий илмга эга бўлиб, Жинна - «ғолиб» деган номга сазовор бўлади. Бу дунёнинг эхтиросларини енгиб, нажот йўлини топди. Шундан кейин хам 30 йил ўз таълимотларини тарғиб қилиб келади ва кўпчиликни ўз таълимоти томонга оғдириб, катта ютуқларга эришган дейишади Махавиранинг таълимоти нафақат оддий фуқароларнигина эмас, балки олий амалдорларни ва хатто подшохларни хам диққат эътиборини тортган. Тарихий манбъаларда кўрсатилишича Махавира эрамиздан аввал 527 йили вафот этган.

Жинна жайнистларини ибодат қилиш объектига айланган. Уни илох даражасигача кўтаришган. Жиннанинг бевосита шогирдлари ўн битта ганадхарлар бўлиб, жайнистлар уларга илохларга сиғингандек сиғинишарди. Жайнистларнинг берган маълумотларига кўра, Махавира ўзидан кейин шогирдларига 14 та китоб қолдирган. Эрамиздан аввалги III асрда Патилапутра шахрида бўлиб ўтган умумжайнлар йиғилишида жайнларнинг «Синдханта» номли қонунлар мажмуаси тузилган ва тасдиқланган. Улардан кўпроқ тақсинга сазовори «Кальпасутра» хисобланади. Бу қонунлар мажмуасида астрономия, география, космогония, хронология, хайкалтарошлик, мусиқа, рақс хақида кўпгина назарий ва амалий характердаги маълумотлар берилган. «Синдханта»да брахмаларни танқид қилувчи элементлар мавжуд. Жайнизм «Веда»нинг муқаддаслигини инкор этади, улар брахманларнинг урф-одатлари устидан кулишади. Масалан: Брахманларнинг фикрича инсон совуқ сувга тахорат қилса, комилликка эришиш мумкин эмиш. Агар шундай бўлса, унда қурбақалар тошбақалар ва илонлар тўлиқ комилликка эришишлари мумкин эди. Ахимса гар жонзотларга озор еткизмасликка даъват этган бўлса, жайнистлар қурбонлик келтиришни қаттиқ қоралашган. Жайнистлар аёлларнинг монахлик бўлишларига ва илохий китобларни ўқишларига рухсат беришган. Брахманлар буларни тақиқлашган. Жайнистлар худоларга эмас, балки тритханкарларга ва жинна (ғолиб)ларга сажда қилишган лекин шунга қарамай жайнистлар билан брахманизм ўртасида кўп ўхшаш томонлари мавжуд. Жайнистлар сансарага, кармага ва мокшага ишонадилар, чунки унинг мақсади хаётдан қутилиш яъни хаёт азоб-уқибатдан иборат. Бу дунёқарашнинг мақсади жамоанинг хаётига хизмат қилиш даркор. Албатта брахманизмдан фарқли ўлароқ жайнистлар фикрича карма қонуни худоларга қурбонлик келтиришга қарши чиққан. Жинна бу карма қонуни устидан ғалаба қилганига айтилади. Ахмоқона ишларидан пировард оқибатда хаётлигида қутулиш мумкин. Лекин энг асосийси сансарадан қутулишдир.

Бхагаватгита каби жайнистлар хам дуалистик таълимотни илгари суришган. Агар Бхагаватгитада пракрити (материя) ва пуруша (жон) хақида фикр юритилса, жайнистлар жонсиз (аджива) ва жонли (жива) хақида фикр юритадилар. Жонли нарса жонлантириладиган нарса билан тенглаштирилади. Жайнлар учун ер хам жонлидир. Албатта, хаво, сув, ер ва шунингдек ўсимликлар хам хис этишга эга, лекин қушлар, жониворлар ва инсонлар бешта сезги аъзоларига эга. Умуман, жива (жонли) абадий ва ўткинчи эмас, лекин у кўпинча турли туман моддий ниқобга ўралган жонларга бўлиниб, бир танадан иккинчи танага ўтиши (сансара) мумкин. Бироқ барча жонли нарсаларда битта жон мавжуд. Бу ерда ахимса ахдига риоя қилиш керак. Жайнизмда мокша, жива ва ажива тўлиқ узул-кесил ажралганлигини англатса, уларни бирлаштиришда карма роль ўйнайди, лекин Мокша айни пайтини ўзида турли-тумандир. Битта карма бизда туғилаётган оилани ва танимизнинг табиатини аниқласа, бошқаси эса хаётнинг давомийлигини аниқлайди, учинчиси эса лаззатга, эхтиросга муносабатни билдиради. Жайнистлар фикрича бу жива билан аживани бирлашишининг асосини ташкил этади « Учта гавхар». хаётийлик даврида қутулиш учун тўғри ахлоқ-одоб, тўғри билим ва тўғри ишонч бўлиши зарурлигидир. Тўғри ишонч бу триханкарнинг авторитетига ишонч, тўғри ахлоқ одоб бу бешта ахдга риоялар қилиш ва шунингдек кечириш, итоаткор бўлиш, хақгўйлик, тўғрилик озодалик, ўзини тил билишини ўзига нисбатан қатиятлик бўлиши қурбонлик, ташқи дунёга боғланиб қолмаслик, вазминликдан иборат бўлмоғи лозим. Учинчи гавхар тўғри билиш, жайнистларнинг гносеологиясидир. Тўғри балки бу «мен» ва «мен эмас» жива ва ажива, яъни жон ва материянинг реал табиатини билишдир. Мукаммал билим ва мукаммал ишонч бир бири билан қўшилиб, мутлоқ бутун бошқаришни ташкил этади. Мутлоқ бутун бошқариш тўғри ахлоқни олдини олади. Тўғри ахлоқга тегишли барча нарсалар жайнизмда пухта ишлаб чиқилган. Тўғри ахлоқнинг мохияти «бешта булоқ ахд»ни (панча-

махаврата) бажаришга боғлиқ. Буддистлар буни панча-шила деб атайдилар. Шуни айтиш керакки, ахднинг мазмунига кўра ва айниқса биринчи ахд- жонли нарсаларга озор етказмаслик, табиатнинг умум жонлилигидан дарак беради. Бу тамойиллар хақида қисқача тўхтаб ўтамиз. 1. Жонли нарсаларга озор етказмаслик (ахимса). Унинг асосида барча нарсалар жонли деган таълимот ётади, чунки нафақат хайвонлар балки ўсимликлар хам жонга эга, чунки у олий қудратдир. Бундан жайнистлар шундай хулоса чиқарадилар. Хаётнинг хар қандай шакли яъни жонли нарсаларнинг харқандай шакллари билан эхтиёткорлик билан муносабатда бўлиши керак. Ахимса ахдига биноан ов қилишлик, балиқ овлаш, дехқончилик қилинаётган чоғда эхтиёт бўлиш керак, чунки ер чопилаётган чоғда майда жонзотларни ўлдириб қўйиш мумкин. Хатто қурт- қумирсқаларни ўлдириб юборишлик хам катта гунохдир. Хатто жайнистлар ахимса ахдини бузмаслик учун бирон бир чивинни ютиб, юбормаслик учун оғзи ва бурунларига дока тутиб юрадилар. Жайнистлар уй хайвонлари ва хатто эркинликда юрган йиртқич хайвонларга хам ғамхўрлик қиладилар. Хаётга бунчалик хурмат билан қарашлик жон қанчалик кичик бўлишига қарамай, унга эътибор билан қараш керак, чунки бу жон катта жонга айланиши мумкин. 2. Ёлғондан ўзини тийиш (Сатья) Доимо хақ гапни гапириш, гапираётганда хам яхши, ёқимли ва тўлиқ, хаётга хурмат юзасидан қарайдиган, мақсади, хақиқат бўлиши керак. Очкўзлик, қўрқув, ғазаб ва шунингдек қўполлик, хақорат, сурбетлик, ахдга қарши бўлган нарсалардан қочиш лозим. Сатья (ёлғондан ўзини тия билишлик) ахимсадан мадад олади чунки ёлғон хаётга зулим ўтказадиган сабабларнинг бир кўринишидир. 3. Ўғриликдан ўзини тия билишлик (Астея) Астея (Ўғриликдан ўзини тия билишлик)нинг асосини жайнистлар ахимсага обориб тақайдилар. Фаравонлик хаётнинг ташқи пардаси хисобланади, уни бузишлик, хаётга зарар етказади. Кўриб турибмизки,

биринчи учта ахд бошқа кишиларнинг хаётга бўлган муносабатларига таалуқлидир. Кишиларнинг бир-бирларига бўлган қарашларини хамда инсоннинг табиатга муносабатини белгилайди. Кейинги, иккита ахд эркинликни қидиришга қаратилган. 4. Ўз ожизликларидан эркларини тийиш (Брахмачарья). Бу ахднинг амалга ошиши учун турмуш қуришдан харқандай хирсий лаззатланишдан, шунингдек маънавий ожизликдан масалан ўлмидан кейин жаннатга тушиш умидидан, умуман фикрда ижобий хис-хаяжон туғдирадиган нарсалардан воз кечишлик. 5. Барча кўнгил қўйишликдан ўзини тия билиш (Апариграха) Бу кишида лаззат уйғотадиган объектлардек ўзини тийишга даъват этади. Жайнизмда маънавий идеал бу донишманд авлиё хисобланади. Озодликка эришган жон, бошқаларга намуна, маёқ вазифасини ўташи керак. Бу идеални хар бир киши амалга ошириши мумкин. Унинг хатто қайси варнага таалуқли бўлишидан қатъий назар у бутунлай индивиднинг хукмида, чунки у шахсий харакат, шахсий баркамоллиги, шахсий маънавий жасурлиги орқали амалга ошади. Шунинг учун материядан халос бўлган жон қолиб (жинна) ва қахрамон (вира) хисобланади. Унинг қалби чексиз билимга, ишочга куч-қудратга ва хузур халоватга эга бўлади. Жайнистлар жамоасига (Сангха) монахлар, монах аёллар, динга ишонувчилар кирарди. +уллар бу жамоага киритилмас эди. Жамоа аъзолари ўртасида тенглик ўрнатилган эди. Динга ишонувчилар дастлабки учта ахдга амал қилишлари керак. Монах (рохиб) жамоанинг олий аъзоси хисобланиб, барча динга эътиқод қилувчиларнинг идеали хисобланади. Бешта ахдга амал қилган киши тарки дунёчилик тамойилини мутлоқ чегарагача суриб ташлайди. Жайнистлар иккита тариқатга бўлинишади. Мўтадиллар - шветабарларга яъни оқ матога ўралиб юрувчилар ва кескинлари -

дигамбарларга яъни хавога ўралганлар аниқроғи она қорнидан қандай тушган бўлсалар, шундай юрувчилар. Ушбу жамоа аъзолари хеч нарса ёпинмай юрадилар. Дигамбарлар хеч қандай (қонун)ларга риоя қилмайдилар. Улар ўзларини овқатдан хаддан ташқари тиядилар. Улар фикрича аёллар тўлиқ эркинликка (мокшага) эриша олмайдилар. Улар кастачиликка қарши эдилар. Улар қаландарликнинг уч босқичи мавжуд дейишади. Ануврат - қаландар бўлмоқ учун, оилани тарк этиш керак, сочини қириб ташлаб, ибодатхонада тиламчилик билан яшаши керак. Махавира - қаландарнинг белида белбоғи (лукчиш) бўлиб, кунига бир махал гуруч еярди холос. Нирвана қаландар эса доимо ялонғоч юриб, кун ора гуруч еярди холос. Шудра (энг паст табақа вакиллари) қаландар бўлишлари мумкин эмас. Мўтадил жайнистлар-шветамбарлар жуда қаттиқ қўл эмас эдилар. Лекин улар оқ матога ўраниб, бирон бир чивинни ютиб юбормаслик учун оғизларига оқ мато билан боғлаб юришади. +аландар жайнистлар бир ерда муқим ўтира олмайдилар, улар бир ердан иккинчи ерга кўчиб юрадилар. Юрганида хам кундузи юришади. Юраётганларида олдин юрадиган йўлларини супириб юришади. Чунки бирон бир жонзотга озор етказмаслик мақсадида шундай иш қиладилар. Жайнизм Буддизм сингари кенг тарқалмаган эди. Лекин жайнистлар томонидан қолдирилган матнларда жайнизм буддизм билан тенгма-тенг рақобатлашган. Масалан: Магадха подшохи Бимбасара (эр.авв VI аср) буддист бўлиб, кейинчалик жайнизмни қабул қилган. Шунингдек жайнистларни Маурия империясига асос солган. Чандрагупта хам қабул қилинган. Ривоятларга кўра умрининг сўнгги йилларида Чандрагупта қаландар-рохиб бўлиб яшаган, овқатдан ўзини тийган. Бу ривоятлар қанчалик тўғри ёки нотўғри эканлигини айтиш қийин. Лекин шуни иккиланмай айтиш мумкинки, илк ўрта аср даврида жайнизм ғарбий Хиндистонда (Гужарот штатида - автор изохи) катта роль ўйнаган. Ўрта аср давридан кўпгина жайнистлар ибодатхоналари сақланиб қолган. Бу

жайнистлар жамоаси бой бўлганлиги, издошлари хам кўп бўлганлигидан дарак беради. Монахлар билан дунёвий жайнлар ўртасидаги алоқалар даставвал буддистларга қараганда мустахкам бўлган. Жайнлар жамоаси кастачилик тузимга қарши чиқишган, лекин кейинчалик ўзлари кастага айланиб қолганлар. Буддистлар кастага айланмаганлар бу эса ўз навбатида жайнизмнинг кенг тарқалишига тўсиқ бўлган. Лекин жайнистлар таълимоти Хиндистонда Буддизмга қараганда узоқ яшаган. Агар Буддизм ўрта асрларда Хиндистондан сиқиб чиқарилган бўлса, жайнистлар таълимоти сақланиб қолди. Хозирги кунда жайнистларнинг миқдори деярли икки миллион кишига етади. Жайнистлар асосан Хиндистоннинг Гужарот ва Ражастхан штатларида истиқомат қилишади. Жайнлар асосан савдогарлар, судхўрлар, банкирлар ва йирик тадбиркорларни ташкил этади. Агар уларни Хиндистон ахолисининг нихоятда озчилигини ташкил этганини инобатга олганда хам хозирги кунда жайнлар жамоаси мамлакат хаётида ўзига хос мавқега эгадир. +адимги давр классик фалсафий мактаблар: 1) Чарвака-Локаята фалсафаси Чарвака-Локаята фалсафий мактаби эрамиздан аввалги VII асрда Хиндистонда шаклланган. Мазкур мактабнинг асосчиси донишманд Брихаспати хисобланади. Чарвака сўзининг луғавий маъноси «тўрт унсур» хақидаги маънони англатса, Лока сўзининг луғавий маъноси бу дунё (яъни моддий дунё) хақидаги таълимот деган маънони англатади. Кейинчалик бу икки таълимотнинг мазмуни бир бўлганлиги хил учун бирга қўшилиб, Чарвака-Локаята, деб атала бошланди. Бу фалсафий мактабнинг тарафдорлари Ведаларга ва ундаги илохий таълимотларга қарши чиққанлар. Брихаспати ва унинг тарафдорларининг таълим беришича, биз яшаб турган моддий дунёдан бошқа дунёлар йўқ. Инсон ўлиши билан бирга унинг жони хам ўлади, деб таъкидлашган. Адвайта

Веданта фалсафий таълимотни илгари сурган файласуф Шанкара Чорвака Локаяна фалсафий мактабга ўз муносабатини билдириб шундай ёзади: «Локаятачилар тўрт унсурдан бошқа хеч қандай нарсаларни тан олшимайди. Уларнинг фикрича унсурлар хеч қандай онгга эга эмас. Аксинча, онг шу унсурлардан келиб чиқади». 1 Танадан ташқарида жон йўқ дейдилар. Брихаспатининг ёзишича: На у дунё, на дўзах ва на жаннат бор. Инсон ўлиши билан бирга унинг «мени» хам бирга ўлади. Улар шунингдек таркидунё қилувчиларни хам танқид қилишган. Чарвака-Локаятачилар таълимотига кўра дунёнинг асосида тўртта моддий унсурлар (бхутта) ётиб, моддий дунё ва инсон хам ана шу тўртта унсурдан ташкил топган дейишади. Уларни биз сезгиларимиз орқали қабул қиламиз ва у хеч ким томонидан яратилмаган дейишади. Оламнинг асосини ташкил этган тўрт унсурларнинг турли хил бирикишлари орқали органик, ноорганик, моддий нарсалар ва ходисалар ташкил топади. Уларнинг таъкидлашларича инсоннинг онги хам тўрт унсур комбинацияларидан ташкил топган. Улар оламни билишда материалистик позицияда туришган. Чарвака-Локаятачилар билишнинг бирдан бир манбаи хиссий билиш, деб билганлар. Биз сезгиларимиз орқали қабул қилинган нарсалар инсонга хақиқий билиш (пратякша) беради. Сезги аъзоларимизга бевосита таъсир қилувчи нарсалар дунёда мавжуд дейишган улар. Хиссий қабул қилиш Чарвакачилар назарида икки турга бўлинади. 1. Ташқи хиссий қабул қилиш - бу бешта сезги аъзоларимизга боғлиқ холда бўлади. 2. Ички хиссий қабул қилиш - онгнинг таъсири остида содир бўлади. Билимнинг ўзи хам икки турга бўлинади: 1. Сезги аъзоларимизга таш+и оламдаги жисмларнинг таъсири орқали билимга эга бўламиз. 2. Билимнинг иккинчи тури, хиссий маълумотлар асосида, тафаккур қилиш асосида билимга эга бўлиши мумкин. 1 +аранг: Д. Чаттопадхая. История индийский философии. М. 1966. Стр. 250.

Дунёни билиш жараёнида Чарваклар сингари «Агар сезги аъзоларимиз бўлмаганда олам хақида билимга эга бўлмаган бўлардик ва ундан ташқари ташқи олам хақида тасаввурга хам эга бўлмасдик» деб ёзади А.Беруний. Чарваклар сенсуалистик билиш назариясига таяниб, аниқ хулосалар чиқарганлар. Ведалардаги фикрларни сезгилар билан исботлаб бўлмайдиган гаплар деб уларнинг фикрини рад этадилар. Чарвакларнинг ахлоқий қарашлари хам диққатга сазовордир. Таниқли хинд файласуфлари С.Радхакришнан ва Д.Чаттопадхьяяларнинг таъкидлашлари-ча, Чарвака- Локаятачилар гедонистик ахлоқни илгари суришган. Улар инсон хаётининг мақсадини бахтда кўрдилар. Бахт эса улар фикрича хузур-халоватдан иборатдир. Бу масалада улар буддизм таълимотига бутунлай қарама-қарши фикрни илгари суришган. Буддистлар инсон хаёти бутунлай азоб-уқубатдан иборат, деган ғояни илгари сурган бўлсалар. Чарвакичилар таъкидлашларича хузур-халоват азоб- уқубат билан боглиқ, лекин азоб-уқубатни камайтириш ўзимизнинг қўлимизда дейишади. Бу хақда Брихаспати шундай деган: «Инсон хиссий нарсалардан келадиган хузур-халоватдан воз кечиши керак, чунки улар азоб- уқубат билан боғлиқ дейишлик бу нодонликдир». Ахир гуручнинг қипиғи бор, деб уни улоқтириб ташлашлик бемаънилик эмасми? Инсоннинг бу дунёдаги хаёти яхши яшашдан иборатдир. Ердаги хаёт бирдан бир хақиқий хаётдир. Шунинг учун уни бахтли қилмоқ зарур дейишган улар. Таркидунёчилик бу бемаъниликдир. Азоб-уқубатдан арз қилишлик оқилликдир. Лекин арз доднинг хам чегараси бўлмоғи лозим. Лекин хаётнинг хузур-халоватида унинг азоб-уқубати бор, деб воз кечиш керакми? +айси ақли расо инсон қипиғидан тозаланмаган шолини гуручни ташлаб юборади. Хиссий хузур-халоватнинг азоб-уқубати бор, шунинг учун ундан воз кечиш керак дейишингиз мумкинми? Йўқ. Хамма гап шундаки, хузур- халоват билан бирга юрадиган, азоб-уқубатни четлаб ўтиб, хузур-халоватдан

фойдаланиш керак. Шунинг учун азоб-уқубатдан қўрқиб, хузур-халоватдан воз кечишлик бемаъниликдир. Чарваклар доимо реал синовдан ўтган маънавий сифатларга интилганлар. Уларнинг ахлоқий қарашлари халқ донишмандлигининг айнан акси бўлган: «Дўст мусибатда, қахрамон-жангда, хаққонийлик-бурчда бўлмоғи лозим». Хаққонийликдан улуғвор эзгулик йўқ, ёлғондан ёмонроқ иллат йўқ. «Чорвака-Локаятачиларнинг ахлоқий қарашлари қадимги Хиндистондаги барча фалсафий мактаблар ичида бирдан-бир илғор таълимотдир. 2 Лекин шуни айтмоқ лозимки Чорвака-Локаятачилар худбинлик ва хузур-халоватга хар қандай йўл билан эришиш керак деган фикрдан йироқдирлар. Лекин у ақлга мувофиқ келмоғи лозим, дейдилар. Инсоннинг бахт ва +увончга эришиш хуқуқи инсон ғурурининг асосидир. Унинг учун Чорвака-Локаятачилар бахтга эришиш йўлида ўта тушкунлик ва пессимизмдан йироқдирлар. Шак-шубхасиз чорвака-локаятачиларда хам камчиликлар мавжуд бўлган. Улар индивидуал ахлоқни илгари суришган. Лекин улар илгари сурган индивидуал ахлок буржуа индивидуал ахлоқидан фарқ қилади. Чунки улар тарғиб қилган ахлоқ қадимги уруғчилик даврига тўғри келади. У даврда индивид хаётда етакчи роль ўйнаган. Улар ердаги гўзал хаётни, ахлоқни тарғиб қилдилар. Инсон хаётининг мохияти худо билан бирлашиши эмас, балки шу дунёда рохатланишдир, деганлар улар. Улар тоифачиликга каста (яъни табақаланишга ) қарши чиққанлар. Чорвака-Локаятачилар таълимоти ўрта асрда хам ривожланган. 2 Из истории этических учений М. 1959 стр. 26.

O'xshashlar

Марказий осиёда дунёвий илмларнинг карор топиши

Буддизм фалсафаси

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

Марказий осиёда илмий билимларнинг шаклланиши ва ривожланиш босқичлари

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр