Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi - Falsafa - Referatlar

Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

31.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.49609375 KB

Ko'chirib olish

Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi Reja: 1.Borliq tushunchasi va uning turlari. 2.Substantsiya va materiya, ularning o’zaro aloqadorligi. 3.Harakat va rivojlanish tushunchasi. Harakatning asosiy shakllari 4. Borliqning fazo va vaqtda mavjudligi. 5.Tabiat - borliqning ajralmas qismi 6.Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi

1.Borliq tushunchasi va uning turlari. Borliq muammosi barcha falsafiy ta’limotlarda asosiy o’rin egallab kelgan. Bu bejiz emas, albatta. Kishilar azaldan voqelikni falsafiy nuqtai nazardan tushunishga intilib kelganlar. Borliq tushunchasi voqelikni falsafiy anglash uchun ishlatiladigan asosiy tushunchadir. Ilmiy falsafa nuqtai nazaridan borliq tushunchasi sermazmun, ko’p qirrali bo’lib, voqelikdagi barcha narsa va hodisalar, jarayonlarni ifodalash, aks ettirish uchun ishlatiladi. Borliq tushunchasi yordamida kishilar o’z ongida dunyoning mavjudligi, uning cheksizligi, abadiyligi, yaxlit va bir butunligi haqida umumiy tasavvurga ega bo’ladilar. Borliqning asosiy shakllarini moddiy predmetlar, jarayonlar borlig’i, inson borlig’i, ijtimoiy borliq, ma’naviy borliq tashkil etadi. Moddiy predmetlar borlig’i turkumiga tabiatdagi barcha narsalar, eng mayda zarrachalardan tortib yer, Quyosh, koinotgacha kiradi. Shuningdek, moddiy borliqga kishilar tomonidan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya’ni har xil moddiy ne’matlar (zavod, fabrika, binolar, turli mashina, mexanizmlar, asbob-uskunalar va h.k.) ham kiradi. Diniy ta’limotlarda olamning asosi, uning mohiyati ilohiy kuch, ruh bilan bog’lab qo’yiladi. Ilk borliq bu olamdagi barcha narsa va hodisalarni yaratuvchi Xudodir. Ilk borliq, ya’ni birinchi mavjud — Tangri Olloh barcha mavjudot borlig’ining birinchi sababidir deyiladi. «Ilk bor bo’lgan, (ya’ni Tangri) deydi Forobiy, o’zining asl mohiyati bilan boshqa barcha narsalardan farqlidir. Chunki u modda ham emasdur, sub’ekt ham emasdur, uning suvrati ham bo’lmaydi, uning bir o’zi bu borliqda yakkayu yagonadir, u shu jihatdan ham birinchidir» 1 . Gegel ta’limotiga ko’ra, olamdagi hamma narsalar va hodisalar «mutlaq g’oya»ning mahsulidir. Binobarin, olamni yaratuvchi shu g’oya undagi narsa va hodisalarning birligini ham belgilaydi, deyiladi idealistik ta’limotlarda. 1 Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-131-bet.

Shuningdek, boshqa diniy va falsafiy qarashlarda ham voqelikdagi barcha narsalar Xudo tomonidan yaratilgan deb tushuntiriladi. O’rta asr davrida ijod etgan xudojo’y faylasuf Akvinskiyning ta’limotiga asoslangan katolik cherkovining rasmiy falsafasi hisoblanuvchi hozirgi zamonda bir qator mamlakatlarda keng tarqalgan neotomizm falsafasining vakillari Mariten, Jilson (Frantsiya), de Reymeker (Belgiya), de Friz (Germaniya), Vetter (Avstriya), Boxenskiy va boshqalar ruhiy, ilohiy birinchi ibtido, deb tushuniladigan «sof borliq»ni oliy reallik, deb hisoblaydilar. Moddiy olam ikkilamchi va hosila, deb e’lon qilinadi. Neotomizm nazariyasining asosiy maqsadi xudoni borliqning bosh sababchisi va barcha falsafiy kategoriyalarning bosh asosi, deb e’tirof qilishdir. Diniy falsafaning yana bir shakli bo’lgan personalizm (lot. persona — shaxs) oqimining vakillari B.P.Boun, R.T.Flyuelling, E.Sh.Braytmen (AQSh), X.U.Kerr (Angliya), V.Shtern (Germaniya) va ularning fikrdoshlari taraqqiyotning turli bosqichlarida turuvchi va olamni tashkil etuvchi «oliy shaxs» Xudo birlamchi reallik va oliy ruhiy qimmatdorlik, deb ta’kidlaydilar. Ular tashqi olam predmetlarini insonning ichki dunyosidan, uning sezgilari, idroklari va shu kabilardan hosil bo’lgan qandaydir narsa deb qaraydilar. «Chunki yuqorida ko’rsatilgan ob’ektlar, degan edi ingliz faylasufi Berkli, - biz sezgilarimiz vositasi bilan idrok etiladigan narsalar bo’lmay nima o’zi?» Xo’sh, biz o’z ideallarimizni, ya’ni sezgilarimizni idrok etmasdan nimani idrok etamiz?» Narsalarni, idrok etuvchi qismga bog’lanmasdan turib, ularning mutlaq mavjudligi to’g’risida so’zlash mumkinligini men mutlaqo tushunolmayman», deydi u. Berklining fikrini boshqa faylasuflar, jumladan Max, Avenarius ham qo’llab- quvvatlaydilar. Jamiyatning moddiy texnika bazasi, iqtisodiy asoslari, siyosiy tashkilotlari: davlat va hokimiyat idoralari, armiya, politsiya, sud, prokuratura, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, maorif tizimi, madaniyat, fan va texnika, ilmiy tadqiqot institutlari va liboratoriyalar, ommaviy axborot vositalari, aloqa bo’limlari va h.k. ijtimoiy borliqning turli xil ko’rinishlarini tashkil etadi.

Borliq faqat moddiy shakldagina emas ma’naviy, ruhiy shaklda ham namoyon bo’ladi. Ma’naviy borliqqa inson tomonidan yaratilgan rang-barang madaniyat va san’at asarlari, til, ilmiy kashfiyotlar, g’oyalar, axloq-odob qoidalari, falsafiy, estetik, badiiy, siyosiy, tafakkurlash madaniyati, ruhiy kechinmalar, diniy tasavvurlar tushunchalar va h.k majmui kiradi. Kishilarning ichki holati, kechinmalari, his-tuyg’ulari, ruhiy, ma’naviy dunyosi, o’y-fikrlari, maqsad va masalalari hamda kayfiyatlari ham ma’naviy borliqning ko’rinishlaridir. Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, borliq voqelikda mavjud bo’lgan barcha narsa va hodisalar, inson, jamiyat, kishilarning ichki dunyosi, ma’naviyatini ifodalaydigan keng qamrovli va sermazmun falsafiy tushunchadir. Borliq shakllari (narsalar borlig’i, inson borlig’i, ijtimoiy borliq, ma’naviy borliq) bir butun dunyoning alohida ko’rinishidir. Borliq ana shu alohida shakllar o’rtasidagi bog’liqlikni, umumiylikni ko’rsatadi. Borliqning umumiy aloqadorligi alohida narsalarning mavjudligi bilan namoyon bo’ladi. 2.Substantsiya va materiya, ularning o’zaro aloqadorligi. Substantsiya tushunchasi odatda moddiy substrat va narsa o’zgarishlarining boshlang’ich asosini ifodalaydigan atama sifatida ishlatiladi. Falsafa tarixida dastlabki vaqtlarda substantsiya hamma narsani tashkil etadigan moddiy zarrachalar, deb tushunilgan. Masalan, atom Demokrit ta’limotida, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd asarlarida ham substantsiya tushunchasi moddiy asos, mohiyat sifatida talqin etildi. Forobiyning fikricha, «o’z zoti mavjud (narsalar)ni substantsiya (javhar), deb ataladi, masalan, olam va shunga o’xshash barcha jismlar. O’z zoti bilan mavjud bo’lmagan (narsalar)ni aktsidentsiya deb ataymiz, masalan, olmaning qizilligi va shunga o’xshaganlar. Bundan kelib chiqadiki, barcha vujudga keltirilgan narsalar yoki substantsiya (masalan, olma), yoki aktsidentsiyalar

(masalan, olmadagi qizillik)dan iborat bo’lar ekan» 2 . Yangi zamonda Dekart substantsiya muammosini eng keskin qilib qo’ydi. U ikki xil substantsiya — materiya va ruh parallel ravishda mavjud, bularning har ikkalasi esa Xudoga bo’ysunadi, deb hisoblaydi. Spinoza tabiatni yakkayuyagona substantsiya deb, ko’lam va tafakkurni yagona bir substantsiyaning atributlari hisoblardi va substantsiyani o’z-o’ziga sababchi, deb qarardi. Kantning fikricha, substantsiya, «shunday bir doimiy narsaki, faqat unga nisbatangina hamma vaqtli hodisalarni aniqlash mumkin. «Gegel «mutlaq g’oyani» «har qanday yanada haqiqiy rivojlanishning negizi», deb ta’riflaydi. Ayrim faylasuflarning fikricha, agar narsalarning paydo bo’lib va yo’qolib, turli o’zgarishlarga duchor bo’lib, bir-biriga aylanib turishi mumkin bo’lsa, substantsiya esa bir zaylda turaveradi va o’zining tub negizi jihatidan o’zgarmasdir, uning faqat shakllarigina o’zgaradi. Shu bilan birga substantsiya ko’pincha bo’linmas, tuzilishi o’zgarmas atomlar bilan aynan birday qilib qo’yiladi. Shu tariqa atomlarning o’zgarmasligi haqida fikr olamning substantsiyaviy negizi bo’lgan materiya haqidagi fikr bilan aynan birday qilib ko’rsatiladi. Demak, substantsiya o’ta murakkab va ko’pqirrali tushuncha. Odatda u dunyoning dastlabki moddiy asosini tashkil etuvchi, narsa va hodisalarning xossalari uchun omil yoki «tirgak» bo’lib xizmat qiluvchi, materiya tavsifnomasining umumiy shaklining birligi, narsalarning o’zgarmas barqaror mohiyatini ochib beruvchi tushuncha sifatida ishlatiladi. O’z mazmuniga ko’ra substantsiya materiya tushunchasiga yaqin, ammo bu tushunchalarni bir-biri bilan to’liq ayniylashtirib bo’lmaydi. Substantsiya materiyaning asosinigina ifodalaydi. Shuning uchun materiya substantsiyaga nisbatan kengroq tushuncha. Materiya haqida falsafada va tabiat ilmida ko’pgina chuqur fikrlar aytilganligini ko’rsatib o’tish joizdir. Bu avvalo barcha hodisalarning umumiy 2 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-180-bet.

substantsiya negizi bo’ltan materiya haqidagi, uni yaratib va uni yo’q qilib bo’lmasligi, zamonda abadiy mavjudligi va makonda nihoyasizligi, uning ob’ektivligi, ongga bog’liq emasligi, materiya bilan harakatning ajralmasligi tabiatning hamma hodisalarini o’zaro aloqadorlikda va bir-birini taqozo qilishda, tabiiy va o’zgarmas qonuniyatga bo’ysunishda olib qarash haqidagi qoidalardir. Mazkur fikrlar hozirgi zamon ilmida ham o’z ahamiyatini saqlab qolmoqda. Borliq tushunchasi materiyaga nisbatan kengroq tushuncha, chunki u ham ob’ektiv, ham sub’ektiv reallikni ifodalaydi. Materiya tushunchasi esa ob’ektiv reallikni ifodalash uchun foydalaniladigan tushuncha. Hozirgi ilmiy falsafada materiya tushunchasi barcha narsa va hodisalarga xos bo’lgan eng umumiy xususiyatni belgilaydigan mavhum tushuncha hisoblanadi. Olamdagi hamma narsa va hodisalarning eng umumiy belgisi, xususiyati shundan iboratki, ular bizning ongimizdan tashqarida, mustaqil ravishda, mavjuddir. Hamma narsaga xos bo’lgan bu umumiy xususiyat materiya tushunchasida o’z aksini topadi. Materiyaning falsafiy tushunchasi faqat hozirgi davrda faniga ma’lum bo’lgan ob’ektlarnigina emas, balki kelgusida kashf qilinadigan narsalarni ham o’z ichiga oladi, bu ma’noda uning metodologik ahamiyati kattadir. Materiya abadiy, bepoyon, cheksiz, hech qachon yo’qolmaydi. Materiyaning abadiyligi uning hech kim tomonidan yaratilmaganligini, hamda mavjud bo’lishini, har bir yangi kashfiyot tufayli uning yangi tomonlari ochilishini bildiradi. Materiya haqida gap ketganda, quyidagi masalaga e’tibor berish zarur. U shundan iboratki, materiyaning falsafiy tushunchasini uning tuzilishi haqidagi tabiiy-ilmiy tasavvurlar bilan almashtirib yubormaslik kerak. Materiyaning gnoseologik ma’nodagi mazmuni keng, umumiy va abadiydir, ammo uning xususiyatlarini va tuzilishini aniq fanlar sohasida talqin qilish esa nisbiydir.

Hozirgi zamon fan kashfiyotlari materiyaning bitmas-tuganmas xususiyatlarini ochishda, uning katta falsafiy ahamiyat kasb etayotganligini tasdiqlamoqda. Bundan ikki ming yil ilgari Levkipp, Demokritlarning bo’linmas zarra — atom haqidagi farazlari materiya tuzilishi haqida boshlang’ich fikrlar edi. Rus olimi M.V.Lomonosov va italiyan olimi Lavuazelarning turli moddalarning kimyoviy va fizik xossalari haqidagi nazariyasi materiya haqidagi bilimlarning chuqurlashib borishiga sabab bo’ldi. Kimyo fanida A.Butlerovning molekulalarning tuzilishi sohasidagi kashfiyotlari, D.I.Mendeleevning «Elementlar davriy sistemasi qonuni»ning ochilishi materiyaning tuzilishi haqidagi hozirgi zamon ta’limotiga asos bo’ldi. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi fizikadagi eng yangi kashfiyotlar, chunonchi elektronning ochilishi, uran va boshqa atomlar radioaktivlik xususiyagining, rentgen nurlarining kashf qilinishi, atom haqidagi qarashlarda burilish yasadi. Elektron harakat tezligining o’zgarishiga qarab uning massasi ham o’zgarib turishining aniqlanishi E=mc 2 materiyaning hozirgi ma’lum bo’lmagan yangi xususiyatlarining ochib berilganligidan, moddalarning bir turdan ikkinchisiga aylanishida dialektik jarayon borligidan darak beradi. Fizika fanida erishilgan bu yutuqlar materiya tushunchasining ob’ektiv reallikni ifodalovchi xususiyatining to’g’ri ekanligini isbotlaydi. Bu kashfiyotlar atomning bo’linishini, uning yangi xususiyatlari, ayniqsa massa xususiyatlarining sifat jihatidan avvalgi xususiyatidan farq qilishini ko’rsatadi. Fiziklarni bu narsa o’ylantirib qo’ygan edi. Bundan foydalangan maxchilar massaning o’zgaruvchan xususiyatlarini materiyaning yo’qolishi deb noto’g’ri xulosa chiqaradilar. Aslida esa, materiya emas, balki materiyaning biz hozircha bilgan chegarasi yo’qolgan edi, bizning bilimlarimiz yanada chuqurlashib, materiyaning yangi xususiyatlarini ochib bergan edi. Materiya tuzilishining har bir shaklida harakat va taraqqiyotning o’ziga xos qonunlari bo’lib, bu qonunlarning har biri atomning murakkab va tuganmas

xususiyatlarini, demak, materiyaning tuzilishi va xossalari murakkab ekanligini ko’rsatadi. Elektron bilan pozitron birikishi, natijada fotonning hosil bo’lishi ham materiyaning tuzilishi murakkabligini ko’rsatadi. A.Eynshteynning E=mc 2 formulasida m-massa va e-energiya orasidagi bog’lanish materiya o’zining harakat shaklini energiyaga aylanib ketishini ko’rsatmaydi, balki bir turdagi massa va energiyaning ikkinchi turdagi massa va energiya bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Demak, materiyaning falsafiy tushunchasini tinch massaga ega bo’lgan fizik ob’ekt bilan tenglashtirib bo’lmaydi. Zarra qanday ko’rinishda bo’lmasin, u massaga egami yoki yo’qmi, baribir inson ongidan tashqaridadir. Demak, ob’ektiv real zarralarning bir-biriga ta’sirida, ularning bir biriga aylanishi natijasida modda nurlanadi yoki elektromagnit kvantlarini hosil qiladi, ular moddalardan hosil bo’lgani uchun qanday ko’rinishda bo’lmasin, ularni moddiy deb bilamiz. Bu yerda maxchilar materiyaning fizik tuzilishi haqidagi masalani uning falsafiy tushunchasi bilan almashtirib yuborgan edilar. Moddiy ob’ektlar qanday ko’rinishda bo’lmasin, qanday xususiyatga ega bo’lmasin, ular bizdan tashqarida ob’ektiv ravishda mavjud, bilimlarimizning o’zgarib, kengayib, rivojlanib borishi real dunyoning ob’ektivligini hech qachon inkor qilmaydi. Buni hozirgi zamon ilm-fani to’liq tasdiqlamoqda. Materiyaning yangidan-yangi xususiyatlari va tuzilishiga oid bo’lgan ta’limotlarni tasdiqlovchi kashfiyotlar qo’lga kiritilmoqda. Atom yadrosini o’rganishga oid nisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi elementar zarralar fizikasidagi har bir yutuq buning isbotidir. «Elementar zarralar» fizikasi hozirgi vaqtda atomning ichki tuzilishiga oid yangi fikrlarini ham bermoqda. Elementar zarralar bu xususiyatlarning ochilishi materiya tuzilishi va xususiyatlari haqidagi bilimlarimizning chegarasi hech qachon bo’lmasligini ko’rsatadi. Fizikadagi bu kashfiyotlar materiyaning ikki asosiy ko’rinishda mavjud ekanligini modda va maydon ko’rinishida mavjudligini ko’rsatadi. Materiyaning modda va maydon ko’rinishi ba’zi bir xususiyatlariga ko’ra birbiridan farq qiladi. Modda ko’rinishidagi materiya tinchlik massasiga ega bo’lib, bular jumlasiga

proton, neytron, elektron va pozitronlarni, ulardan tashkil topgan atom va molekulalarni kiritish mumkin. Malekulalardan tarkib topgan mikroskopik jismlar hozirgi zamon fani bergan ma’lumotlarga asosan, har xil holatda bo’lishlari mumkin: suyuq, qattiq, gazsimon, plazma, epiplazma, fizik vakuum holatda. Materiyaning maydon ko’rinishi modda ko’rinishidan harakatdagi massaga ega bo’lishi va yorug’lik tezligiga yaqin tezlik bilan harakat qilishi orqali farq qiladi. Elektromagnit maydon, yadro maydoni, gravitatsion maydon, bular materiyaning maydon ko’rinishidir. Materiya maydon ko’rinishining mavjudligi, buning sifat va xususiyatlarining modda ko’rinishi bilan aloqadorligi, farqi elektromagnit maydonni to’laroq o’rganish asosida ochib beriladi. Yorug’lik - elektromagnit maydon to’lqinidan iborat bo’lib, u harakatdagi massaga ega bo’lgan zarracha - fotonlardan tashkil topgan. Foton esa sekundiga 300 ming km tezlikda harakat qiladi. Materiyaning maydon ko’rinishi ana shu xususiyatiga ko’ra modda ko’rinishidan farq qiladi. Yorug’lik massa va energiyaga ega, demak elektromagnit maydon ham massaga ham energiyaga ega, bu materiyaning modda ko’rinishi bilan maydon ko’rinishi xususiyatga ko’ra o’xshashligini ko’rsatadi. Har qanday modda massa va energiyaga ega. Tajribalar orqali materiyaning modda va maydon ko’rinishining bir-biriga aylanishini aniqlanadi. Demak, materiyaning modda va maydon ko’rinishning bir-biriga aylanishi zarralarning zarra va antizarradan tashkil topganligini ko’rsatadi. Materiyaning benihoyatligi va cheksiz tuzilishi murakkab xususiyatlari haqidagi masala moddiy olamning sifat jihatdan bitmas-tuganmasligini o’z ichiga oladi. U organik jihatidan dunyoning moddiy birligi tamoyili bilan bog’liq. Falsafa «birlamchi materiya»ning eng so’nggi o’zgarmas mohiyat sifatida mavjudligini rad etib, materiyaning substantsiyaviyligini xuddi u (ong emas, biron- bir g’ayri tabiiy narsa emas) hodisalar turli xildagi xossalarining birdan-bir umumiy negizi ekanligi va tevarak atrofimizdagi olamning birligini belgilab berishini uqtiradi. Olamni, materiyani bizning ongimizdan tashqarida mustaqil

ob’ektiv reallik bitmas-tuganmas deb bilish, uni qanday bo’lsa shundayligicha, qo’shimchalarsiz tushunishga yo’naltiradi. Bu fikr tabiatshunoslarga idealizm va agnostitsizmga qarshi kurashda, ilmiy tadqiqot yo’lida vujudga keladigan qiyinchiliklardan chiqishga, turli-tuman hodisalar zanjirida asosiy xalqani aniqlash uchun muhim bo’lgan tarixiy yondashishga yordam beradi. Ilmiy falsafaning materiya haqidagi ta’limoti ilmiy tadqiqotlar uchun, yaxlit ilmiy dunyoqarash, ishlab chiqarish uchun hamda fanning kashfiyotlarini voqelikka muvofiq ravishda talqin qilish uchun metodologik negiz bo’lib xizmat qilmoqda. Shu bilan birga ilmiy bilimlar taraqqiy etgan sari bu ta’limotning o’zi doimo mukammallashib, chuqurlashib bormoqda, voqelikni tobora to’laroq aks ettiruvchi yangi kategoriyalar va qonunlar ifodalanmoqda, bu voqelik bizning eng mukammal barcha tasavvurlarimizdan hamisha murakkabroq bo’laveradi. 3.Harakat va rivojlanish tushunchasi. Harakatning asosiy shakllari. Tabiat va jamiyatda hamma narsa harakatda, o’zgarishda, o’zaro ta’sirda va o’rin almashishdadir. Hech bir muloqot tinch turgan, harakatsiz narsa emas. Olamdagi narsalar harakatda bo’lib, ular bir-biriga aylanadi, biri ikkinchisini yo’qotadi, biri ikkinchisidan paydo bo’ladi. Butun tabiat, eng kichik zarradan tortib, eng katta jismlargacha, qum donasidan tortib Quyoshgacha, bir hujayrali organizmdan tortib odamzodgacha doimo paydo bo’lish va yo’q bo’lish, uzluksiz oqish, beto’xtov harakat qilish va o’zgarish holatini kechirib turadi. Tevarak atrofimizdagi olamni bilib borar ekanmiz, unda o’zgarmaydigan hech narsa yo’qligini, hamma narsa harakatda bo’lib, bir shakldan ikkinchi bir shaklga o’tib turishini ko’ramiz. Barcha moddiy ob’ektlarda elementar zarralar, atomlar, molekulalarning harakati sodir bo’lib turadi, har bir ob’ekt uni qurshab turgan muhit bilan o’zaro bir-biriga ta’sir qilib turadi, o’zaro ta’sir esa u yoki boshqa turdagi harakatni o’z ichiga oladi. Har bir jism, hatto yerga nisbatan osoyishta turgan jism ham u bilan birga Quyosh atrofida aylanadi, Quyosh bilan

yer esa Galaktikaning boshqa yulduz sistemalariga nisbatan o’rin almashinib turadi va h.k. Agar qattiq jismlar olib qaraladigan bo’lsa, ularning tuzilishi va shaklining barqarorligi, ularni tashkil etuvchi mikrozarralar o’rtasidagi muayyan o’zaro ta’sirga bog’liq ekanligini ko’rish mumkin. Fazo va vaqtda kengayib boruvchi har qanday o’zaro ta’sir esa harakat sifatida yuzaga chiqadi, xuddi shuningdek, har qanday harakat ham materiya turli elementlarining o’zaro ta’sirini o’z ichiga oladi. Ayrim faylasuflar harakatni materiyadan ajratib, unga, materiyaga tashqaridan berilgan kuch deb qaraydilar. Chunonchi, mexanikaning fan sifatida shakllanishiga asos solganlardan biri Nyuton, sayyoralar Quyosh atrofida doimiy harakat qilib turadi deb, to’g’ri ta’kidlash bilan birga bu harakatning manbaini ilohiy birinchi turtki deb hisoblar edi. XIX asr nemis metafizigi E.Dyuring esa materiya avvallari qotib qolgan holda bo’lgan, keyinroq u mexanik harakatga ega bo’lgan, deb ta’kidlaydi. Materiya barcha o’zgarishlarning substantsiyaviy negizidir. Materiyadan ajralgan harakat, «sof harakat» yo’q. XIX asrning ikkinchi yarmida yirik nemis fizigi V.Ostvald o’zining materiya va harakatning bog’liqligini inkor etuvchi energetizm nazariyasi bilan chiqdi. Energetizmning vakillari materiyasiz harakat mavjud bo’lishi mumkin, degan fikrni ilgari surdilar. Ular materiyadan ajralgan qandaydir nomoddiy narsaga aylantirilgan «sof energiya»ni barcha o’zgarishlarning birdan-bir negizi deb hisoblar edilar. Haqiqatda esa energiya materiyaning xossasidir, bu xossa harakatning miqdoriy me’yoridan iborat bo’lib, moddiy sistemalarning ichki o’zgarishlari asosida muayyan ishni amalga oshirishga qobiliyati borligini ifodalaydi. Energiya materiyadan ayrim holda mavjud bo’lmaydi va hamisha moddiy jismlarning boshqa xossalari bilan birgalikda yuzaga chiqadi. Metafizik materializm harakatning faqat mexanik shakli, ya’ni oddiy ko’chish, makonda almashishni tan olib materiyaga tashqi turtkining berilishi bilan olam harakatga keladi deb, harakatni materiyadan ajratib qo’yadi. Shuningdek, ular

tabiat va jamiyatni bir-biridan ajratib, tabiat qonunlari bilan jamiyat qonunlari orasidagi umumiy bog’lanishni ko’ra olmaganlar, mexanika qonunlarini hamma sohaning rivojlanish qonuni deb bilganlar. Ilmiy falsafa ta’limotiga ko’ra, harakatning falsafiy ma’nosi shuki, u materiyaning borliq shaklidir. Materiya harakati qanday shaklda bo’lmasin, u ob’ektiv ravishda materiyadan ajralmagan holda sodir bo’ladi. Materiyaning mavjudlik shakli bo’lgani uchun harakatning ob’ektiv real bo’lish xususiyati materiyaning ham xususiyati hisoblanadi. Harakat ham materiya kabi ob’ektiv-reallikdir. Materiya o’ziga xos ichki qarama-qarshiliklarga ko’ra harakat qiladi, rivojlanadi. Materiya harakati hech qanday tashqi turtkiga, g’ayritabiiy kuchga muhtoj emas. Materiya harakati va taraqqiyotining manbai ichki qarama-qarshiliklardir. Harakatning falsafiy mazmunini materiya harakati shakllari to’g’risidagi tabiiy, ilmiy tasavvurlar bilan aralashtirmaslik zarur. Ilmiy falsafa nuqtai-nazaridan harakat materiyaning eng muhim atributi - mavjudlik usuli. U tabiat va jamiyatda yuz beradigan hamma jarayonlarni o’z ichiga qamrab oladi. Eng umumiy tarzda harakat — umuman o’zgarishdan, moddiy ob’ektlarning har qanday o’zaro ta’siridan iborat. Harakatni rivojlanish tushunchasi bilan adashtirmaslik kerak. Harakat real voqeliqda ro’y beradigan hamma o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Rivojlanish deganda esa jadal sur’atlar bilan ilgarilab boruvchi o’zgarishlar tushuniladi. Rivojlanish sifat o’zgarishlarining natijasi bo’lib, u o’zgarish narsa va hodisalardagi qarama-qarshi tomonlar orasidagi kurashning natijasidir. Bunday o’zgarishlar natijasida eskining o’rnida yangisi paydo bo’ladi, quyidan yuqoriga, oddiydan murakkabga o’tish sodir bo’ladi. Shuning uchun «harakat» tushunchasi, «rivojlanish» tushunchasiga qaraganda kengroq tushuniladi. Harakat materiyaning ichki mohiyatidan kelib chiqadigan ob’ektiv jarayon, u ikki turda namoyon bo’ladi. 1.Narsalarning mavjud sifatini saqlab qolish asosida

ro’y beradigan o’zgarishlar; 2.Narsalarning mavjud sifatining yemirilishi asosida sodir bo’ladigan o’zgarishlar. Harakat turli-tuman ko’rinishlarda bo’ladi. Ilgari harakatning asosiy shakllariga: a) mexanik harakat; b) fizik harakat; v) kimyoviy harakat; g) biologik harakat; d) ijtimoiy harakat kiradi, deb hisoblanardi. Hozirgi zamon fani mikrojismlarning oddiy mexanik harakati, harakatning boshlang’ich shakli emasligini ko’rsatib berdi. U mikrozarralar harakatiga nisbatan «yuqoriroq» turadi. Mikrozarralar harakati esa mikrojismlar harakatining asosini tashkil qiladi. Mikrozarralar harakatining asosida esa yanada chuqurroq jarayonlar yotadi. Mikrozarralar harakati kvant mexanikasi qonunlariga bo’ysunadi. Mikrozarralar harakati uzunligi, massaning kattaligi va massa harakatining tezligiga bog’liq bo’lgan to’lqin bilan bog’liqdir. «Elementar» zarralar va maydonlar darajasidagi harakatning o’ziga xos xususiyatlari farqlaridan biri elektromagnit harakat shaklidir. Uning moddiy asosi elektromagnit maydon va uning zarrasi fotonlardir. Elektromagnit maydondagi o’zaro ta’sirning tarqalishi to’lqin qonunlariga va yorug’lik tezligi doimiyligi qonuniga bo’ysunadi. Fotonlar elektromagnit maydon kvantlari bo’lib doimiy birlikda bo’lgan harakatdagina mavjuddirlar. Bu harakat materiyaning mavjudlik shaklidir degan falsafiy qoidani to’la tasdiqlaydi. Elektromagnit maydondan tashqari yana fizik maydonlar ham mavjud. Ularning hammasiga harakatning alohida shakli muvofiq keladi. Yadro harakati elementar zarralar va maydonlar harakatiga nisbatan ancha murakkabdir. Harakatning yadro shakli nuklonlarning (proton va neytronlar) harakati asosida vujudga keladi. Bu harakat shaklidan ham murakkabrog’i atom ichidagi harakatdir. Uning sifat xususiyatini yadro va elektronlar, shuningdek elektronlarning o’zlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir tashkil qiladi. Demak, harakatning fizik shakli issiqlik, elektron, magnit, atom ichidagi va boshqa jarayonlarni qamrab oladi. Uni faqat molekulyar jarayonlar bilan bog’lab tushuntirish noto’g’ridir.

Materiya va uning harakat shakllarining murakkablashib borishi, yangi o’ziga xos harakat shakli atom yoki ximik shakliga olib keladi. Uning tashuvchisi atom va molekulalardir. Harakatning’ ximik shakli turli-tuman atomlarning birikishlarida va ajralishlarida, molekulalar ichki tuzilishining o’zgarishida, ularning turli kimyoviy jarayonlarda o’zaro o’zgarishlarida namoyon bo’ladi. Materiya harakatining murakkabroq shakli bo’lgan biologik harakatning boshqa shakllardan sifat jihatidan farqi tirik organizmlarning oziqlanishi va moddiy almashuv tufayli kimyoviy tarkibni o’zlari sekin asta yangilab borishlaridir. Materiya harakatining eng murakkab shakli ijtimoiy harakatdir. Bu harakat shakli insonning paydo bo’lishi tufayli kelib chiqadi. Uning o’ziga xos xususiyati moddiy ishlab chiqarish jarayoni, shuningdek, ishlab chiqarish usuli xususiyatidan kelib chiqadigan ijtimoiy hodisalar, sinfiy, milliy, oilaviy va boshqa kishilar o’rtasidagi munosabatlardir. Yuqorida aytilganlarni e’tiborga olib, ayrim olimlar harakatni quyidagi uch shaklga ajratish haqidagi fikrni ilgari surmoqdalar: 1.Jonli tabiatdagi harakat. 2.Jonsiz tabiatdagi harakat. 3.Ijtimoiy harakat. Bular bir-birini to’ldirib, yuqorida ko’rsatilgan harakatlarning barcha shakllarini o’z ichiga qamrab oladi. Materiya harakatining hamma shakllari o’rtasida mustahkam o’zaro aloqadorlik mavjud. Bu o’zaro aloqadorlik avvalo materiyaning tarixiy taraqqiyotida va harakatining nisbatan quyi shakllari asosida yuqori shakllarining paydo bo’lishida namoyon bo’ladi. Harakatning yuqori shakllari ulardan ilgari o’tgan va ularning paydo bo’lishiga asos bo’lgan ko’pgina quyi formalarning o’zgargan shakllarini o’z ichiga oladi. Harakat shakllarining o’zaro munosabatini o’rganganda yuqori shakllarni quyi shakllardan ajratib qo’yishdan ham, tartibsiz ravishda yuqori shakllarni quyi shakllardan iborat qilib qo’yishdan ham saqlanish muhimdir. Yuqori shakllarni quyi shakllardan ajratib qo’yganda ularning kelib chiqishini izohlab bo’lmaydi. Masalan, biologiyada bunday ajratib qo’yish

vitalizmga – idealistik qarashlarga olib keladi. U hayotiy faoliyatining hamma jarayonlarini go’yo tirik organizmlarda jo qilingan alohida nomoddiy faktorlarga – “entelexiya”, “yaratuvchi kuch”, va shu kabilar amaliyotiga bog’lab izohlaydi. Vitalizmning bosh manbalari Platonning go’yo hayvonlar va o’simliklar olamiga jon bag’ishlaydigan – jon haqidagi ta’limotiga hamda Aristotelning entelexiya haqidagi ta’limotiga borib taqaladi. XVII-XVIII asrlarda tarkib topgan vitalizmning namoyondalari G.Shtal, P.Bertalanfi, A.Ventsel va boshqalar tirik tabiatning sifat jihatidan o’ziga xosligini dalil qilib ko’rsatib, hayotiy faoliyat jarayonlarini moddiy fizikaviy-kimyoviy va biologik qonuniyatlardan ajratib qo’yadi. Jonli tabiatni jonsiz tabiatga haddan tashqari qarama-qarshi qilib qo’yish, vitalizmni jonli narsaning jonsiz narsadan paydo bo’lishi mumkinligini inkor qilishga olib keladi. Masala bu tahlitda qo’yilganda hayotning ilohiy kelib chiqishi yoki uning abadiy mavjudligini tan olish qoladi. Hozirgi zamon fani hayotning tarixan paydo bo’lish qonunlarini va uning jarayonlarini harakatning fizikaviykimyoviy shakllariga bog’liq ekanligini ochib berib, vitalizmga zarba berdi. Harakatning yuqori shakllarini quyi shakllaridan sifat jihatidan farq qilishini e’tiborga olmaslik mexanitsizmga olib keladi. U tabiat va jamiyat taraqqiyotini, ya’ni harakatning yuqori shakllarini materiya harakatining quyi shakli bo’lgan mexanik shakli qonunlari bilan izohlaydi. Hozirgi kunda mexanitsizmning ko’rinishlarini ba’zilar tomonidan tafakkurni kibernetik mashinalarda sodir bo’ladigan axborot jarayonlari bilan birdek qilib ko’rsatishga urinishlarida kuzatishimiz mumkin. Oliy materiya harakat shakllari nisbatan quyi shakllar asosida tarixan paydo bo’lgan. Ular o’rtasida materiya harakat shakli qo’yi shakllardan sifat jihatdan farq qiladi va uni quyi shakldan iborat qilib bo’lmaydi. Harakat shakllarining o’zaro ta’sirini bilish olamning moddiy birligini, materiyaning tarixiy taraqqiyot xususiyatlarini ochib berish uchun katta metodologik ahamiyatga egadir. Harakatning ko’rinishi qanday shaklda bo’lmasin, u moddiy asosga ega. Olam hodisalari doimo o’zgarishda, o’sishda, qotib qolgan narsaning o’zi yo’q.

Demak, materiya harakati shakllari har xil bo’lmasin, ular bir-biriga bog’liqdir. Materiya harakatining har bir shakli o’zining qonuniyatiga ega. Masalan, mexanik harakat klassik mexanika qonuniga, issiqlik harakati termodinamika qonuniga, kimyoviy harakat moddalarning ajralish va birikish reaktsiyasi qonuniga, biologik harakat assimilyatsiya va dissimilyatsiya qonuniga asoslanadi. Harakatning har bir shakli bir-biridan o’ziga xos qonuniyati bilan sifat jihatdan farq qiladi. Ilmiy falsafa harakat bilan bir qatorda muvozanat tushunchasi borligini inkor etmaydi. Tinchlik harakatning ifodasi, o’lchovi natijasidir. Tinchlik nisbiy va vaqtincha, harakat esa mutlaqdir. Harakatning ko’rinishi qanday shaklda bo’lmasin, u nisbiy xarakterga egadir. Masalan, yerda tinch turgan bir jismni olaylik. U jism faqat boshqa harakatlanuvchi predmetlarga nisbatan tinch, xolos. yerdagi jism tinch turgan bo’lib ko’rinsa ham, u yer bilan birga uning o’z o’qi atrofida harakatlanadi. Undan tashqari, bu jism o’zining muayyan sifatini abadiy saqlab qolmaydi, uning tarkibida fizik va kimyoviy o’zgarishlar doim sodir bo’lib turadiki, bu hol natijada o’sha jismni sifat jihatdan o’zgarishiga olib keladi. Har bir narsa bordan yo’q bo’lmaydi, yo’qdan bor bo’lmaydi, tabiat azaldan mavjud va doimiy harakatdadir. Hozirgi zamon fizikasining asoschisi Geyzenberg «Yadro fizikasining falsafiy muammolari» kitobida hamma narsaning asosi bitta substantsiyadan iborat, bu substantsiya energiyadir, deb ta’kidlaydi. Metafizika materiyaning harakatsiz mavjudligini e’tirof etadi. Bunga qarama-qarshi dialektika materiya va harakatning birligi, ularning ajralmasligini fan kashfiyotlari bilan bog’lab ilmiy jihatdan asoslab berdi. Harakatsiz materiya, materiyasiz harakat bo’lishi mumkin emasligini hozirgi tibbiyot va ijtimoiy fanlar ham isbotlaydi. 4. Borliqning fazo va vaqtda mavjudligi.

Materiya cheksiz ravishda sodir bo’lib turadigan harakat, o’sish, o’zgarish va taraqqiyot hamisha fazo bilan vaqtda yuz beradi. Harakat singari fazo va vaqt ham materiya mavjudligining tub ob’ektiv shaklidir. Demak, harakatni materiyadan ajratish mumkin emas, shuningdek, fazo bilan vaqtni ham materiyadan ajratib bo’lmaydi. Harakat fazo bilan vaqtning mohiyatidir. Boshqacha aytganda, harakat fazo bilan vaqtning birligidir. Fazo bilan vaqt o’z tabiatining mavjudligini materiya harakatida ochiq-oydin ko’rsatadi. Fazo harakatdagi materiya mavjudligining tub ob’ektiv shaklidir. Fazo tushunchasi moddiy ob’ektlarning birgalikda mavjudligini va bir-biridan uzoqligini, ularning ko’lamini, bir-biriga nisbatan joylashish tartibini ifodalaydi. Tabiatdagi hamma jismlar, jumladan, insonning o’zi ham ob’ektiv olamda sodir bo’ladigan hamma moddiy jarayonlar fazoda o’rin tutadilar, muayyan masofaga ega bo’ladilar. Olamda mavjud bo’lgan predmetlar bir-biridan sifat jihatidangina emas, uzunligi, kengligi, hajmi, baland-pastligi, katta-kichikligi, o’rin jihatidan ham farqlanadi. Ularning har biri bir-biriga nisbatan yaqin yoki uzoq, quyi yoki yuqori, chap yoki o’ngda joylashgan bo’ladi. Bularning hammasi fazo tushunchasida ifodalanadi. Vaqt ham materiyaning mavjudlik shakli bo’lib, moddiy jarayonlarning keng yoyilishi izchilligini, bu jarayonlarning turli bosqichlari, bir-biridan ajralganligi, ularning davom etishini, ularning rivojlanishini bildiradi. Har bir narsa o’z o’tmishi, hoziri, kelgusiga ega. Narsa, hodisalarning ba’zi birlari avvalroq, boshqalari keyinroq bo’ladi. Bular esa vaqt tushunchasini ifodalaydi. Har bir moddiy ob’ekt vaqtda bo’lmasdan turib faqat fazoning o’zida bo’lishi mumkin emas. Hamma vaqt va hamma joyda har qanday jism fazoda ham, vaqtda ham mavjuddir. Buning ma’nosi fazo bilan vaqt bir-biri bilan uzviy bog’liq demakdir. Fazo va vaqt ham materiya kabi ob’ektiv xususiyatga ega. Idealistlar fazo va vaqtning ob’ektivligini inkor qiladilar. Ular fazo bilan vaqt ongda mavjud

bo’lgan qandaydir narsadir deb isbotlashga harakat qiladilar. Chunonchi, Kant nuqtai nazariga ko’ra, fazo va vaqt hissiy mushohadaning qandaydir aprior (tajribagacha) shakllari bo’lib, ular ongimizning o’z tabiati taqozosi bilan vujudga kelgan. Uningcha, inson ongi bo’lmasa fazo, vaqt ham bo’lmaydi. Berkli, Max fazo va vaqtni sub’ektiv hissiyotlar shakli, faqat sezgilarimiz qatorining tartibga solingan tizimlaridir, deb hisoblaydilar. Gegel falsafasida fazo va vaqt «mutlaq g’oyadan» tug’ilgan bo’lib, ular bu g’oya taraqqiyotining muayyan bosqichida paydo bo’ladi. Ammo u fazo va vaqtni bir-biridan ajratib qo’yadi va natijada tabiatning fazo ichida, lekin vaqtdan tashqarida rivojlanishi to’g’risidagi fikrni ilgari suradi. Bunday tasavvurlarning noto’g’riligini odamlarning butun hayotiy tajribasi, fanning taraqqiyoti tasdiqlab kelmoqda. Fazo va vaqtning ob’ektivligini inkor qilish, nazariy jihatdan chalkashlikdan, amaliy jihatdan esa fideizm oldida taslim bo’lib, ojiz qolishdan iboratdir. Har qanday borliqning asosiy shakllari fazo va vaqtdir. Ilmiy falsafa ta’limoti idealistik fikrlarga qarama-qarshi o’laroq, fazo va vaqtning ob’ektivligini, ya’ni insonga ham, insoniyatga ham bog’liq emasligini, ongdan tashqarida va mustaqil ekanligini e’tirof etib, ular o’rtasida umumiy o’xshash tomonlar hamda ayrim farqlar mavjudligini ta’kidlaydi: birinchidan, fazo bilan vaqtning ob’ektivligi, inson ongi, irodasi va g’oyalariga bog’liq emasligi, ular o’rtasidagi umumiylikning’ muhim tomonlaridan birini tashkil etadi. Ikkinchidan, fazo bilan vaqt abadiy, azaliydir. Fazo bilan vaqtning abadiyligi materiyaning abadiyligidan kelib chiqadi. Uchinchidan, fazo bilan vaqt cheksiz, chegarasiz va bepoyondir. Fazoning o’ziga xos xususiyati va vaqtdan farqi uning uch o’lchovga ega bo’lishidadir. Bu uch o’lchov materiya bo’yiga va balandligiga, oldiga va orqasiga qarab uning cheksiz ekanligini ko’rsatadi. U turli narsa va hodisalarda har xil bo’ladi. Hozirgi zamon fizikasining nisbiylik nazariyasida to’rt o’lchovli geometrik fazo haqida so’z boradi. Bunda to’rtinchi o’lchov sifatida vaqt olingan. Vaqt fazo bilan chambarchas bog’liq bo’lsada, lekin o’zining ayrim xususiyatlari bilan undan farq qiladi. Vaqtning muhim xususiyati uning bir

o’lchovliligidadir, qaytarilmasligidadir. Moddiy narsalar fazoda har xil joylashishlari, turli tomonga harakat qilishlari mumkin, lekin vaqtga kelganda ular faqat bir tomonga qarab yo’nalishda bo’ladi, vaqt hech qachon orqaga qarab harakat qilmaydi. O’tgan zamonning qaytarilishi va hozirgi zamonning yo’q bo’lishi mumkin emas. Vaqtning o’ziga xos tomonlaridan yana biri uning cheksizligidadir. Vaqt cheksizligining’ ma’nosi shuki, moddiy dunyoning boshi ham, oxiri ham yo’q va bo’lmaydi. Fazo va vaqtga ichki ziddiyat xosdir. U shundan iboratki, fazo va vaqt o’z tabiatiga ko’ra ham mutlaq, ham nisbiydir. Fazo va vaqt materiya mavjudligining umumiy ob’ektiv shakllari kabi mutlaqdir, chunki bu shakllardan tashqari hech qanday moddiy jismlarning bo’lishi mumkin emasdir. Shuningdek, fazo va vaqt nisbiydir, chunki ularning aniq xossalari o’zgaruvchi materiyaning xossalariga bog’liqdir. Ziddiyat shundan iboratki, fazo va vaqt nihoyasizlik bilan nihoyaning birligini tashkil etadi, fazoning nihoyasizligi ayrim moddiy ob’ektlarning nihoyali ko’lamlaridan tarkib topadi, vaqtning nihoyasizligi esa ayrim moddiy jarayonlarning nihoyali uzluklilaridan tarkib topadi. Fazo va vaqt uzluksizdir va shu bilan birga uzlukli (diskret)dir. Fazo shu ma’noda uzluksizki, uning har qanday tarzda olingan (katta yoki kichik, juda yaqin yoki uzoq) elementlari orasida bir element hamisha real suratda mavjud bo’ladi va bu element ularni yagona fazoviy ko’lamga birlashtiradi; boshqacha qilib aytganda fazoviy ko’lam elementlari o’rtasida hech qanday mutlaq alohidalik, bo’linishlik yo’q; ular bir-biriga o’tib turishadi. Ya’ni vaqt shu ma’noda uzluksizki, uning har qanday kichik ikki oralig’i o’rtasida hamisha real suratda bir vaqtli uzluklik mavjuddir. Fazo va vaqtning uzluksizligi shundan iboratki, ular o’zlarining ichki xossalariga predmetlar va jarayonlarning sifat tafovutiga muvofiq tuzilishiga ko’ra farq qilib turadigan unsurlardan tarkib topgan.

Insonning fazo va vaqt haqidagi tushunchalari, tasavvurlari qotib qolgan emas, balki nisbiy, ya’ni o’zgaruvchan, rivojlanib borish xususiyatiga egadir. Materiya fazoda cheksiz, vaqtda abadiydir, degan fikrning mohiyati shundan iboratki, fazoning hech qanday chegarasi, markazi, tomoni, bo’linadigan joyi, oxirgi nuqtasi yo’q, u cheksiz va chegarasizdir, bepoyondir. Hozirgi zamon tabiatshunoslik fanlari olamning fazo va vaqtda boshi ham, oxiri ham yo’qligi to’g’risidagi ta’limotini asoslovchi yangidan-yangi dalillarni qo’lga kiritdi. Ularning ko’rsatishicha, bizning galaktikamiz koinotda yakkayu-yagona emas, balki cheksiz yulduzlar tizimining biridir. N.I.Lobachevskiy geometriyasi fazoning materiya bilan chambarchas bog’liq ekanligini isbotlab, mutlaq chegara va sistema bo’lishi mumkin emasligini ko’rsatadi. U Evklid geometriyasiga nisbatan fazoning geometrik xususiyatlari o’zgarishini chuqur tushuntiradi. Evklid geometriyasida fazo materiyadan ajralgan holda, abadiy va hamma yerda bir xil xususiyatga ega shaklda tushuntiriladi. Bu fazo haqidagi metafizik tushuntirish usulidir. Lobachevskiy fazo va vaqtning xususiyatlarini materiya va uning harakati bilan bog’liq ravishda tushuntiradi. Uning geometriyasi Eynshteynning nisbiylik nazariyasida yana ham kengroq mazmunga ega bo’ladi. Fazo va vaqtning bir butunligini ifodalashda moddiy jarayonlarni ham fazodan, ham vaqtdan ajratmay bir butun holda tekshirish zarur. Hozirgi zamon fanida ko’p o’lchovlilikni quyidagicha tushuntirish mumkin. Nemis olimi German Mankovskiy uch o’lchovli fazo va vaqtni ko’p o’lchovli deb oladi. Bu yerda uch o’lchovli fazo va to’rtinchisi sifatida vaqt olingan. Nisbiylik nazariyasida fazo va vaqt orasidagi bog’lanishni ko’rsatish jism harakatiga kuchli maydon tortish kuchining ta’siri ham hisobga olinadi. Lekin bu kashfiyotlar nisbiylik nazariyasidagi fazo va vaqt orasidagi bog’lanish tugal aniqlandi, degan xulosaga olib kelmaydi, aksincha bu sohadagi bilimlarimiz yana ham aniqlanishi va chuqur bo’lishi mumkin. Fazo va vaqtning xususiyati o’zgarmaydi. Fazo va vaqt to’g’risidagi bilimlarimizning mazmuni kengayishi mumkin. Fazo va vaqt

birbiri bilan ziddiyatli bog’langan. Bu bog’lanishni fazoning cheksiz, vaqtning esa abadiy bo’lishida ko’rish mumkin. Ma’lumki, narsa va ob’ektlarning harakati bir vaqtda, bir joyda ro’y bermaydi. Materiyaning harakati turli fazoda, turli vaqtda bo’lishi mumkin. Moddiy ob’ektlar turli xil o’rinda, turli xil masofalar orasida joylashgan bo’lib, ular doimo harakatda. Bu harakat sekin yoki tez bo’lishi mumkin. Bu masalani fizika fanining nisbiylik nazariyasi hal qilib beradi. Ilmiy falsafa nuqtai nazaridan, materiya hech qachon va hech yerda chegaralanmagan. Vaqtning cheksizligi dunyoning bepoyonligini bildiradi, bu fazoning ham chegarasi yo’qligini ko’rsatadi. Shunday qilib, fazo va vaqt harakatdagi materiyaning ob’ektiv yashash usulidir. Materiyaga xos xususiyatlar fazo va vaqtga ham xosdir. Materiyaning tuzilishi va xossalari haqidagi bilimimizning o’sishi kabi, fazo va vaqt to’g’risidagi bilimlarimiz ham cheksiz ortib boradi. Materiya fazoda cheksiz, vaqtda abadiydir. Vaqtning cheksizligi dunyoning cheksizligini, boshi va oxiri yo’qligini ko’rsatadi. Tabiat va jamiyat hodisalari hamma vaqt ketma-ket sodir bo’ladi va harakat qiladi. Materiya vaqtda harakat qiladi, demak materiya, harakat, fazo va vaqt dialektik bog’langan. Ularning dialektik birligi umumiy aniq fanlar uchun amaliy jihatdan metodologik asos hisoblanadi. 5.Tabiat - borliqning ajralmas qismi Insonni qurshab turgan tabiat, uning paydo bo’lishi va rivojlanishi qonuniyatlarini falsafiy nuqtai nazardan tushunish, ilmiy bilish va amaliyotda katta ahamiyat kasb etadi. Tabiat benihoyat xilma-xil shakl va ko’rinishlarda bo’lib, insonni qurshab turgan moddiy olam, butun borliqni o’z ichiga qamrab oladi. U keng ma’noda olganda, materiya, koinot tushunchalarini ham ifodalaydi. Sharq falsafasi va islom ta’limotida Olloh hamma narsaning ibtidosi, materiyani ham, tabiatni ham Tangri taolo yaratgan, deyiladi.

Ilmiy falsafa esa tabiatning mavjudligi insonga, uning ongi va sezgisiga bog’liq emas, deb uqtiradi. O’tmishda yer shunday bir holatda bo’lganki, unda o’zining sezgilari va ongiga ega bo’lgan inson u yoqda tursin, hatto boshqa har qanday jonli mavjudotlarning ham yashashi uchun hech bir imkoniyat bo’lmagan. yer, Quyosh sistemasi, umuman tabiat har qanday ongdan tashqarida va unga bog’liq bo’lmagan holda mavjuddir. Kishi ongi tabiat taraqqiyotining faqat muayyan bosqichidagina uning mahsuli sifatida vujudga kelgan. Ongdan tashqarida va unga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan tabiatning na boshi, na oxiri, na ibtidosi va na intixosi bor. Hozirgi zamon fanlari olamning, tabiatning cheksiz, benihoyaligi to’g’risidagi yangidan-yangi dalillar bermoqda. Fan sohasidagi yutuqlarning ko’rsatishicha, bizning galaktikamizdan tashqarida joylashgan son-sanoqsiz yulduzlar sistemalari mavjud. Tabiat, butun moddiy olam doimiy harakatda, to’xtovsiz o’zgarish va rivojlanishdadir. Mavjudotdagi barcha jismlar Oy, Quyosh, sayyoralar, meteoritlar fazoda doimiy ravishda harakatda. Tabiatning, materiyaning fazoda cheksiz va vaqtda abadiy bo’lgan tinimsiz harakati jarayonida ba’zi bir narsalar yemiriladi, yangilari paydo bo’ladi. Tabiatning million yillar davomidagi tadrijiy taraqqiyoti jarayonida jonsiz dunyodan jonli dunyo kelib chiqqan. Jonli dunyoning paydo bo’lishi tabiatning, materiyaning cheksiz koinotdagi taraqqiyotidan kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlardan biridir. Jonli materiya keyinroq yuz bergan hodisalar, uzoq davom etgan taraqqiyot samarasidir. Jonli tabiat ham jonsiz tabiat ham doimiy harakatdadir. Lekin harakat ularning har ikkalasida ham biroz boshqacharoq shaklda amalga oshadi. Hayot tabiat taraqqiyotining ma’lum bosqichidagi ko’rinishidir. Jonli tabiat moddiy olamning kichik bir qismini tashkil etgani uchun unga xos xususiyatlarni jonsiz olamga mexanik ravishda yoyib bo’lmaydi. Ilmiy falsafa jonli tabiat bilan jonsiz tabiat o’rtasida o’tib bo’lmaydigan to’siq yo’q, deb ta’lim beradi. Ular bir-biridan sifat jihatdan farq qilishiga

qaramay, bir-biri bilan bog’liq hamdir. Jonli tabiat abadiy mavjud bo’lgan emas, balki jonsiz tabiat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida, ma’lum ob’ektiv sharoitlar asosida vujudga kelgan. Jonli tabiat bilan jonsiz tabiat asosida ham yagona moddiy substantsiya — materiya yotadi. Demak, jonli tabiat bilan jonsiz tabiat o’rtasidagi bog’lanish ularning birligida yaqqol ko’rinadi. Jonli tabiat bilan jonsiz tabiat o’rtasidagi moddiy birlik ularning kimyoviy tarkibida ham juda aniq ko’rinadi. Odam organizmidagi kislorod, uglerod, oltingugurt, azot, kaltsiy, fosfor, magniy, natriy, kaliy, xlor, temir singari elementlarni jonsiz tabiatda ham uchratamiz. Organizmlarni tashkil etuvchi oqsil tarkibida ham shunday elementlar bor. Jonli tabiat bilan jonsiz tabiat o’rtasida umumiy tomonlardan tashqari ularning har biriga xos bo’lgan farqli tomonlari ham mavjud. Jonli organizmlarning asosiy xususiyati shuki, ular tashqi muhit bilan modda almashinadi. Bu esa, materiyaning murakkab va yuqori shakllariga tegishli bo’lgan xususiyatdir. Tirik jismlarning eng muhim xususiyati — moddalar almashinuvidan, jonli tuzilishlarning buzilishi va yangidan tuzilishidan, assimilyatsiya va dissimilyatsiyadan iborat. Ana shular organik jismlar yashashning asosiy sharoitidir. Hayot — oqsil jismlarning yashash usulidir, bu usul esa o’z mohiyati bilan mazkur jismlarning kimyoviy - tarkibiy qismlarining doimo o’z-o’zini yangilab turishidan iborat. Tabiat taraqqiyotining yuksak cho’qqisi jonli organizmlarning kelib chiqishidan iborat. Bir hujayrali organizmlarning vujudga kelishi organizmlar taraqqiyotidagi dastlabki bosqichdir. Dastlabki vujudga kelgan organizmlar o’zining tuzilishi va xususiyati jiqatidan hozirgi hayvon va o’simliklarning eng soddalari bo’lgan. Organik birikmalarning bir necha million yil davom etgan taraqqiyoti natijasida hayvonlarning hozirgi turlari vujudga kelgan. Jonli tabiat insonning paydo bo’lishi uchun hamma zarur shart-sharoitni hozirlaydi. Tabiatning tarkibiy qismi bo’lgan odam jonli organizmlarning uzoq

vaqt davomida ro’y bergan taraqqiyotining qonuniy muqsulidir. Odamning paydo bo’lishini jonli tabiatning taraqqiyotidan ajratib bo’lmaydi. Inson taraqqiyotining ilk bosqichlarida, odam tabiatdan endigina ajralib chiqqan kezlarda juda nochor hayot kechirgan, u tabiat kuchlariga qaram bo’lgan, tabiatning tayyor mahsulotlarini iste’mol qilib kun kechirgan. Keyinchalik mehnat tufayli, mehnat qurollari yasash, moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish asosida kishilik jamiyati paydo bo’ldi va rivojlandi. Forobiyning fikricha, «Har bir inson o’z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashamoq va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko’p narsalarga muhtoj bo’ladi, u bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga ega bo’lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug’iladi... Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo’lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko’paydilar, yerning aholi yashaydigan qismiga o’rnashdilar va natijada inson jamoasi vujudga keldi» 3 . Jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi aloqadorlik zaminida mehnat yotadi. Mehnat avvalo, odam bilan tabiat o’rtasida yuz beradigan jarayonlardir, odam shu jarayonda o’z faoliyati bilan o’zi ila tabiat o’rtasida moddalar ayirboshlanishiga vositachilik qiladi, bu ayriboshlashni tartibga soladi va nazorat qiladi. Odamning o’zi tabiat kuchi sifatida tabiat moddasiga qarama-qarshi turadi. Odam tabiat moddasini o’z hayoti uchun yaroqli bo’lgan ma’lum bir shaklda o’zlashtirib olish uchun o’z tabiiy kuchlarini, qo’l va oyoqlarini, bosh va barmoqlarini harakatga keltiradi. Shu harakat vositasi bilan tashqi tabiatga ta’sir qilib va uni o’zlashtirib, odam shu bilan birga o’z tabiatini ham o’zgartiradi. Kishilar moddiy boyliklar yaratish, mehnat qilish asosida tabiat kuchlariga ta’sir etganlar, madaniyat tarixini, ijtimoiy munosabatlar dunyosini yaratishga muvaffaq bo’lganlar. Taraqqiyotning eng qadim bosqichida kishilarning tabiat kuchlariga qarshi olib borgan kurashidagi katta g’alabalaridan biri olovni kashf etganliklaridir. Ana shu kashfiyot tufayli ovqat pishirish, ishlab chiqarish qurollarini tayyorlash — 3 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-186-bet.

vahshiy hayvonlarni ovlash, sovuq iqlilmi joylarda ham yashash imkoniyati tug’ildi. Temir tishli omochdan foydalanish orqasida keng miqyosda dehqonchilik bilan shug’ullanishga yo’l ochildi. Dehqonchilikning rivojlanishi chorvachilikni yuzaga keltirdi. Odamlar moddiy ne’matlar ishlab chiqarish natijasidagina tabiat kuchlarini yengishga muvaffaq bo’lganlar. Hayvon, parrandalar, o’simliklar, har xil giyohlardan oziqlanib, tirikchilik vositalarini tabiatdan tayyor holda olganlar. Shuning uchun ham ular tabiatga mutlaq qaramdirlar. Odam esa tabiatga faol ta’sir ko’rsatadi. Mehnat yordamida inson tabiat kuchlaridan o’z maqsadi yo’lida foydalanadi. Kishilar tabiatidagi narsalarni o’zgartirib mehnat qurollarini va tirikchilik vositalarini tayyorlaydilar. Odamning hayvondan farq qiladigan muhim tomonlaridan biri ham ana shunda. Sirtdan qaraganda ba’zi bir hayvonlar mehnat qilganday bo’lib ko’rinadi. Ular ehtiyojlarini qondirish uchun mehnat qurolidan emas, balki o’zlarining tabiiy a’zolari — tirnoqlari, qoziq tishlari, o’tkir ko’zlaridan foydalanadilar. Birorta ham hayvon hech qachon, hatto eng oddiy mehnat qurolini ham yaratgan emas. Mehnat qurolini yasash va undan foydalanish bu faqat insonga xos xususiyatdir. Mehnat quroli tabiatning insonga hadyasi emas, balki u inson aqliy va jismoniy mehnatining natijasidir. Mehnat - kishilarning maqsadga muvofiq faoliyatidir. Mehnat tufayli odamning ehtiyoji qondiriladi. Mehnat tabiat yaratgan narsalarni inson o’z ehtiyoji uchun o’zlashtirib olishidir, inson bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinishining umumiy shartidir, inson hayotining abadiy tabiiy shartidir. Mehnat, ishlab chiqarish insonning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishining, uning tabiatdan ajralib chiqishining negizidir. Insonlar tirikchilik uchun zarur vositalarni ishlab chiqara boshlashlari bilanoq o’zlarini hayvonlardan farq eta boshlaydilar. Mehnat qilish natijasida odam o’zining tabiiy a’zolari faoliyatini o’zgartiradi, muskullari, paylari, oyoq va qo’llari rivojlanadi.

Shuningdek, odamning aqliy va jismoniy qobiliyatlari ham rivojlanadi, miyasi va sezgi a’zolari taraqqiy etadi. Insonning sezgi a’zolari — mehnatning, ijtimoiy munosabatlarning, inson amaliy faoliyatining mahsulidir. Inson tabiat farzandi sifatida paydo bo’lgan bo’lsada, lekin insonga xos deb e’tirof etilgan xususiyatlarning hammasiga u jamiyatda bevosita aralashish, ta’lim- tarbiya olish, mehnat qilish orqali erishdi. Mehnatning roli va ahamiyati, ayniqsa, ikki narsada kuchliroq seziladi. Birinchidan, inson ajdodlari organizmi mehnat ta’sirida biologik mavjudotga xos bo’lgan belgilardan ijtimoiy mazmunga xos tomonga o’zgara boshladi. Ikkinchidan, mehnat gapirish, aloqa o’rnatish, ijtimoiy tajriba orttirish, inson ongi, til va tafakkurining paydo bo’lishi va rivojlanishi uchun ham asos bo’ldi. Odamning ongi ham o’zi kabi ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. Insonga xos bo’lgan ong faqat mehnat jarayonida rivojlanadi. San’at, fan, madaniyat va texnika taraqqiyoti tarixi bizning barcha fikrlarimiz, g’oyalarimiz mehnat jarayonida tug’ilganligini va rivojlanib borganligini ko’rsatib turibdi. Kishilar o’rtasidagi eng muhim aloqa vositasi bo’lgan tilning kelib chiqishi va rivojlanishi ham mehnat bilan bevosita bog’liq. Mehnat natijasida qo’yilgan har bir yangi qadam insonning bilim darajasini kengaytira bordi. U tabiat predmetlarida doimiy ravishda yangi, shu vaqtgacha ma’lum bo’lmagan xususiyatlarni ocha bordi. Ikkinchi tomondan, zaruriyat orqasida mehnatning rivojlanishi jamiyat a’zolarining yanada yaqinroq jipslashuviga yordam beradi. Natijada ularda bir-birlariga nimanidir aytish ehtiyoji tug’iladi. Bu ehtiyoj o’zaro aloqa vositasi tilni vujudga keltiradi. Insonga xos bo’lgan barcha xislat va fazilatlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi mehnat bilan, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan uzviy bog’liq. Birgalikda qilinadigan har qanday mehnat kishilarning bir-birlari bilan muayyan aloqa va munosabatlarda bo’lishlarini taqozo qiladi. Kishilar ana shu aloqa va munosabat asosida bir-birlariga va tabiatga ta’sir etadilar.

Inson o’zining ma’lum maqsadga qaratilgan amaliy faoliyati jarayonida tabiatni behad o’zgartirib yubordi. Insoniyatning ko’p ming yillik tarixiy taraqqiyoti jarayonida o’simliklarning shunday yangi navlari va hayvonlarning tabiat yaratmagan zotlari yaratildiki, buni ko’rib ajablanmaslik mumkin emas. Dunyo haritasida yangidan-yangi mamlakatlar, viloyatlarning paydo bo’lganligi va bo’layotganligi, o’simlik va hayvonlar dunyosining o’zgarib borayotganligi, suv omborlari, to’g’onlar, sun’iy dengizlarning paydo bo’layotganligi, qo’riq va bo’z yerlarning o’zlashtirilayotganligi, sanoat korxonalarining bunyod etilayotganligi, bularning hammasi insonning tabiatga ta’siri kuchayib borayotganligining muhim ko’rinishlaridandir. yer sharining, jahon okeanining inson amaliy faoliyati ta’sirida biron-bir darajada o’zgarmayotgan nuqtasi deyarli yo’q. Inson o’zining aql-idroki, fan va texnika yordamida oziq-ovqatning, qurilish materiallarining, kiyim-kechak uchun ishlatiladigan matolarning, sun’iy tolalarning tabiat yaratmagan yangidan-yangi turlarini ixtiro qildi va qilmoqda. Insonning tabiatga ta’siri ijtimoiy taraqqiyot mobaynida hozirgi davrdagidek bo’lgan emas. Hozirgi paytda insonning yashash maskanining tabiiy muhiti o’zgarmoqda. Bu muhit inson sivilizatsiyasining bir qismiga aylandi. Boshqacha aytganda, “ikkinchi tabiat” — insoniyat madaniy dunyosi vujudga keltirildi, ya’ni shunday narsalar va jarayonlar vujudga keltirildiki, ularning tabiatda tayyor holda mavjud bo’lishi u yoqda tursin, hatto ular tabiatning o’z kuchlari ta’siri ostida ham paydo bo’la olmaydi. Bundan endiliqda tabiat o’z mavjudligining ob’ektiv xususiyatini yo’qotdi, degan ma’no kelib chiqmaydi, albatta. Tabiat ilgarilari ob’ektiv va birlamchi bo’lganidek, hozir va bundan keyin ham shundayligicha qolaveradi. Yuqorida aytilganlardan quyidagi xulosaga kelish mumkin: birinchidan, inson va insoniyat dunyosi tabiatdan ajralmasdir, uning oliy mahsulidir, ikkinchidan, kishini tabiat vujudga keltirgan bo’lsa, uni jamiyat, ijtimoiyiqtisodiy munosabatlar kamol toptirdi va unga ijtimoiy qiyofa berdi, uchinchidan, odamning

o’zini ham, uning ongini ham mehnat yaratdi va rivojlantirdi, to’rtinchidan, tabiiy muhit inson amaliy faoliyatida behad o’zgarib “insonning tanasi”ga aylandi. 6.Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi Kishilik jamiyati moddiy olamning, tabiatning ko’p ming yillik tadrijiy taraqqiyotining qonuniy mahsulidir. U taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida, insonlar jamoasi kelib chiqqan davrda yuzaga kelgan. Demak, jamiyat tarixi va uning taraqqiyoti inson ma’lum jamoaga birlashib mehnat qilgan, ishlab chiqarish qurollarini yaratgan, ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar shakllangan davrdan boshlandi. Jamiyat tarixi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy munosabatlar tarixidir. Jamiyat rivojlanishi esa shu munosabatlarning o’sishi va takomilashishi shaklida bo’ladi. Jamiyat tarixi tabiat rivojlanishi tarixining ma’lum bir davridan boshlandi. Shunday qilib, inson va jamiyat tabiatning ajralmas bir qismi bo’lishi bilan birga uning alohida ongli qismidir. Jamiyat hamisha tabiat bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Inson har doim tabiatning bag’rida yashaydi. Biz butun borlig’imiz bilan tabiatnikimiz va uning ichida yashaymiz, olamiz va ulardan to’g’ri foydalana bilamiz. Inson hech qachon tabiatdan tashqarida, u bilan aloqa va munosabatda bo’lmasdan turib yashay olmaydi. Tabiat bilan jamiyat, tabiat bilan inson, tabiat tarixi bilan jamiyat tarixida dialektik birlikda, ta’sir va aks ta’sirdadir. Ularni birbiridan ajratish mumkin emas. Alohida inson ham, umuman jamiyat va insoniyat dunyosi ham nazariy, jismoniy, amaliy jihatdan tabiat bilan uzviy aloqadorlikda yashaydi. Tabiat-tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar ya’ni, nafas olinadigan havo, ichiladigan suv, har xil xom ashyolar bo’lmasa inson, jamiyat yashay olmaydi, san’at, qishloq xo’jaligi va madaniyatni yuksaltirib bo’lmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne’matlarning birinchi manbai sifatida ham sog’liq, shodlik, hayot

qiziqishining va har bir kishidagi ma’naviy boyliklarning bitmas-tuganmas manbai sifatida ham o’zining g’oyat zo’r ahamiyatini hech qachon yo’qotmaydi. Tabiatning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan yer insonlarning oziq-ovqat manbai, uning dastlabki mehnat vositalarining xazinasidir. yer insonni boqadi, ingliz olimi Vilyam Petti aytganidek, mehnat boylikning “otasi” bo’lsa, yer uning “onasi”dir. Odamlar bir necha ming yillar davomida uning issiq bag’rida undi, voyaga yetdi. Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham yer tufaylidir. Shunday ekan, inson uchun g’oyat darajada muhim va zarur bo’lgan yerni e’zozlamaslik mumkin emas. Kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarishi uchun muayyan tabiiy sharoitlar talab qilinadi. Tabiatning jamiyat bilan yaqindan aloqa bog’laydigan, uning taraqqiyotiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadigan qismi tabiiy muhit deb ataladi. yer va yer osti boyliklari, daryolar, iqlim va boshqa shu kabilar tabiiy muhitni tashkil etadi. Tabiiy muhit jamiyat taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omil sifatida ikki katta turkumga bo’linadi. Ulardan biri tirikchilik vositalaridan iborat tabiiy boyliklar, ya’ni yerning hosildorligi, o’rmonlarda hayvonlar, suvda baliqlarning ko’pligidan iborat bo’lsa, ikkinchisi mehnat vositalari (mavjud sharoitlar, kema qatnaydigan daryolar, daraxtlar, ko’mir, neft, gaz va boshqalar)dir. Kishilik jamiyatining boshlang’ich davrida tashqi tabiiy sharoitlarning birinchi xil, jamiyat taraqqiyotining yuqori bosqichida ikkinchi xili hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Tabiiy sharoit jamiyat taraqqiyotiga ikki xil ta’sir ko’rsatadi. Ma’lumki, tirikchilik vositalari va tabiiy manbalarga boy bo’lgan mamlakatlarda yashovchi xalqlar o’z tirikchiliklari uchun zarur bo’lgan mahsulotlarni tayyorlashda mablag’ va kuchni bunday tabiiy qulayliklarga ega bo’lmagan xalqlarga qaraganda ancha kam sarflaydilar. Qulay tabiiy sharoitlar jamiyat taraqqiyotiga ma’lum darajada yordam beradi. Qondirilishi mutlaq zarur bo’lgan tabiiy ehtiyojlarning miqdori naqadar kam bo’lsa, yerning tabiiy hosildorligi naqadar ko’p bo’lsa va iqlim naqadar qulay bo’lsa, ishlab chiqaruvchi hayotning saqlanish va takror qilinishi

uchun zarur bo’lgan ish vaqti shuncha kam bo’ladi. Demak, uning boshqalarga ketadigan ortiqcha mehnati uning o’ziga ketadigan mehnatga nisbatan shuncha ko’p bo’lishi mumkin. Aksincha, tabiiy sharoit noqulay bo’lib, kishilarning asosiy vaqti, mablag’ va mehnati tirikchilik vositalarini yaratishga ko’proq sarf bo’lsa, u holda jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlari nisbatan sekinroq rivojlanadi. Noqulay tabiiy sharoit jamiyat taraqqiyotiga birmuncha salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agar odamlar tabiiy sharoitlar bilan cheklanib, barcha tirikchilik vositalarini tabiatdan tayyor holda olganlarida (bunday bo’lishi mumkin emas, albatta) jamiyat taraqqiyoti juda sekin rivojlangan bo’lardi, odamlarda taraqqiyotga intilish, mehnat qurollarini rivojlantirish, tabiiy kuchlarga qarshi kurashish zaruriyati ham bo’lmasdi. Turli tarixiy sharoitlarda tabiiy sharoitlarning jamiyat taraqqiyotiga ta’siri aynan bir xil bo’lgan emas. Ibtidoiy jamoa tuzumida odamlar o’zlarini qurshab olgan tabiatga butunlay qaram bo’lganlar. Ular tabiatni emas, balki tabiat ularni o’ziga butunlay bo’ysundirgan. Chunki hali bu davrda fan, texnika o’smagan, madaniyat rivojlanmagan, mehnat qurollari oddiy bo’lgan. SHuning uchun ham odamlarning hayoti tabiiy sharoitlar qulayligiga ko’p jihatdan bog’liq edi. Boshlang’ich davrda odamlar shuning uchun ham daryo bo’ylarida, tog’ yonboshlarida, tuprog’i serhosil joylarda, o’rmonlari va hayvonot dunyosi serob bo’lgan joylarda yashashga harakat qilganlar. Qadimgi davrda tirikchilik vositalarining tabiiy manbalarga boy bo’lgan joylar jamiyat taraqqiyotiga katta qulaylik tug’dirgan. Shuning uchun ham Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy, O’rta Osiyo, Kavkazorti, O’rta yer dengizi o’lkalari madaniyatning eng qadimgi markazlari bo’lgan. Madaniyatning ibtidoiy jamoa tuzumidan keyingi yuqori bosqichlarida odamlarning tabiatga bo’lgan ta’siri ancha kuchayib, tabiat resurslaridan foydalanish imkoniyatlari ancha kengaydi. Buning asosiy sababi ishlab chiqaruvchi kuchlarning, fan, texnika va madaniyatning rivojlanib borganligidadir.

Sotsiologiya fanidagi “jug’rofik determinizm” deb atalgan nazariyaga muvofiq, jamiyatning iqtisodiy tuzumini ham, uning ijtimoiy va siyosiy tuzilishini ham belgilaydigan narsa jug’rofik muhitdir. Masalan, frantsuz olimi Monteske “Qonunlar ruhi to’g’risida” deb nomlangan asarida kapitalistik mamlakatlardagi millionlab ommaning boshiga tushayotgan azob-uqubatlarning asl sababi tabiiy sabablardir, deydi. Iqlim hukmronligi uningcha, hamma hukmronlikdan kuchliroqdir. Biroq jug’rofik determinizm tarafdorlari nima uchun tabiiy sharoiti bir xil bo’lgan ba’zi mamlakatlar tezroq rivojlanishini, ba’zilari esa sekinroq rivojlanishini tushuntirib bera olmaydi. Darhaqiqat, tabiiy sharoitlar ijtimoiy taraqqiyotning borishini tezlashtirishi, unga turtki berishi, ijtimoiy ta’sir ko’rsatishi mumkin, lekin jamiyatning qiyofasini, ijtimoiy tuzumning xususiyatini, bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o’tishini belgilab beruvchi kuch bo’la olmaydi. Chunki, jamiyatning o’zgarishi va rivojlanishi tabiiy sharoitlarning o’zgarishiga qaraganda tezroq sodir bo’ladi. Tabiiy sharoitlarning sezilarli darajada o’zgarishi uchun ko’p yillar kerak bo’lsa, jamiyat hayotida tub o’zgarishlar bo’lishi uchun qisqa bir tarixiy muddat kifoya qiladi. Yevropa, Osiyo, Afrikada geografik sharoit bundan 3 ming yil oldin qanday bo’lgan bo’lsa, hozir ham deyarli shunday. Biroq shu yillar ichida undagi davlatlar, xalqlar va millatlarning hayotida ko’plab o’zgarishlar sodir bo’lgan va bo’lmoqda. Buyuk o’zgarishlar jamiyat hayotida sodir bo’ladigan har qanday o’sish, o’zgarish va rivojlanishlarning geografik muhit o’zgarishiga nisbatan tezroq amalga oshishini ochiq-oydin ko’rsatib turibdi. Yuqorida aytilganlarni umumlashtirib, quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: 1) Insonning tabiat bilan aloqasi yerda inson paydo bo’lgan vaqtlardanoq yuzaga kelgan bo’lib, bu zaruriy ob’ektiv aloqadorlik o’z ahamiyatini bundan keyin ham hech qachon yo’qotmaydi; 2) Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi aloqadorlik, jamiyatning tabiatga, tabiatning esa jamiyatga ta’siri ob’ektiv qonuniyatdir; 3) Jamiyat bilan tabiatning ob’ektiv aloqadorligi, tabiiy sharoitlarning jamiyat taraqqiyotiga ko’rsatadigan ta’siri jahondagi ayrim bir

xalqlar va mamlakatlarga taalluqligina bo’lib qolmasdan, balki butun insoniyat uchun, barcha jamiyatlar va mamlakatlar uchun bir xilda umumiydir; 4) Tabiiy muhit insonning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish faoliyatining doimiy abadiy va zaruriy shartidir.

Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher.Axloqshunoslik.Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M.A.Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.:Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q.Nazarovning taxriri ostida. - Т .,2000. 9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E.Yusupovning taxriri ostida остида . - T.: Sharq, 1999.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq.. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa .-T.:Noshir, 2012.

O'xshashlar

Borliq falsafasi

Borliq falsafasi

Ontologiya – borliq falsafasi

Falsafaning tarixiy tiplari

Falsafaning tarixiy tiplari