Билиш жараёниннинг даражалари ва босқичлари - Falsafa - Referatlar

Билиш жараёниннинг даражалари ва босқичлари

Yuklangan vaqt:

18.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

Билиш жараёниннинг даражалари ва босқичлари Режа: 1. Билиш- воқеликнинг инъикосидир.. Билишнинг объекти ва субъекти. 2. Билиш зиддиятли диалетик жараён. Билиш жараёнида амалиётнинг роли. 3.Билишнинг босқичлари. Хиссий ва ақлий (мантиқий) билиш уларнинг шакллари..

Таянч тушунчалар : Агностицизм — оламни билишни инкор этувчи таълимот Скептицизм — оламни билиш мумкинлигига шубҳа билан қарайдиган таълимот Эмпиризм — ҳиссий тажрибанинг ролини бўрттириб кўрсатадиган йўналиш Рационализм — ақлий билиш оламни бнлишнинг ягона манбаи деб ҳисобловчи оқим 1.Дунёни билиш масаласи доимо фалсафа фанининг диққат марказида бўлиб келган. Қадимги файласуфлар ҳам дунёни билиш мумкинлигини эътироф қилганлар. Масалан, атомистик назариянинг асосчиларидан бири бўлган Демокрит оламни билиш ва ҳақиқатга эришиш мумкинлигини таъкидлайди. У билиш жараёнида ҳиссий органларимиз ва тафаккур ролини оддий ва содда ҳолда кўрсатади. Ўрта осиёлик буюк мутафаккирлар Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улуғбек ва бошқалар ҳам ўз асарларида дун ё ни билишнинг, билиш жараёнида ҳиссий органлар билан ақлнин г роли ҳақида қимматбаҳо фикрларни олға сурадилар. Билиш назариясининг ривожланиш тарихида XVII — XVIII аср файласуфлари муҳим ўрин тутади. Улар агностицизм, скептицизмни қаттиқ танқид қилиб, оламни билиш мумкинлигини таъкидлайдилар. Масалан, инглиз файласуфи Бэкон таълимотича, билиш жяраёни фан ва амалиет билан боғлиқ бўлиши ва шуларга бевосита хизмат қилиши керак. Бэкон билиш назариясида эмпирик эди. У билиш сезишдан бошланади дейди ҳамда билишнинг манбаи тажриба эканлиги ҳақидаги ғояни илгари суради. Унинг фикрича, объектив мавжудлик тўғрисидаги билимлар сезгиларимиз орқали олинган далиллар туфайлигина тафаккур ёрдамида тўддирилади. Франиуз файласуфи Декарт эса билишнинг бирданбир манбаи тафаккур деб, сезги органларимиз ва уларнинг ёрдамида олинадиган маълумотларга шубҳа билан қарайди. Унинг таълимотича, кишилар билимининг ҳақиқатлиги тажриба

билан эмас, балки ақл кўзи билан текширилади. Декартнинг билиш назариясида сезгилар роли камситиб кўрсатилади. Декартнинг ватандошлари Дидро, Голғбах, Гелғвецийлар дунёни билиш жараёнида сезгиларимиз билан тафаккурнинг ролини тан олсаларда, уларнинг ўзаро муносабатларини тўла-тўкис очиб бера олмадилар. Шунингдек, билиш жараёнида амалиётнинг ролини тўғри баҳолай олмадилар. Маълумки, объектив дунё, унинг предмет ва ҳодисалари билишнинг бирдан-бир манбаини ташкил этади. Шундай бўлсада, айрим файласуфлар ва дин таълимотида билишнинг манбаи сифатида қандайдир мистик, гўё инсондан ташқари мавжуд бўлган онг("мутлоқ ғоя", "олам руҳи" ва ҳоказолар) эътироф этилади. Улар иуқтаи назарида инсон табиат ва ижтимоий ҳаёт ҳодисаларининг моҳиятини билишга қодир эмас, у фақат илоҳ ижодининг натижаларини қайд қилишга ва туркумларга ажратишгагина қодир. Агностицизмнинг йирик вакиллари инглиз файласуфи Давид Юм билан немис файласуфи Иммануил Кантдир. Юмнинг фикрича, инсон ўз сезгилари чегарасидан ташқарига чиқа олмайди, у фақат ўз сезгиларинигина била олади. Реал воқеликни инсон асло била олмайди. Кант эса Юмга қарама-қарши ўлароқ, инсон онги ва сезгиларидан ташқарида объектив олам бор деб ҳисоблайди. Унинг фикрича бу объектив оламда асло билиб бўлмайдиган "нарса ўзида" бор. Инсон ақли ўз моҳияти жиҳатидан чекланган бўлиб "нарса ўзида" ни била олмайди. Кант инсон билиши мумкин, бўлган ҳодисалар оламини "биз учун бўлган нарсалар" деб, уни инсон акли билан, фан воситаси билан билиши мумкин дейди. "Биз учун бўлган нарса" билан "нарса ўзида" бугунлай бир-бирига боглиқ эмас, "нарса ўзида" сезги аъзоларимизга тартибсиз, аралаш ҳолда таъсир этиши билан билиш мумкин бўлган ҳодисалар юзага келади, инсон эса уни ўзининг априори (азалдан онгга хос бўлган ) тушунчалари билан тартибга солади, деб тушунтиради Кант. Умуман Кантнинг билиш назарияси ўз моҳият эътибори билан инсон ақлининг билиш имкониятларини, фаннинг ривожланиш истиқболларини инкор этишга

қаратилган. Бу хилда инсон ақлининг билиш имкониятларини чеклаш идеализмнинг ҳамма кўринишларига хосдир. XIX аср субъектив идеализмининг вакиллари бўлган махчилар ҳам бошқа субъектив идеалистлар сингари дунёни билиш мумкинлигини инкор этадилар, бизнинг сезгиларимиз аниқ, тўла инъикос хосил қилишига ишонмайдилар. Инсонияг ижтимоий амалиёти ва илмий билиш тараққиётининг илгарилаб бориши билимни чегаралаб қўювчи агностицизмни пучга чиқармоқда. Инсон ўз ақли билан олам сирларини билиши мумкин эканлигини айниқса ҳозирги замон фани ютуқлари исботламоқда. Масалан, ҳозирги замон табиат фанлари, айниқса физика фани атом табиатини тузилишини ва хусусиятларини ўрганиш соҳасида катта ютуқларни қўлга киритди. Атомли парчалаш, атом ички энергиясидан фойдаланиш, атом ядро заррачаларининг бир-бирига боғлиқлиги, умуман микрооламни билиш, астрономия, биологиядаги кашфиётлар илмий фалсафанинг билиш назариясини тўғрилигини тасдиқлайди. Инсоннинг билиш қобилияти чекланмаган, лекин ҳар бир аниқ тарихий даврда ўзи хоҳлаган барча нарса ва ҳодисаларни эмас, балки билиш имкони борлиринигина билиб, билмаганини кейинроқ билади. Лекин шуни айтиш керакки, инсон билимининг ҳам чексизлигини кўрсатади. Дунёнинг моддийлигини на унинг ривожланиш қонунларининг инсон онгида акс этишини эътироф қилиш илмий фалсафа билиш назариясининг асосидир. Фан қонунлари табиат ва жамиятда инсон онгига боғлиқ бўлмаган ҳолда юз берадиган объектив жараёнларнинг инъикосидан бошқа нарса эмас. Фалсафанинг билиш назарияси асосан қуйидагиларга асосланган: - объектив олам бизнинг сезги ва тасаввурларимизга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд. Объектив олам инсон сезги ва тасаввурларининг манбаи ҳисоблан д и; - инсон дунё ва унинг ривожланиш қонуниятларини билиши мумкин. Инсон сезги тасаввур ва тушунчаларида ўзига боғлиқ бўлмаган ташқи оламни акс эттиради. Демак, ташқи олам, ундаги ҳамма нарса ва ҳодисалар сезгиларга гаъсир этиши билан сезги образлари ҳосил қила-

ди. Сезги тасаввур ва тушунчаларда объектив оламнинг су б ғектив инъикоси ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам билиш назарияси инъикос назарияси деб аталади. Чунки билиш жараёнида объект билан субъект диалектикаси муҳим ўринга эга. У субъект, яъни инсон билан боғлиқ жараёндир. Инсонсиз билиш жараёни бўлиши мумкин эмас. Субъектнинг илмий билишдаги роли шундан иборатки, у объектив мавжуд бўлган қонуний боғланишларни очиб беради. Объектга нисбатан ҳам амалий, ҳам назарий жиҳатдан ёндошади. Немис физиологи Гелғмголғцнинг фикрича, инсон аввал ўз сезгиларида ташқи оламни яратади, ўз сезгиларини нарса, ҳодисага айлантиради, кейин эса уни билишга интилади буюм тасвирини буюмнинг ўзи билан тенглаштиради. Сезги объектив олам тасвири бўлмай оламнинг ўзи бўлиб қояади. Демак, символлар (рамзий) назариясига кўра, нарса билан нарсанинг тасвири орасида фарқ йўқ. Мавжуд объектив олам фақат сезги ва тасаввурда бор. Сезги мазмунини предметлар хоссалари билан ҳеч қандай умумийликка эга бўлмагак белгилар, символлар билан алмаштириш нотўғри. Сезги образи моддий дунё нарса ва ҳодисаларининг инсон сезги аъзоларида акс этиши натижасида юзага келади. Демак, сезги ва тушунчада нарсанинг ўзи эмас, нарсага нисбатан иккиланган кўриниши ҳосил бўлади. Тасвир, сезги ва тушунчадан ташқарида мавжуд бўлиши мумкин эмаслиги сабабли у идеал нарсадир, у инсон, субъект онгида вужудга келади. Лекин сезги объе кт ив мазмунга эга. У моддий дунёнинг қайта ишланган мазмунини гавдалантиради, шунга кўра объективдир. Образ субъектда унинг сезги ва тафаккурида ҳосил бўлади. Демак, образ субъект билан объект ўртасидаги бирликни кўрсатади. Сезги, тасаввур, тушунча шаклий жиҳатдан субъективдир, лекин мазмунига кўра объективдир. Чунки сезгида реал дунё инъикос этади. Демак, сезги объектив оламнинг субъектив образидир. Сезиш ва фикрлашни билиш жараёнининг икки мустақил босқичи сифатида қараш маълум маънога эга. Сезиш умуман инсон билими тараққиётига нисбатан биринчи босқичдир. Инсониятнинг дастлабки билимлари, тушунчалари даставвал

сезги аъзолари орқали олинган далиллар асосида юзага келади. Оламдаги нарса ва ходисалар хақида сезги образлари, тасаввурлар билиш жараёнининг маълум босқичидагина шаклланади. Сезиш инсон миясининг ташқи олам билан дастлабки ва бевосита боғланишидир. Бевоситалик сезгиларнинг энг муҳим хусусиятидир. Сезги образи содир бўлиши учун уни қосил қилувчи нарса ёки ҳодиса объектив мавжуд бўлмоғи керак. Бу эса билиш жараёнидаги энг муҳим шартдир. Объектив оламнинг субъектив образи — сезги қотиб қолган, ўлик нарса эмас, балки билиш жараёнида ўзгариб туради. Шунинг учун ҳам билиш бу мураккаб ва зиддиятли жараёндир. Билишнинг зиддиятли жараён эканлигини билимларимизнинг тўлароқ, чуқурроқ бўлиши учун далил ва маълумотлар тўплашга, эски далил ва маълумотларнинг янгисига тўғри келмай қолишида кўришимиз мумкин. Зиддиятли муносабатлар ҳал қилиниши билан билиш жараёни ривожланиб боради. Бизнинг онгимиз эса бу тараққиётни ўзида акс эттириш билан бирга ҳодисаларнинг юзаки хусусиятлари ва билишдан моҳиятни билишга томон борувчи тарихий жараен эканини кўрсатади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, билиш инсоннинг ўз сезгилари, ҳис ва тушунчалари билан дунёни инъикос этиш жараёнидир. 2.Ташқи оламнинг инсон миясида инъикос қилиниши мураккаб диалектик жараёндир. Билиш жараёнида нарсани, ҳодисани тўла ва мукаммал акс эттириш учун маълум бир йўл босиб ўтилади. Билиш тафаккурнинг билинаётган предметга яқинлашувидан, фикрнинг билмасликдан билишга қараб, тўла ва мукаммал бўлмаган билимдан тўла ва мукаммал билимга қараб ҳаракат қилишидан иборат чексиз жараённи ташкил этади. Билиш эскириб қолган назарияни янги назариялар билан алмаштириб, эски назарияларни янада аниқлаб, олға қараб боради ҳамда воқеликнинг тобора янгидан-янги томонларини очади. Билиш жараёнида амалиёт муҳим ролғ ўйнайди. Амалиёт кўпқиррали ва сермазмун тушунча бўлиб ўз ичига инсон фаолиятининг барча шаклларини қамраб олади. Амалиётнинг асосини меҳнат, моддий ишлаб чиқариш ташкил

этади. Бундан ташқари, сиёсий кураш, миллий озодлик ҳаракати, миллий тажриба ҳам амалиётга киради. Амалиёт инсоннинг ўзига хос фаолияти бўлиб, фақат уларгагина тегишлидир. Амалиёт инсонларнинг, тарихан юзага келиши жараёнида шаклланиб, барча жамиятлар тараққиёти йўлида ривожланади ва мукаммаллашади. Ама-лиёт тарихий тараққиёт субъекти ҳисобланган инсоннинг, унингучун объект ҳисоблангац моддий олам билан боғла-нишидир. Бундай алоқадорлик жараёнида субъект фаол ролғ уйнайди. Амалий таъсир фақат объектни эмас, балки субъектнинг ўзини ҳам ўзгартиради. Амалиёт субъекти алоқнда инсонлар, ижтимоий гуруҳлар, синфлар, бутун жамият ҳам бўлиши мумкин. Қачонки, бундай субъект сифатида инсон бўлар экан, амалиёт алоҳида фаолият тусини олади ва у билан боғланган бўлади. Чунончи, ҳар бир инсон шу жамият аъзоси бўлар экан, ўзининг ҳаракатлари билан алоҳида жамоат аъзоси бўлиб майдонга келади. Шунинг учун ҳам алоҳида одамнинг фаолияти ижтимоий амалиётнинг бир бўлаги бўлиб ҳисобланади. Амалиёт ҳамма вақт ижтимоий фаолият бўлган ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Амалиётнинг билиш жараёнидаги роли қуйидагиларда намоён бўлади: биринчидан, амалиёт билишнинг бошланғич нуқтаси ва асосидир. Энг аввало шуни эътиборга олиш керакки, билишнинг ўзи амалиёт асосида ва айниқса моддий ишлаб чиқариш таъсири остида вужудга кслган. Бундан ташқари, амалиёт билиш олдига маълум вазифаларни қўяди ва ана шу вазифаларни ҳал қилиш учун ёрдам беради, жумладан у илмий билишни асбоб-ускуналар билан қуроллантиради; иккипчидан амалиёт билишнинг мақса-ди ҳамдир. Инсон билиш натижаларидан ўзининг амалий фаолиятида фойдаланиш учун қам атроф- теваракдаги дунёни билиб боради. Унинг тараққиёт қонунларини очади; учинчидан, амалиёт ҳақиқатнинг мезонидир. Инсон билимларининг объектив оламга мос келиши ёки келмаслиги амалиёт жараёнида текширилади. Амалиёт жараён бўлиб, бунда мунозарали масалалар, назарий муаммолар ҳал қилинади. Табиат ва жамият қонунлари тўғрисидаги билимлар ҳам амалиёт жараёнида текширилади.

Билиш икки босқичдан: Хиссий ва мантиқий яъни жонли мушоҳада (сезиш) ва мавҳум тафаккур (фикрлардан) иборатдир. Билишнинг бошланғич босқичи жонли мушоҳада, яъни объектив дунёнинг буюмларини бевосита сезги аъзолари ёрдамида акс эттиришдир. Ибн Синонинг фикрича, "сезиш — бу шундай таъсирки, у ташқи нарсаларнинг ўзи бўлмай, балки бизнинг ҳисларимизда вужудга келади. Ҳис моддий образнинг ойнаси бўлиб, моддий шаклларнинг бўйи, эни билак бирга ифодаланганлиги сабабли, уларни инсон моддий асоссиз инъикос эта олмайди ва жисмларни билолмайди". Жонли мушоҳаданинг билишдаги роли муҳимдир, унинг ёрдамида дунё ҳақида аниқ билимлар келиб чиқади. Лекин билишнинг бу босқичи маъдум даражада чекланган. Бу босқичда нарса ва ҳодисаларнинг баъзи бир томонлари ва хусусиятларинигина билиб олиш мумкин. Нарсанинг муҳим белгилари, уларнинг ички боғланишлари моҳиятлари эса билишнинг иккинчи босқичида тушунча, ҳукм ва хулоса, яъни мавҳум тафаккур ёрдамида акс эттирилиши мумкин. Билишнинг бир босқичдан иккинчи босқичга кутарадиган нарса — амалиётдир. Меҳнат жараёни, ишлаб чиқариш эҳтиёжлари нарса ва ҳодисалар асосида ётган қонуниятларни очишни талаб қилади. Ҳиссий билишга, жонли мушоҳадага билишиинг сезги, идрок ва тасаввур шакллари киради. Ташқи дунёнинг бу инъикос шакллари бир-бири билан органик алоқада бўлиб, алоҳида-алоҳида учрамайди. Биз юқорида сезги ҳақида гапириб ўтган эдик. Жонли мушоҳада жараёнидаги сезги ташқи дунё нарса ва ҳодисаларини билишнинг биринчи қадамидир. Инсон миясида ҳосил бўладиган тасаввур ва фикр ташқи дунё нарсаларининг сезги орқали таъсири натижасида юзага келиши мумкин. Баъзи файласуфлар сезгини ташқи дунёдан ажратиб, уни нарса ва ҳодисага нисбатан бирламчи деб уқтирмоқчи бўладилар, сезгини ягона реаллик деб ҳисоблайдилар. Ўтмишда бу фикрни Беркли, Юм, Авевариус ва бошқалар илгари сурган эдилар.

Биз сезгиларимиз ёрдамида нарса ва ҳодисаларни билиб оламиз ва идрок қиламиз, уларнинг хоссаларини, ўхшашликларини, фарқларини англаймиз. Сезги ҳаракат қилувчи материянинг образи сифатида идрок учун асос бўлади. Идрок ҳам онгимизни ташқи дунё билан бевосита боғлайди. У сезгидан сифат жиҳатдан фарқ қилиб, предметнинг бутун образини беради. Идрок нарсанинг турли хоссаларини қайта ишлаб, уларни бирлаш-тиради. Демак, идрок деганда турли сезги аъзолари берган маълумотлар асосида мияда ташқи қўзғатувчининг— бир бутун образи ҳосил бўлиши тушунилади. Сезги ва идрок ташқи дунё нарсаларининг объектив тўғри инъикосини беради. Бу инъикоснинг тўғри эканлиги амалиётда исботланади. Инсон ўзининг амалий фаолиятида ўзи идрок қилаётган нарса билан одамнинг ўзида шу нарса тўғрисида ҳосил бўлган сезги ва идрокнинг ўхшашлигини белгилайди. Инсон ташқи дунё иарсаларини ўзгартириши мумкин. Асбоблардан фойдаланиш жонли мушоҳадада катта аҳамиятга эга. Масалан, биология, физиология соҳасида тажриба ўтказишда микроскопни қўллаш шу фаннинг ривожланишини тезлаштиради. Чунки у инсон кўзи би-лан кўролмайдиган хусусиятларни кўришга ёрдам беради. Асбобнинг такомиллашиши янги кашфиётларни вужудга келтиради. Микроскоп ёрдамида организмларнинг ҳужайралардан тузилгаглиги аниқланди, касалликларни туғдирувчи микроблар топилди. Электрон микроскоп микро-дунё ҳодисаларини ўрганиш соқасида тажриба ўтказишда катта аҳамиятга эга бўлди. Амалий фаолият, фан ва техниканинг ривожланиб бориши инсонга ҳар хил воситалар, асбоб ва ускуналар яратиш ва ҳиссий билиш чегарасини кенгайтириш имкониятини беради. Демак, сезги, ундан кейин эса идрок объектив оламнинг субъектив образини ҳосил қилади. Тасаввур — мавҳум тафаккурга ўтишдаги охирги босқичдир. У нарса ва ҳрдисаларнинг аввалги таъсири натижасида хотирамизда қолган таассуротларнинг қайтадан эсга олиниши билан боғлиқдир. Тасаввурдаги янги образлар илгариги образлар билан таққослаш орқали юзага келиши мумкин. У мавҳум тафаккур учун асос бўлади.

Идрок қилинаётган нарсалар ва ҳодисалар ички қонуниятли боғланишларни очиш учун мавҳум тафаккурга ўтиши керак. Мавҳум тафаккур эса воқеани чуқур билишга имконият яратади. Ҳиссий билиш аниқ нарсалар образини қосил қилади, лекин у ҳодисалар моҳиятини очиб бера олмайди. Демак, ҳодисалар моҳиятини билиш учун айрим нарсаларга эмас, кўп нарсаларга хос бўлган умумийликни топмоқ керак. Мавҳум тафаккур ҳиссий билишдан сифат жиқатдан фарқ қилади. У бевосита аниқ битта нарсадан узоқлашиб, бир нечтасига хос бўлган умумийликнииг моҳиятини аниқлаб беради, уларнинг ривожланиш қонуниятларини очиб беради. Масалан, грамматика айрим сўзлар орқали умумийликни белгилаб берувчи инсон тафаккурининг мавҳумловчи ишидир. Шундай қилиб, ҳиссий билиш билан мавҳум тафаккур бир бутун билиш жараёнининг сифат жиҳатдан турлича бўлган ва айни вақтда бир-бири билан боғлиқ, бўлган босқичларидир. Мавҳум тафаккур ҳиссий билишдан келиб чиқади, жонли билиш эса қонуният билан ўсиб, мавҳум тафаккурга асос солади. Мантиқий билиш — билишнинг ривожланишидаги сифат жиҳатдан янги, юқори поғонасидир. Мантиқий билишда инсон мантиқий тафаккур ёрдамида воқеликнинг ривожланиш қонуниятларини билиб олади. Объектив реалликни билиш диалектикасида ссзги ва идрокнинг юзаки образлари тасаввур образларидаги абстракция элементлари билан бирлашиб мавҳум тафаккурга қараб йўналади. Тафаккур эса гарчанд жонли мушоҳада материалларига асослансада, билиш жараёнининг сифат жиҳатидан мураккаб бўлган юқори босқичидир. Бизга маълумки, сезги образлари ташқи оламнинг инъикосидир, яъни ташқи олам сезгимизга қандай таъсир қилса, шундайлигича акс этилади. Лекин тафаккур образларида бошқачароқ, унда ташқи оламнинг ички моҳияти, алоқа ва боғланишлари ҳамда ривожланиш қонун ва қонуниятлари акс этади. Тафаккур образларининг учта асосий хусусияти бор: 1. Тафаккур образлари мавҳумлик хусусиятиха эга, яъни тафаккур образлари ҳосил бўлиши учун ифода қилинаётган ташқи олам бевосита кўз

олдимизда бўлиши шарт эмас. Тафаккурга хос бўлган ана шу жараён абстракция дейилади. 2. Тафаккур образлари умумлашган хусусиятга эга. Умумлаштириш эса бизга таъсир этаётган нарса ёки ҳодисанинг барча сифат ва хусусиятларидаги муҳим бўлмаган иккинчи даражалиларини четга суриб, асосий томонларини таққослаш ва фикран бир-бири билан боғлашдир. 3. Тафаккур образлари тил билан боғлангандир. Билиш жараёнида пайдо бўлаётган ҳар бир тушунча тил орқали рўёбга чиқадиган онг омилидир. Мавҳум тафаккур шакллари тушунча, муҳокама, хулосадир. Тушунча тафаккурнинг алоҳида шакли бўлиб, у ташқи дунё нарса ва ҳодисаларининг умумий, зарурий томонларини акс эттиради. Тушунча — аниқ нарса ва ҳодисаларнинг сифати, моҳияти ва муайянлигининг мияда алоҳида шаклда акс этишидир. Унда ҳодисадаги асосий томонлар умумлаштирилади. Масалан, материя тушунчаси умуман материянинг белгиларидан қатғий назар, уларнинг асосий белгиси - моддийлиги материя тушунчасида акс этгирилади. Жумладан, дарахт деганда тол, терак, олма ва бошқа дарахт турлари ва белгиларидан фикран узоқлашамиз ва улар учун энг умумий белгиларни оламиз. Фандаги тушунчалар ҳам худди шундай. Ҳар бир фаннинг ўзига хос тушунчалари бор. Масалан, астрономияда коинот, сайёра каби тушунчалар, био л огияда оқсил, ҳужайра, насл каби тушунчалар бор. Ҳар бир фанни билиш, тушуниш фаидаги тушуичаларни билиш демакдир. Тушунча мазмунан объективдир. Муҳокама орқали объектив дунёдаги қонунияглар онгда акс эттирилади. Якка муҳокама айрим далилларда ўз аксини топса, умумий муҳокама умумий қонунларни ифода этади. Масалан, энергиянинг айланиши шакли ёки ҳар бир ҳаракат шаклининг биридан иккинчисига ўтиши ҳақидаги қонунлар. Биринчи мисол, табиатнинг айрим томонига тўғри келса, иккинчиси умумий қонунни акс эттиради. Демак, муҳокама бирор нарса ёки ҳодиса ҳақида бирор нима дейиш, уни тасдиқлаш ёки инкор этишдир. Масалан, "ёмғир ёғди", "самолёт учди", "Аҳмад кулди".

Муҳокамада тушунча бир-бири билан боғланиб, улар ўртасида муносабат пайдо бўлади. Унда тушунчаларнинг бизга боғлиқ бўлмаган қандайдир воқеалари акс этади. Тафаккурнинг учинчи шакли мантиқий ақлий хулоса чиқаришдир. Хулоса бир ёки бир неча муҳокамадан келиб чиқувчи билимдир. У орқали илгари маълум бўлган билимлар асосида янги билим пайдо бўлади. Мантиқий ақлий хулосада муҳокамалар мажмуаси бир-бирига боғланиб, янги бир хулоса келиб чиқади. Бундай хулосага асос бўлган икки мухоҳама далил деб аталади. Демак, ақлий хулоса фикрни таққослайди, боғлайди, мавҳум тафаккур содир бўлиш жараёнини ифодалайди. Шундай қилиб, инсониятнинг барча билимлари сезги материалларини умумлаштири орқали ҳосил бўлади. Билиш жараёни мураккаб, кўп қиррали жараёндир. У албатта субъектнинг қобилияти, изланувчанлиги, мантиқий тафаккурнинг хусусияти, воқелик хрдисаларини кузатиш, унинг моҳиятини очишда ҳам бир нарса ва ҳодисага ижодий ёндошишни талаб қилади. Шунинг учун ҳам билишда ижод катта ўрин эгаллайди. Ижод инсоннинг фан, техника, маданият ва бошқа соҳаларда ижтимоий аҳамиятга эга бўлган янгилик яратиш, кашф этиш фаолияти бўлиб, мураккаб руҳий жараёндир. Унда инсон тафаккури, хотираси, тасаввури, диққати, иродаси фаол иштирок этади, бутун билими, тажрибаси, истеъдоди намоён бўлади. Абу Наср Форобийнинг таъбирича, ижод — билиш жараёнида шундай улуғ фазилатки, инсон уни эгаллаши учун бошқа ҳамма фазилатларни ишга солиши керак. Ижод жараёнида бошқалар томонидан қўлга киритилган билимлар чуқур, атрофлича, танқидий равишда ўрганилади, тахлил этилади, кузатишлар, ҳисоблашлар ўтказилади, мантиқий хулосалар чиқарилади. Хулосаларнинг тўғри ёки нотўғри эканлиги тажрибада синалади. Агар ху-лоса нотўғри бўлса, тажриба натижаси аввалги билимга мос тушмайди, демак, хулоса қайтадан ўрганилади. Ижодий изланиш натижасида келиб чиққан билим мазмуни турли шаклларда — бадиий асар, математик формула, назария қонун ва бошқалар орқали жамиятга

тақдим этилади. Улардан жамият баҳраманд бўлсагина хақиқий, тўлиқ ижод бўлади. Ижод — фан, техпика, маданиятни бойитади, билимни ривожлантиради. Ижодни шартли равишда икки турга бўлиш мумкин: илмий ижод ва бадиий ижод. Илмий ижод мавҳум тафаккури устун ривожланган кишиларга хос. Бадиий ижод эса табиат ва инсон ҳаётидаги турли оҳанглар, манзаралар, туйғуларни нозик идрок қилувчи, ҳиссиётли кишиларга хос. Олимлар фаолияти илмий ижодга, ёзувчилар, санъаткорлар фаолияти бадиий ижодга киради. Баъзи кишиларда ҳар икки ижод ривожланган бўлиши мумкин. Илмий ижод жараёнида табиат ва жамият ҳаётининг объектив қонуниятлари акс этса, бадиий ижодда маънавий, ҳиссий муаммолари, санъаткорнинг субъектив, ўзига хос қарашлари, ҳис-туйғулари акс этади. Бадиий ижодда ўзига хослик бўлмаса, бундай ижоднинг ижтимоий ва эстетик қиммати йўқолади. Тасаввур ҳиссий билишнинг юқори босқичи бўлиб, инсон амалий фаолияти натижасида мақсадга мувофиқ равишда ҳосил бўлади. Тасаввурнинг илмий, бадиий, диний шакллари мавжуд. Олимнинг тасаввури орқали фаҳмлаш, илмий тажриба, моделнинг шаклланиши учун ғоя вужудга келади, бу эса билиш учун ёрдам беради. Тасаввур айниқса бадиий ижодда катта аҳамиятга эга. Ҳақиқатни далил билан исботламасдан туриб, тўғридан-тўғри, бевосита билиб, англаб олиш қобилиятини қадимги файласуфлар интуиция (ҳиссий билиш) деб қараганлар. XVII аср файласуфлари интуициянииг ўзигина ишончли билим бермайди, фақат интеллектуал интуициягина ҳақиқий билим беради, деб ҳисоблаганлар. Ҳозирги замон файласуфлари (Бергсон, Фрейд) интуицияни бутун ижодий фаолиятни белгиловчи яширин, қоронғи, онгсиз бошланғич ижод деб қарайдилар. Бундай қараш, эса нарса ва ҳодисалар моҳиятини билиш мумкин эмас дейишга олиб келади. Интуиция билишнинг алоҳида босқичи эмас, балки жонли мушоҳада ва мавҳум тафаккур билан узвий боғланган, ёрдамчи ролғ ўйнайдиган шаклидир. Дунёни тажриба ва тафаккурга таянмасдан, фақат интуиция ёрдамида билиш мумкин деб даъво қилувчи фалсафий оқим — интунтивизм бўлиб, унинг

тарафдорлари интуицияни онгнинг ижтимоий амалиёт ва тафаккурга алоқаси бўлмаган алоҳида хусусияти деб тушунтиришга уринадилар. Диалектика эса билиш жараёнида, яъни билимларнинг вужудга келишида интуиция аҳамиятга эга деб таълим беради. Ҳиссий билиш билан мантиқий билишни ажратиб бўлмайди ва бундай ажратиш муқаррар равишда билиш жараёнини нотўғри тушунишга олиб кедади. Эмпиризм (юноича "эмпирия" — тажриба сўзидан) намояндалари билишдаги абстракт тафаккурнинг ролига етарли баҳо бермайдилар ва ҳиссий тажрибагина инсонга дунёнинг чинакам манзарасини яратиб беради деб ҳисоблайдилар. Рационализм (лотинча "рационалис" — оқилона сўзидан) намояндалари сезги аъзоларига ишонмайдилар ва ақлни, абстракт тафаккурни ҳақиқий билимнинг бирдан-бир манбаи деб биладилар. Модомики, ҳиссий билиш билан мантиқий билиш бирликда майдонга чиқар ҳамда бир-бириии тўлдирар ва бойитар экан, билишда сезгилар берадиган маълумотларга ҳам, ақлий хулосаларга ҳам менсимаслик билан қараш мумкин эмас. Сезги органларимиз орқали биз нарсаларнинг хоссасини, хусусиятларини ҳис қиламиз, ақлий билиш туфайли биз уларнинг моддий асосини, моҳиятини; билишга муяссар бўламиз. "Билки,— деб ёзади, — Абу Наср Форобий, (оламда) субстанция (жавҳар) ва акциденция (жавҳар бўлмаган, ораз) ҳамда субстанция, акциденцияни яратувчи марҳаматли ижодкордан бошқа ҳеч нарса йўкдир". Акциденцияни беш сезги ҳис этади, улар ўртасида ҳеч қандай восита йўқдир, масалан, кўриш ўзича рангни чис этади, шу билан у оқ ва қорани бир- биридан фарқ қилади; эшитиш ўзича баланд ҳамда паст овозаларнинг фарқини сезади; таъм-маза сезгиси турли таъмларни қабул қилади, ширин ва аччиқ таъмларнинг фарқини ажратади; тери сезгиси предметларнинг ҳолатини сезади ва уларнинг юмшоқ ёки қаттиқлик ҳолатини фарқ қила олади.

Субстанцияни фақат ақл қабул қилади ва бунда акци-дениия акл учун восита бўлиб хизмат қилади. Ақл ранглар остида шу рангга эга бўлган нарса борлигини, овоз кетида овози келаётган нарса мавжудлигини билади, ақлнинг бош-қа сезгилар билан муносабати ҳам шунинг кабидир" 1 . Ибн Синонинг фикрича, "Ақл тарозисида ўлчанмаган ҳар қандай билим чин бўлолмайди, демак у ҳақиқий билим эмас". Ҳиссий ва аклий билиш жараёнининг диалектик бирлиги ҳақиқатга эришишнинг яккаю — ягона йўлидир. 1 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри.-Т.,1993, 174-бет

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. Юксак малакали мутахасшслар-тараққиёт омили. - Т.:Ўзбекистон, 1995, 3-23-бетлар. 2. Туленов Ж., Ғофуров 3. Фалсафа. Дарслик.-Т.:Ўқитувчи, 1997, 242-249-бетлар. 3.Комилова С. Ёшлар тарбиясида илмий меросимизнинг ўрни. – Т .: Меҳнат, 2000 , 3-35 -бетлар .

O'xshashlar

Илмий билиш даражалари

Ижтимоий билиш. Жамиятни илмий билиш ва бошқариш

Дунёни англаш ва билиш

Ҳиссий билиш

Ақлий билиш