Йиғиқ, ўлчамли электр занжирлардаги ўткинчи жараёнлар - Energetika - Referatlar

Йиғиқ, ўлчамли электр занжирлардаги ўткинчи жараёнлар

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5241.5 KB

Ko'chirib olish

Йиғиқ, ўлчамли электр занжирлардаги ўткинчи жараёнлар Режа: 1. Умумий тушунчалар 2. Ўткинчи, турғунлашган ва эркин ҳолатлар ҳақида тушунчалар 3. Индуктив ғалтакни ўзгармас кучланишга улаш 4. Индуктив ғалтакни синусоидал ўзгарувчан кучланиш манбаига улаш 5. Қолдиқ токка эга бўлган индуктив ғалтакдаги қисқа туташув 6. Конденсаторни резистор орқали ўзгармас кучланиш манбаига улаш 7. Конденсаторни резистор орқали синусоидал ўзгарувчан кучланишга улаш 8. Зарядланган конденсаторни резисторга улаш 9. Конденсаторнинг Р, Л занжирга зарядсизланиши 10. Мураккаб занжирлардаги ўткинчи жараёнларни ҳисоблаш 11. Ихтиёрий шаклдаги кучланиш та‟сир этган занжирдаги ўткинчи жараёнларни ҳисоблаш (Дюамел интеграли) 12. Чизиқли электр занжирлардаги ўткинчи жараёнларни оператор усулида ҳисоблаш

Умумий тушунчалар Электр занжирларнинг битта турғунлашган ҳолатдан бошқасига ўтишини характерловчи жараён “ўткинчи жараён” деб аталади. Электр занжирининг асосий иш ҳолати (режими) қуйидаги омиллар: манбага уланиши ва ундан ажратилиши, занжир ўлчамларининг кескин ўзгариши (юкламанинг кескин ортиши ёки камайиши), ишлаётган занжирга қўшимча манбаларнинг уланиши, занжир таркибий қисмларининг қисқа туташуви, алоҳида тармоқларнинг узилиши ва бошқалар туфайли ўзгариши мумкин. Электр занжирларининг иш ҳолатларини ўзгаришга олиб келувчи барча сабаблар оддий равишда коммутация ёки коммутацион жараёнлар натижасида вужудга келади. Муҳандислик ҳисобларида, электр занжирдаги ўрганилган ҳолат коммутация содир бўлган ондан (занжирга юклама улангандан ёки узилгандан) кейин бошланади, деб тахмин қилинади. Аммо бундай тахмин занжир фақат биргина актив қаршиликдан иборат бўлгандагина тўғри, агар занжирда битта бўлса ҳам энергия тўпловчи элемент (индуктивлик ёки сиғим) бўлса, бундай тахмин нотўғри ҳисобланади. Гап шундаки, индуктивлик ва сиғим учун бир турғунлашган ҳолатдан бошқасига ўтиши, шу элементларнинг магнит ва электр майдонларида тўпланган электромагнит энергиясининг миқдор жиҳатидан ўзгаришига боғлиқ. Энергиянинг сон жиҳатидан чекли миқдорга ўзгариши бир зумда содир бўла олмаслиги туфайли, занжирнинг турғунлашган ҳолатдан бошқасига ўтиши маълум (нолдан фарқ қиладиган) вақтни талаб этади. Электр занжирларининг ўткинчи ҳолати реактив элемент: Л ва C ларнинг хусусиятларидан келиб чиқувчи коммутация қоидалари (қонунлари) орқали изоҳланади. 1. Коммутациянинг биринчи қонуни. Ҳар қандай индуктивликка эга тармоқдаги ток ва магнит токи коммутация пайтида ўзининг коммутацияга қадар бўлган қийматини сақлайди ва бундан сўнг ана шу қийматларидан бошлаб ўзгаради. Бу ҳол математик равишда қуйидагича ифодаланади:

i L (0 + ) = i L (0 - ) yoki Φ (0 + ) = Φ (0 - ). Буни индуктив ғалтакни ўзгармас кучланиш манбаига улаш мисолида кўриб чиқамиз. Агар илгари (коммутацияга қадар) ғалтакдан ток ўтмаган бўлса [иЛ(-0)=0 ва Φ(-0)=0], коммутация пайтида ғалтакдан ўтаётган ток ва унинг ҳосил қилган магнит оқими нолга тенг бўлади [иЛ(+0)=0 ва Φ(+0)-0]. Бу миқдорларнинг нолдан то барқарор қийматлари иъ ва Φъ гача бирданига ортиб кетиши назарий жиҳатдан мумкин эмас. Чунки бунинг учун ток ва магнит оқимининг ўзгариш тезликлари чексиз катта бўлиши керак; бошқача қилиб айтганда, коммутация пайтида уЛ(0)=(Лди/дт)=∞ бўлиши лозим. Электр занжирининг мувозанати нуқтайи назаридан эса Кирхгофнинг иккинчи қонуни бузилади. Энергетик нуқтайи назардан бу қонун ғалтак магнит майдони энергияси 1/2Ли2 нинг бирданига маълум миқдорга ўзгариши мумкин эмаслигидан келиб чиқади, чунки бу ҳолда манбадан чексиз катта қувват талаб қилинади. 2. Коммутациянинг иккинчи қонуни. Ҳар қандай тармоқда сиғимдаги кучланиш ва заряд коммутация пайтида ўзининг коммутацияга қадар бўлган қийматини сақлайди ва бундан сўнг ана шу қийматларидан бошлаб ўзгаради. Бу ҳол математик равишда қуйидагича ифодаланади : u c ( + 0) = u c ( - 0) yoki q ( + 0) = q ( - 0) Буни сиғим C ни ўзгармас кучланиш манбаига улаш мисолида кўриб чиқамиз. Агар коммутацияга қадар конденсаторда ҳеч қандай заряд бўлмаса [УC(-0) =0 ва қ(-0)=0], коммутация пайтида кучланиш каби заряд ҳам нолга тенг бўлиб қолаверади [УC(+0)=0 ва қ(+0)=0]. Кучланиш УC ва заряд қ нинг т=0 пайтда бирданига ўзгариши мумкин эмас. Чунки бундай ҳолда бўлиши туфайли занжирнинг мувозанат ҳолати бузилади. Энергетик нуқтайи назаридан бу қонун конденсатор электр майдони энергиясини нинг бирданига сакраб ўзгаришининг мумкин эмаслиги билан тасдиқданади; чунки манбадан бу ҳолда чексиз катта қувват талаб қилинади.

Ўткинчи, турғунлашган ва эркин ҳолатлар ҳақида тушунчалар Юқорида кўрсатилиб ўтилганидек, электр занжирининг бир турғунлашган ҳолатдан бошқа ҳолатга ўтиши бир зумда содир бўлмасдан, энергия манбаи билан занжирнинг энергия тўпловчи элементлари орасида энергиянинг тақсимланиш жараёнига кетган вақт қадар давом этади. Модомики, чегаравий оний вақтда (коммутация пайтида т=0) электромагнит энергиясининг оний миқдорлари коммутацияга қадар бўлган ва ундан кейинги турғунлашган режимларда ўзаро тенг эмас экан, демак, занжирда ана шу энергия фарқини компенсацияловчи куч мавжуд бўлиши керак. Масалан, резистор Р ва индуктив Л кетма-кет уланган занжирни ўзгармас кучланиш У0 манбаига улаш т=0 чегарада бир-бирига тенг бўлмаган иккита турғунлашган ток ўзаро ―туташуви‖ керак. Булар тегишлича коммутацияга қадар ва ундан кейин И тур (-0)=0 ва итур=Уо/Р қийматларга эга. Коммутациянинг биринчи қонунига биноан и(-0)=и(0)=0; демак, ўткинчи ток вақт бўйича ўзгарувчан яна битта эркин ташкил этувчи иэрк(т) га эга бўлади. Унинг оний қиймати т=0 пайтида иэрк(0)=-Уо/Р бўлади. Бу ҳолда коммутация қонуни индуктивлик тармоқ учун қуйидагича ёзилади: и(- 0) = и(0) =итур (0) +иэрк (0) = 0 Вақт ўтиши билан токнинг эркин ташкил этувчиси камая бориб, т=∞ бўлганда нолга тенг бўлиши керак. Чунки бу вақт ичида занжирда энергиянинг қайта тақсимланиши ва ўткинчи жараён тугалланади. Ток эркин ташкил этувчисининг ёки оддий қилиб айтганда, эркин токнинг ўзгариш ва сўниш тезлигининг қонуни ташқи таъсирнинг миқдори ва характерига боғлиқ бўлмай, занжир ўлчамларига боғлиқдир. Бу қонунни ва ундан келиб чиқадиган миқдорларни аниқлаш учун берилган занжирнинг дифференциал мувозанат тенгламаси тузилган ва ечилган бўлиши керак.

Мисол тариқасида актив қаршилик Р, индуктивлик Л ва сиғим C кетмакет уланган занжирнинг кучланиш манбаи у(т) га уланишини кўриб чиқамиз (1- расм). Берилган занжирнинг электр мувозанат тенгламаси Кирхгофнинг иккинчи қонунига биноан, (9.1) бўлади; бунда: и – токнинг т=0 дан то т=∞ гача бўлган вақтдаги оний қиймати ёки оддий қилиб айтганда, ўткинчи ток; у(т) – манба кучланишининг аналитик кўринишдаги, вақтга боғлиқ узлуксиз функцияси (масалан, у=УмСин(ωт+ψу). Занжирда ўткинчи жараён тугаши билан манба кучланишининг ўзгариш қонуни у(т) га бўйсунган турғунлашган мажбурий режим бошланади. У ҳолда (9.1) нинг ўрнига қуйидагини ёзиш мумкин. 1-расм Аммо ўткинчи ток и мажбурий итур турғун ва эркин иэрк ташкил этувчилардан иборат, яъни и=итур+иэрк бўлса, унда (9.1) dan (9.2) ni ёки URerk+ULerk+UCerk=0

ни ҳосил қиламиз, яъни кучланишлар тушуви эркин ташкил этувчиларининг йиғиндиси ёки кучланишнинг эркин тушуви нолга тенг. Демак, кучланиш манбаи занжирда эркин тебранишлар ҳосил қилмайди. Аслида бундай эркин тебранишлар коммутация пайтида занжирдаги энергия жамловчи элементларнинг ташқи таъсирига бўлган реакцияси натижасида пайдо бўлади. Шундай қилиб, занжир элементларидаги ўткинчи кучланишларни худди ток каби, турғунлашган ва эркин ташкил этувчилардан иборат деб қараш мумкин, яъни уР=уРерк+уРтур; УЛ=уЛерк+уЛтур; УC=уCэрк+уCтур Энди 1-расмда кўрсатилган занжирдаги ўткинчи жараён ифодасини олиш учун, (9.3) тенгламанинг ечимига мурожаат қиламиз. Бунинг учун (9.3) тенгламани аввал қуйидаги кўринишга келтириб оламиз. va ω 2 o белгилар киритиб, тавсифий тенгламага ўтамиз: α 2 + 2 δα + ω 2 0 =0 (9.5) Унинг илдизлари эса . Шундай қилиб, бир жинсли дифференциал тенглама (9.4) нинг умумий ечими: ierk=A1e α 1t+A2e α 2t bo’ladi; бунда: A 1 va A 2 – коммутация қонунларининг чегаравий (бошланғич) шартлардан келиб чиқадиган интеграллаш доимийлари. Эркин токнинг ўзгариш қонуни i erk (t) тавсифий тенгламанинг илдизлари α 1 , α 2 нинг қиймати ва характерига боғлиқ. Аммо i erk (t) функция доимо t →∞ да нолгача сўнувчи эгри чизиқ билан ифодаланади. Занжирлар мураккаб бўлган сари ўткинчи жараёнларни ҳисоблаш янада юқори тартибдаги дифференциал тенгламаларни ечишга олиб келади. Масалан, шундай занжирнинг к- тармоғидаги ўткинчи ток н-тартибли дифференциал тенглама билан ифодаланади:

Erkin tok esa quyidagicha bo’ladi: i erk = A 1 e α 1t + A 2 e α 2t +• • • + A n e α nt (9.7) Занжирдаги ўткинчи жараёнларни ҳисоблашнинг дифференциал тенгламаларини таҳлил қилишга асосланган усул ―классик усул‖ дейилади. Бу усулни қуйидаги мисолларда кўриб чиқамиз. Индуктив ғалтакни ўзгармас кучланишга улаш 2-расмда вақт т=0 да ўзгармас кучланиш У0 га уланадиган р, л ўлчамларга эга индуктив ғалтак схемаси берилган. Ана шу занжирдаги ўткинчи жараённи текширамиз. Занжирнинг дифференциал тенгламаси ri + L бўлиб, унга мос бир жинсли тенглама қуйидаги кўринишга эга. Бу тенглама ёрдамида эркин ток иэрк аниқланади унинг тавсифий тенгламаси қуйидагича бўлади: L · α + r = O биргина ҳақиқий ва манфий α =-r/L илдизга эга. Демак, эркин ток қуйидаги қонун бўйича ўзгаради: i erk бунда: – сўниш коэффициенти, унга тескари қиймат ( sek) – вақт доимийси. 2-расм. Интеграллаш доимийси А ни аниқлаш учун бошланғич шартларга мурожаат қиламиз, яъни коммутацияга қадар занжирдан ток ўтмаган [и(- 0)=0]. Демак, занжирни улаш пайтида ҳам у нолга тенг бўлган и(0)=0. Занжирда ўткинчи жараён (процесс) тугагандан сўнг, фақат г нинг

қаршилиги билан аниқланадиган ва миқдори жиҳатидан барқарор бўлган ток итур= У0:р бўлади. Шунинг учун: i (0) = i tur + A = 0 Шундай қилиб, A=-U 0 /r бўлиб, ўткинчи ток и эса: занжирнинг айрим элементларидаги ўткинчи кучланишларни (9.8) тенгламага кўра, қуйидагича аниқлаш мумкин: (9.9) (9.10) 3-расмда кўрсатилган и ва уЛ нинг ўзгариш графиклари нолдан бошланувчи ва қандайдир ўзгармас миқдорга интилувчи ёки тескариси бўлган бир хилда (монотон) ўзгарувчи экспоненталарни ифодалайди. Agar t=0 da u L (t) эгри чизиққа ўринма ўтказсак, у т ўқида вақт доимийси τ га тенг кесмани ажратади; чунки истаган вақтда бўлади. Ҳақиқатдан ҳам, кучланиш уЛ(т) нинг биринчи ҳосиласи u L '( t ) t =0 da бўлади; бундан ctg β = U°/ τ , τ = U 0 tg β . Бу эса графикдан ҳам кўриниб i( t) = i tur + i erk = - (9.8) 9.3 - rasm.

турибди. Вақт τ ичида ўткинчи кучланиш нинг оний миқдори e =2,718... марта камаяди, яъни t =τ бўлганда, . Бундан кейинги т вақтда ўткинчи кучланиш яна ўшанча марта камаяди. Шу сабабли йиғинди вақт т=кτ давомида уЛ миқдор эк марта камаяди. Вақт доимийси т фақат т=0 нуқтада ўринма остидаги чизиқнинг узунлиги бўлиб қолмасдан, ихтиёрий т=т1: да ҳам иэрк учун 3-расмда кўрсатилгандек график усулда топилади. Ўткинчи миқдорлар и(т) ва уЛ(т) нинг ўзгариш графикларига кўра, занжирдаги ўткинчи жараённинг давом этиш вақти фақат назарий ҳисоблашларда чексизга тенг. Амалда эса занжирдаги турғунлашган ҳолат бир неча τ тенг, нисбатан жуда қисқа вақт оралиғида содир бўлади. Масалан, 2-расмдаги занжир параметрларининг миқдорлари тегишлича: р=50 Ом ва Л=0,1 Гн ни ташкил этса, кучланиш У0=200 В да занжирдаги турғунлашган ток 1тур=И0=У0/р=200/50=4А ни ташкил этади. Назарий жиҳатдан ток бундай қийматга занжир улангандан кейин т=∞ вақтдан сўнг эришади, чунки бунда: τ = L/r = =0,002 sek. Амалда эса ўткинчи ток t=5 τ =0,01 sek. дан сўнг i=4(1-e 5 )= 4 * 0,99325 = 3,97 A миқдорга эришиб, турғунлашган қийматидан 1 % дан камроқ фарқ қилади. Аммо шундай р, Л элементли занжирдаги Л нинг индуктивлиги катталиги (масалан, йирик электромагнитлар ёки катта қувватли электр машиналарнинг ва трансформаторларнинг чулғамлари) ва р қаршилигининг кичиклиги туфайли вақт доимийси секундлар ҳисобида ўлчаниб, бундай занжирдаги ўткинчи жараёнлар ҳатто бир неча секунд давом этиши мумкин.

Индуктив ғалтакни синусоидал ўзгарувчан кучланиш манбаига улаш Актив қаршилиги р ва индуктивлиги Л бўлган ғалтакнинг синусоидал кучланиш u=U m Sin( ω t+ ψ i ) манбаига улашдаги ўткинчи жараённи кўриб чиқамиз (4-расм). Бундай занжирнинг дифференциал тенгламаси қуйидагича бўлиб, хусусий ечими турғунлашган ток га тенг бўлади; бунда: - занжирнинг тўла қаршилиги; – кучла- ниш u va tok i tur орасидаги силжиш бурчаги. Олдинги параграфдан маълумки, токнинг эркин ташкил этувчиси i erk бўлади. Демак, занжирдаги ўткинчи ток қуйидаги қонуният бўйича ўзгаради: Интеграллаш доимийси А ни аниқлаш учун бошланғич шартларга мурожаат қиламиз: коммутациянинг биринчи қонунига кўра, ya’ni A=- . Шундай қилиб, занжирдаги ўткинчи ток: (9.11) 4- расм . U(t)

Ғалтакнинг қисмларидаги ўткинчи индуктив кучланиши қуйидагича : Индуктивликдаги ўткинчи ток ва кучланишлар учун олинган ифодаларнинг тўғрилигига вақт т га 0 дан ∞ гача чегаравий қийматлар бериб , ишонч ҳосил қилиш мумкин . Масалан , вақт т =0 бўлганда (9.11) тенгламанинг ўнг қисми нолга айланади , у эса индуктивли тармоқдаги ток учун коммутация қонуни билан тасдиқланади : i(-0)=i(0)=0. Ўткинчи жараён тугагандан сўнг (t=∞, i=i tur =U m /z Sin( ω t+ ψ yu- φ ); чунки i erk =0. (9.12) тенгламага кўра , коммутация пайтида яъни вақт т =0 да ғалтак қисмларидаги кучланиш занжирга берилган кучланишнинг оний қийматига тенг . 9.5- а расмда ψ >0, φ > 0 ва ψ - φ < 0 ҳоллар учун занжирга берилган кучланиш у = Умсин ( ωт + ψи ) нинг ( пунктир чизиқ ) ва ўткинчи ток и нинг ( йўғон чизиқ ) эгри чизиқлари кўрсатилган . Булардан кўринадики , эркин ток нинг миқдори ва йўналиши коммутация пайтидаги эркин турғунлашган токнинг бошланғич фазаси ψи= ψу - φ га боғлиқ. Агар коммутация пайтида занжирга берилган кучланишнинг бошланғич фазаси ψу силжиш бурчагига тенг бўлиб қолса, у ҳолда ўткинчи ток и фақат турғунлашган ток итур нинг қийматларидан иборат бўлади, чунки 9.11тенгламага биноан иэрк=0. Бу, демак, занжирни улагандан сўнг, дарҳол унда ҳеч қандай оралиқ эркин тебранишларсиз синусоидал ток i= sin ω t tурғунлашади ва аксинча, демакдир. Агар занжирни улаш да содир бўлса, эркин токнинг бошланғич чайқалиши ўзининг мумкин бўлган энг юқори қийматига

эришади (5-б расм). Шу туфайли занжирга берилган кучланиш даврининг ярмига тенг бўлган вақтдан сўнг, ўткинчи ток ҳам ўзининг энг катта қиймати имакс га эришади. Аммо назарий жиҳатдан токнинг бу максимуми ҳатто вақт доимийси т нинг энг катта қийматларида ҳам турғунлашган ток амплитудавий қийматини иккиланганидан ортмайди. 5-расм. 1-мисол . Параметрлари r L =10 Om va L=0,2 G бўлган индуктив ғалтак т=0 да У0=100 В ўзгармас кучланиш манбаига уланган. Ўткинчи ток оний қийматининг и(т1 ) = 7,5 А бўлиш вақти аниқлансин. Ечиш. Занжирдаги ўткинчи ток қуйидаги қонун бўйича ўзгаради: бунда: τ =L/r =0,02 sek, t 1 вақтдаги ўткинчи токи i(t 1 ) = 7,5 = 10 - 10e -50t бўлади; бундан e- 50tl = 0,25 yoki e 50ti = 4. Демак, t 1 = in 4 /50 = 1,385 /50 = 0,0277 сек. Қолдиқ токка эга бўлган индуктив ғалтакдаги қисқа туташув Энди бошланғич ( қолдиқ ) токи и (0)≠0 бўлган ғалтакни қисқа туташганда вужудга келувчи ўткинчи жараёнларни кўриб чиқамиз . Бу занжир коммутацияга қадар ўзгармас ток манбаи И 0 га уланган бўлиб , т =0 пайтида қисқа туташади , деб фараз қилайлик (6- а расм ). Агар коммутацияга қадар турғунлашган ток И 0 бўлса , коммутациядан сўнг у нолга тенг , чунки контур манбадан ажралган бўлиб , илгари ғалтакка ток И 0 олиб кирган магнит майдоннинг энергияси W M 0 ғалтакнинг актив қаршилиги р да

иссиқлик энергиясига айланиб, аста-секин нолгача камаяди. Ўткинчи жараёндаги занжирнинг дифференциал тенгламаси: а) б) 6-расм. ўткинчи ток эса i = ierk Интеграллаш доимийси А ни и(-0)=и(0) шартидан топамиз, яъни А=И0, шундай қилиб (9.13) Индуктив ғалтакдаги кучланиш: (9.14) яъни у миқдори жиҳатидан қаршилиги р даги кучланишнинг 7-расм. тушуви: га тенг, ишораси қарама-қарши бўлади.

Коммутация пайтида ўткинчи токнинг аввалги қиймати и(-0)=и(0)=И0 ни сақлаган ток и дан фарқли, ғалтакдаги индуктив кучланиш уЛ(-0)=0 дан уЛ(+0)=рИ0 гача сакраб ўзгариши мумкин (6-б расм). Ғалтакдаги э.ю.к. e L нинг қутб ишоралари кучланишга ва токнинг вақт бўйича ўзгаришига боғлиқ: агар индуктивликка эга тармоқдаги ток ортиб борса, э.ю.к. нинг ишораси эЛ=-уЛ манфий (3расм), камайиб борса мусбат бўлади (6-б расм). Шундай қилиб, индуктив ғалтакни ўзгармас кучланиш манбаига улаш ва ажратиш натижасида индуктив тармоқдаги токнинг ҳар қандай ўзгариши э.ю.к. ни ҳосил қилишга ва унинг занжирдаги бошланғич мувозанат ҳолатини сақлаб туришга сабаб бўлади. Энди индуктив ғалтакни энергия манбаидан ажратганда ундаги коммутацияга қадар турғунлашган ток И0 билан уни ихтиёрий Р0 қаршиликка қайта улаш жараёни қатор ҳолларда назарий масаладан муҳандислик ишлари муҳим бўлган амалий масалага айланишини кўриб чиқамиз. Масалан, хусусий актив қаршилиги рЛ бўлган реал индуктив ғалтак турғунлашган ток И0=У0/рЛ ва т=0 да ички қаршилиги рВ=Р0>>рЛ бўлган волтметрга қайта уланган бўлсин (7-расм). У ҳолда (9.13) ифодага биноан, коммутация пайтида (т=0) волтметрнинг қисмаларида илгари занжирга берилган кучланиш У0 дан Р0/рЛ марта ортиқ бўлган кучланиш уВ(0)=Р0И0 бир зумда пайдо бўлади. Бу кучланиш фақат волтметр учун хавфли бўлиб қолмасдан, ғалтак учун ҳам хавфлидир, бунинг сабаби шуки, (9.14) тенгламага биноан, ғалтак қисмаларидаги кучланишнинг қиймати бирданига И0Р0 гача ортиб кетиши мумкин. Ғалтакни манбадан токли занжирни бевосита узиш билан ажратиш янада хавфли, бунда И0 токли индуктив тармоқ Р0≈∞ қаршиликка улангандек бўлади. Бундай ҳолларда ғалтак қисмаларида пайдо бўлган хаддан ташқари катта электр юритувчи куч (ўта кучланиш) унинг чулғамлари изолациясини емириши мумкин. Чулғамнинг индуктивлиги катта бўлиб, аммо актив қаршилиги кичик бўлган катта

қувватли электр машиналар ҳамда трансформаторлар билан коммутацион ишлар бажарилганда, бу ҳодиса ҳар доим ҳисобга олиниши керак. Энди 6-а расмдаги занжирда қисқа туташув ҳодисаси содир бўлгандан кейин р қаршиликдан иссиқлик тарзида ажралиб чиққан энергияни ҳисоблаймиз. Занжир қисқа туташув пайтидан бошлаб то ўткинчи жараён тугагунча ток и = И0этτ қонуни бўйича ўзгариши туфайли аниқланаётган энергия: бунда: қисқа туташган контур р, Л нинг вақт доимийси. Иссиқликка айланаётган энергиянинг катта-кичиклиги бошланғич вақт (т=0) да И0 токка уланган индуктив ғалтакнинг актив қаршилигига боғлиқ бўлмай, магнит майдоннинг энергияси W M миқдори билан аниқланади. 2-мисол. Параметрлари r = 40 Om va L=0,022 G бўлган индуктив ғалтак т=0 вақтда у=120 син (314т 30°)В синусоидал ўзгарувчан кучланиш манбаига уланган. Аммо т=0,01 сек. дан сўнг индуктив ғалтак манбадан ажралиб, занжир қисқа туташтирилган. Шу иккинчи коммутациядан кейин ғалтакнинг рЛ қаршилигида ажралган иссиқлик миқдори аниқлансин. Ечиш. 1. Ғалтакнинг ўзгарувчан токдаги тўла қаршилиги: 2. Занжирдаги турғунлашган ток ва кучланиш орасидаги силжиш бурчаги: 3. Занжирдаги турғунлашган ток:

4. Токнинг эркин ташкил этувчиси: бунда: A 5. Занжирдаги ўткинчи ток: 6. Занжир қисқа туташтирилгандаги ўткинчи токнинг оний қиймати : i ( 7. Иккинчи коммутациядан кейин ғалтакнинг р1 қаршилигида ажралган иссиқлик энергияси индуктив ғалтакнинг магнит майдони энергиясига тенг: чунки қисқа туташув пайтидаги бирламчи ток: I 0 = i ( t 1 ) = 1,5 A Конденсаторни резистор орқали ўзгармас кучланиш манбаига улаш 8-а расмда вақтнинг т=0 пайтида Р, C элементлари кетма-кет уланган занжирни ўзгармас кучланиш У0 манбаига улаш схемаси кўрсатилган. Энди ана шу занжирдаги ўткинчи жараённи текширамиз. Бунинг учун сиғимдаги кучланиш уc ни ўзгарувчан ҳисоблаб, занжирнинг дифференциал тенгламасини тузамиз:

бунда – конденсатор C қопламаларидаги ўткинчи ток. Сиғимдаги ўткинчи кучланиш u c = u ctur + u cerk ни билгач, эркин ҳолат учун занжир тенгламасини тузамиз: RC Бунга мос тавсифий тенглама RC · α + 1 = 0 дан частота ўлчами 1/сек. га эга бўлган α= ни илдизини топамиз. Сўниш коэффициентининг ишорасига кўра, сиғимдаги эркин кучланиш u cerk вақт ўтиши билан (назарий жиҳатдан т=∞ да) нолгача камаяди. Интеграллаш доимийсини аниқлаш учун сиғимли занжир қисми учун коммутация қонунларидан келиб чиқадиган бошланғич шартлардан фойдаланамиз. Шунга биноан u c (-0)= u c (0) bo ’ ladi , ya ’ ni : u c ( - 0) = 0 = u ctur (0) + u cerk (0) = U 0 + A yoki A = - U 0 а) б) 8-расм. чунки коммутацияга қадар сиғимдаги кучланиш нолга тенг эди [у c (0) = 0]. Ўткинчи жараён тугагандаги турғунлашган кучланиш у c тур =У0, чунки ўзгармас токдан конденсаторнинг қаршилиги ∞ га тенг, занжирдаги ток итур = 0. Шундай қилиб, сиғимдаги ўткинчи кучланиш

бунда: τ=РC – ўткинчи жараённинг интенсивлигини тавсифловчи вақт доимийлиги (сек.). т қанчалик катта бўлса, конденсатор C нинг зарядланиши шунчалик секин боради ва аксинча. O’tkinchi tok i = C (9.15) tenglamaga binoan: (9.16) тенгламадан занжирнинг қисқа туташуви пайтида ток i ( = U 0 / R ) максимал бўлиши, манбанинг барча кучланиши қаршилик Р да тушиши, сиғим эса қисқа туташган симдек бўлиб қолиши кўриниб турибди. 8-б расмда текширилаётган занжирдаги ўткинчи кучланиш ва токлар графиклари кўрсатилган. Графиклардан, сиғимдаги кучланишдан фарқли ўлароқ, ўткинчи ток и коммутация пайтида нолдан У0 /Р қийматгача сакраш билан ортишини билса бўлади. 3-мисол. Сиғим C =100*10-6 Ф бўлган конденсатор қаршилиги Р=40 Ом резистор орқали У0=200 В ўзгармас кучланиш манбаига уланган. Агар улангандан кейин т1=0,001 сек. вақт ўтган бўлса, конденсаторнинг заряди ва кучланиши қанча бўлади? Ечиш. t 1 вақтда сиғимдаги ўткинчи кучланиш: (бунда: τ –r · C–40 · 10 -4 =0,004 sek.) Ўша вақт давомида сиғимда тўпланган заряд: q(t 1 ) = Cu c (t 1 ) =10 -4 · 44 = 4,4 · 10 -3 Kl Конденсаторни резистор орқали синусоидал ўзгарувчан кучланишга улаш

R , C элементлари кетма-кет уланган занжирни синусоидал кучланиш у = УмСин( ω т + ψ у) манбаига улашда (9-расм) ҳосил бўлган ўткинчи кучланиш ва токларнинг ўзгариш қонунларини аниқлаш керак, деб фараз қилайлик. Ўткинчи кучланиш у c =у c тур+у c эрк иккита ташкил этувчидан иборат бўлиб, улардан биринчиси занжирдаги турғунлашган ток итур га боғлиқ, иккинчиси эса u - га тенг. Занжирдаги турғунлашган ток бўлади; бунда: – занжирнинг тўла қаршилиги; φ =ар c тг (-1/Р ωC ) – ўткинчи жараён тугагандан занжирдаги кучланиш билан ток орасидаги силжиш бурчаги. Сиғимдаги турғунлашган кучланиш: чунки у токдан π /2 бурчакка орқада қолаяпти. Шундай қилиб, ўткинчи кучланиш вақт жиҳатидан қуйидаги қонун бўйича ўзгаради: Интеграллаш доимийси А ни аниқлаш учун 9.6-мавзуда келтирилган бошланғич шартлардан фойдаланамиз: yoki Кучланиш у c учун қуйидаги ифодага эгамиз:

Бундан ўткинчи ток ни топамиз. 9-расм. 9-б расмда кўрсатилган ўткинчи миқдорларнинг эгри чизиқларидан сиғимдаги ўткинчи кучланиш уc ўткинчи жараён давомида ўзининг оний қиймати бўйича (худди р, Л занжирда кузатилаётгандек) турғунлашган режимда ушбу кучланиш амплитудасидан анча ортиши мумкин, лекин назарий жиҳатидан иккиланган амплитуда қийматидан камлигича қолади. Аммо бу кучланишнинг ўзгариш қонуни (9.17) формулага кўра, берилган кучланишнинг бошланғич фазаси қилиб ψ u = φ + ланса, нисбий ўта кучланиш умуман пайдо бўлмаслиги мумкин. Бу ҳолда эркин тебранишлар тамомила бўлмайди, чунки уcэрк=0 сиғимдаги турғунлашган режим коммутациядан сўнг бирданига содир бўлади. Бинобарин, ўткинчи ток и нинг пайдо бўлиши ва унинг характери эркин ташкил этувчисининг ўзгариш қонуни билан боғлиқ. (9.18) тенгламага биноан, бу эркин ташкил этувчининг максимал қиймати:

синуснинг аргументи фақат га боғлиқ бўлмай, ёки Хc/Р нисбатларга ҳам боғлиқ. Борди-ю, ψ - φ = 0 бўлса, т=0 коммутация пайтида ўткинчи ток: яъни турғунлашган ток Ум/З нинг амплитуда миқдоридан Х c /Р марта ортиқ (9-в расм). Бу эса сиғими ўзгармас ва ўзгарувчан кучланиш манбаига улашдаги фарқдан иборат. Х c /Р катталик тегишли муҳандислик ҳисобларида эътиборга олинади. Ток тебранишининг энг катта амплитудаси ҳар қандай шароитда ҳам Им=Ум/Р қийматдан ортиб кетмайди.

Зарядланган конденсаторни резисторга улаш Фараз қилайлик, бошланғич (қолдиқ) кучланиш У0 га эга бўлган конденсатор C қаршилиги Р га тенг резисторга уланади (10-расм). Сиғимдаги турғунлашган ҳолатда ток ва заряднинг нолга тенглигини билгач, ўткинчи ёки эркин кучланиш ио учун қуйидаги ифодани ёзамиз: Интеграллаш доимийси бошланғич шартлар, яъни уc(-0)=уc(0)=У0 дан аниқланади. Демак, уc(0)=А=У0 бўлади ёки Иккала ўткинчи миқдорлар вақт ўтиши билан экспонента қонуни бўйича сўниши ва т=∞ да нолга тенг бўлиши яққол кўриниб турибди. Аммо кучланиш уc дан фарқли ўлароқ, ўткинчи ток олдидаги манфий ишора конденсаторнинг зарядсизланишини билдиради. Ўткинчи кучланиш ва токларнинг ўзгариш эгри чизиғи 9.10-б расмда кўрсатилган. Ўткинчи жараён (яъни т=0 дан т=∞ гача) давомида қаршилик Р да ажралиб чиққан иссиқлик энергияси: (9.19) Zanjirdagi o‗tkinchi tok esa: = (9.20) 9.10 - rasm.

Демак, конденсаторнинг зарядсизланиши пайтида ундан ажралиб чиқаётган иссиқлик энергияси миқдори зарядсизланиш қаршилигининг миқдорига боғлиқ бўлмай, конденсаторнинг зарядсизланишигача унда тўпланган электр энергияси WЭ=C У02/2 нинг миқдорига боғлиқдир. 4-мисол. Сиғими C=400 мкФ бўлган конденсатор бошланғич кучланиш У0=400 В гача зарядланиб, сўнгра энергиянинг манбаидан ажратилган. Агар конденсаторнинг ички қаршилиги р0 =100 кОм бўлса, унинг ўз-ўзидан зарядсизланиши натижасида кучланиши У0ъ=10 В га пасайгунча қанча вақт ўтади? Ечиш. 1. Сиғимдаги ўткинчи кучланиш: чунки 2. t 1 вақтда кучланиш u c = U 0 ' = 10 B , demak , u c ( t 1 ) =400 e 025 t 1 = 10 =40, ln 0,025 t =ln 40; bundan t 1 : =40ln 40 = 148 sek. = 2 min. 28 sek. Конденсаторнинг Р, Л занжирга зарядсизланиши Заряди нолга тенг бўлмаган [қ0 (0)≠0] С сиғимли конденсаторнинг резистор Р р ва индуктивлиги Л га тенг ғалтакка кетма-кет уланиши 9.11расмда кўрсатилган. Конденсаторнинг зарядсизланиш қонуни ва Р, Л ҳамда C параметрларнинг қийматлари турлича бўлганда ўткинчи жараёнлар қандай бўлишини кўриб чиқайлик. Ўткинчи жараён тугагандан сўнг конденсаторнинг электр майдон энергияси (0) резистор Р да тамомила иссиқлик энергиясига айланади. Шу туфайли занжирдаги ток ва

кучланишларнинг турғунлашган қийматлари нолга тенг. Демак, барча ўткинчи ва эркин миқдорлар ўртасида ҳеч қандай фарқ бўлмайди. Ўзгарувчан миқдор эркин ўткинчи ток и бўлса, занжирнинг дифференциал тенгламаси қуйидагича ёзилади: Р белгилашларини (9.21) га киритиб, шунга мо s Ушбу 2δ= / L va ω тавсифий тенглама тузамиз: унинг илдизлари: 11-расм. Демак , ўткинчи ток . Коммутация пайтида индуктивлик Л токнинг сакраб ўзгаришига йўл қўймаслиги сабабли, и(0)=0 ёки А1+А2=0, ёки А1:=-А2=А. Коммутациянинг иккинчи қонунига биноан, худди шу вақтда уc (0)=Уо≠0 бўлади. Кирхгофнинг иккинчи қонунига биноан, уР+уЛ+уC=0. Демак, т=0 вақт учун ya’ni √ √

yoki Бундан A = -U 0 :L( α 1 - α 2 ) бўлиб, ўткинчи ток: (9.23) Индуктив ғалтакдаги ўткинчи кучланиш: Сиғимдаги ўткинчи кучланишни занжирнинг электрик мувозанат тенгламаси дан аниқлаймиз. Шунга кўра, (9.25) чунки R: L = - ( α 1 + α 2 ) = 2 δ . Энди (9.23) - (9.25) ифодалар орқали тасвирланган и(т), уЛ(т) ва уc(т) эгри чизиқлар кўринишининг (9.22) тавсифий тенглама илдизлари билан боғлиқлигини кўриб чиқамиз. Бошқача айтганда, занжирдаги ўткинчи жараён тамомила Р, Л ва C параметрларнинг миқдорлари нисбати билан аниқланади. Бу нисбатнинг учта вариантини кўриб чиқамиз: 1. α 1 va α 2 илдизлар ҳақиқий ва турлича, яъни δ2 - ω 0 2 > 0 2. α 1 va α 2 илдизлар ҳақиқий ва тенг, яъни δ 2 - ω 0 2 = 0 δ2 - ω 0 2 <0 бўлганда, илдизлар қўшма (боғлиқ) комплекслардан иборат. Дастлабки икки вариантда конденсаторнинг зарядсизланиши нодаврий равишда ўтса, учинчи вариантда бу жараён даврий (ёки тебранма) бўлади.

A. Конденсаторнинг нодаврий (апериодик) зарядсизланиши. Энди ўткинчи жараённи δ>ω 0 yoki ёхуд R >2 yoki R > R kr ҳоллар учун текширамиз (бунда конденсаторнинг нодаврий тарзда зарядсизланишини сақлаб қоладиган чегаравий қаршилик). Шундай қилиб, ҳақиқий ва турлича илдизларга эга бўламиз: шу билан бирга, ва (9.23) ифодага кирувчи айирма (e a 1 t - - e α 2 t ) нинг сўниш коэффициентларидан кескин фарқ қилувчи иккита экспонентанинг айирмасини ифодалайди (12-а расм). Аммо (α1- α 2) > 0; У0>0 ва Л>0 бўлгани учун, ток и нинг (9.23) ифодадаги ишораси исталган вақт учун манфийлигича қолади. Шунинг учун и(т) эгри чизиқ (пунктир чизиқ) ёки бошқачароқ маштабда чизилган Ри(т) эгри чизиқлар, вақт ўқи т остида жойлашган бўлиши керак (12-б расм). Сиғимдаги ўткинчи кучланиш токдан фарқли ўлароқ, миқдор жиҳатидан ҳамма вақт мусбат бўлиб, максимумга эга бўлмай, нолгача бир хилда камайиб боради. Кучланиш уc нинг мусбатлиги ва ўткинчи ток и нинг манфийлиги занжирдаги конденсаторнинг зарядсизланишини билдиради. Бундай бир томонлама зарядсизланиш ―одаврий зарядсизланиш‖ дейилади. Ғалтак қисмаларидаги кучланиш уЛ нинг (у c ва и лардан фарқли равишда) вақт бўйича ўзгариши бирмунча бошқачароқ.

a) b) 12-расм. Ўткинчи кучланиш уЛ(0) =- У0 қийматдан бошлаб, нолгача кескин камаяди [уЛ(т1)=0], сўнгра қандайдир маълум максимумга эришиб, яна нолгача монотон камайиб боради (9.12-б расм). Функция уЛ(т) нинг экстремал қийматларига мос т1 ва т2 вақтлар қуйидаги шартлардан аниқланади: 1. yoki yoki bundan 2) yoki yoki , бундан . Демак, u L =L di /dt бўлгани туфайли, уЛ=(т1)=0 да т=т1 бўлади ва токнинг максимум бўлган пайтига мос келади. Умуман, текширилаётган занжирдаги эркин жараён вақтини иккита ўзига хос даврга ажратиш мумкин: a) 0 < t < t 1 :, бўлганда, ток и мутлақ қиймати жиҳатидан ўзининг максимумигача ортади; кучланиш уc эса УР=Ри ва уЛ =Лди/дт кучланишнинг тушуви билан мувозанатлашади (конденсаторнинг электр энергияси актив қаршилик Р да иссиқлик энергиясига айланиб, бир қисми ғалтакда магнит энергияси тарзида тўпланади). b) т1: <т < ∞ бўлганда, ток и нолгача монотон камайиб бориб, кучланишлар уc ва уЛ эса кучланиш тушуви уР=Ри билан мувозанатлашади (конденсатордаги қолдиқ электр энергияси каби, ғалтакда қисман тўпланган магнит майдон энергияси резистор Р да иссиқлик энергиясига айланади).

Б. Нодаврий зарядсизланишнинг чегаравий ҳолати. Юқорида кўрсатилганидек, R = R kr бўлганда ҳам нодаврий зарядсизланиш рўй беради. Ана шунда физик жараён ўзгармаса ҳам, аммо илдизлар α 1= α 2=- δ [ δ = ω 0] нинг нисбатлари миқдори бирмунча бошқача бўлишини кўрсатиб ўтамиз. Холбуки, ўткинчи миқдорлар учун олинган (9.23), (9.24) ва (9.25) ифодаларнинг суръат ва махражлари нолга тенг бўлганида ноаниқликка олиб келади. Лопитал қоидасидан фойдаланиб, бу ноаниқликларни ечамиз. Унда (9.23) ни қуйидагича ёзиш мумкин: яъни α1 ни ўзгарувчи ҳисоблаб, уни α2 = - δ га интилувчи деб фараз қиламиз. (9.26) ифода бўйича уЛ ва уc ни аниқлаймиз: 1)= (9.28) Конденсаторнинг зарядсизланиш характери нодаврий бўлиб, и, уЛ ва уc ларнинг вақт бўйича ўзгариш қонуни 12-расмда кўрсатилган эгри чизиқларга ўхшаш бўлади. Бунда олдинги ҳолдан фарқли, т1=1/δ, т2=2/δ бўлади. V . Конденсаторнинг даврий (тебранма) зарядсизланиши. (9.21) тенгламанинг илдизлари қўшма комплекс бўлганда δ < ω 0 yoki r < 2 ҳоллар учун конденсаторнинг зарядсизланиш характерини текширамиз. Демак:

Бунда θ бурчак 90 o <Ɵ<180 o , cҳунки Буларни (9.23) ифодага қўйиб, қуйидагини ҳосил қиламиз: lanish Сиғимдаги ўткинчи кучланиш: бўлгани учун Графикда (13-расм) бу ўткинчи миқдорлар тебраниш даври Т= -δт бўлиб, амплитудалари вақт ўтиши билан э қонун бўйича камаювчи синусоидаларни ифодалайди. Бунда Ри, уЛ ва уc оний қийматларнинг исталган вақтдаги йиғиндиси нолга тенг. 13-расмдаги эгри чизиқлардан кўринадики, ток и билан реактив элементлардаги кучланиш уЛ ва уC лар

орасидаги фазавий силжиш турғунлашган ҳолатдагидек 900 га тенг бўлмай, Ɵ > 900 бўлади. Бунинг сабаби шуки, ўткинчи кучланиш у ва ток и ампли-- δ т бўлади. Шу туфайли ҳақиқий тудаларининг кўпайтма коэффициенти э амплитудалари вақт бўйича синусоида ярим тўлқини асосининг ўртасидан чапга силжиган бўлади. Шунга қарамасдан, ток максимал бўлган пайтларда кучланиш уЛ нолдан ўтади, кучланиш у C нинг максимуми эса вақт бўйича ток и нинг нолга тенг бўлган p айтларига мос келади. Бунинг сабаби шуки, вақтнинг исталган пайтида va Шундай қилиб, конденсаторнинг аввалдаги зарядсизланишидан (Р > Ркп да) фарқли ўлароқ, ўткинчи ток и вақт ўтиши билан ўзининг оний миқдорини ҳам, йўналишини ҳам такрор ўзгартиради. 13-расм. 14-расм.

Токнинг сиғими орқали мусбат йўналиши конденсаторнинг зарядсизланишини билдирса, ўткинчи жараён ғалтак магнит майдони энергиясининг даврий равишда конденсаторнинг электр майдони энергиясига ўтиши билан кузатилади ва аксинча. Токнинг иккала йўналишидаги даврий тебранишда учрайдиган қаршилик Р нинг миқдори қанчалик кичик бўлса, конденсатор бир цикл тебранишда шунчалик кам энергия йўқотади, ўткинчи жараён шунчалик узоқ давом этади. Конденсаторнинг бундай зарядсизланиш жараёни даврий ёки тебранма ўткинчи ҳаракати дейилади. Тебранма ўткинчи жараённинг сўниш даражасини ўткинчи миқдорнинг ўзаро бир давр Т =2π: масофада жойлашган иккита қўшни максимумларнинг нисбати билан аниқлаш мумкин. Бу нисбат тебраниш декременти деб аталади ва у бўлади. Кўпинча тебранишнинг логарифмик декременти дан фойдаланилади, T ≈ T 0 da ln Δ = π d бўлади. Бунда: d = R : – контурнинг сўниш коэффициенти . Демак, эркин тебранишларнинг сўниш тезлиги сиғимдаги бошланғич кучланиш у c (0) билан аниқланмасдан, занжирнинг параметрлари Р, Л ва C билан аниқланади. Агар Р=0 бўлса, эркин тебранишлар чексиз узоқ давом этади. Ҳақиқатан Р=0 бўлганда, δ =0; α 12 = +ж ω 0; ω ъ= ω 0 Ɵ=900 га эгамиз. Демак, ўткинчи ток: индуктивлик ва сиғимдаги кучланишлар мос равишда:

Занжирда бўладиган барча сўнмас тебранишларнинг бурчак частотаси ω va davri T бўлган сўнмас (синусоидал) тебранишлардир (14-расм). Мураккаб занжирлардаги ўткинчи жараёнларни ҳисоблаш 15-расмда э.ю.к. э1 манбага эга бир контурли занжирга т=0 вақтда Р2, Л2 тармоқ орқали иккинчи ўзгарувчан э.ю.к. манбаи э2 =Э2мСин (ωт+ψ2) уланадиган мураккаб ҳолат кўрсатилган. Занжирнинг параметрлари, шунингдек, э.ю.к. э1 = Э1мсин(ωт + ψ1) нинг миқдори берилган бўлиб, коммутация натижасида занжирда пайдо бўлган ўткинчи ток ва кучланишларни топиш талаб этилади. Қўйилган масалани контур токлари иИ ва иИИ (токларнинг йўналиши ёйсимон чизиқлар билан кўрсатилган) усули билан ечамиз. Кирхгофнинг иккинчи қонунига биноан, занжирнинг электр мувозанати тенгламаси қуйидагича бўлади: Модомики, (9.32) ва (9.33) дифференциал тенгламалар чизиқли экан, дифференциаллаш операцияси д/дт ни п символи билан, интеграллаш операцияси ∫ дт ни эса 1/п символи билан алмаштириб, олинган тенгламалар системасини қайта ёзамиз:

15-расм. системанинг биринчи тенгламасидан олинган токнинг қиймати: ни иккинчи тенгламага қўйиб, қуйидагини ҳосил қиламиз: (9.34) тенгламанинг иккала қисмини п га кўпайтириб, мураккаб бўлмаган ўзгаришлардан сўнг, қуйидагига эга бўламиз: yoki: бу ерда:

Шундай қилиб, (9.36) тенглама биринчи контур токи и га нисбатан 3тартибли дифференциал тенгламадир. Бу токнинг коммутациядан кейинги турғунлашган қиймати Итур=Илмсин( ω т+ ψ и1) (9.36) тенгламанинг хусусий ечими бўлиб, унинг амплитудаси И1м ни ва бошланғич фазаси ψ и ни топамиз. Ўткинчи ток иИ нинг эркин ташкил этувчилари (9.36) тенгламанинг ўнг қисмисиз ечиш йўли билан топилади. Бунинг учун аввал унинг тавсифий тенгламасини тузамиз: α 3 α 3 + α 2 α 2 + α 1 α + α o = 0 (9.37) O’tkinchi tok i I =i Itur +i Ierk ekanligini bilgach, quyidagiga аa bo’lamiz: Интеграллаш доимийларини аниқлаш учун қуйидаги шартлардан фойдаланамиз: 1) 3) Биринчи шартга кўра, коммутацияга қадар турғунлашган токнинг қиймати маълум бўлиши лозим; бу эса қуйидагича: bu yerda: Шундай қилиб, (9.38) га биноан, биринчи шартга кўра, т=0 да Бундан

Иккинчи контурнинг турғунлашган токи қиймати (коммутациядан keyingisi) ma’lum deb, (9.40) тенгламадан унинг амплитудавий қиймати И2м ни ва бошланғич фазаси ψ и2 ни топамиз. Ана шу муносабатдан иккинчи контурнинг эркин токини аниқлаймиз: Шу туфайли, иккинчи бошланғич шарт қуйидагини билдиради: C 3 сиғимли тармоқдаги турғунлашган (коммутациядан кейинги) ток: Демак, сиғимдаги турғунлашган кучланиш: сиғимдаги эркин кучланиш эса: (коммутацияга қадар) турғунлашган кучланиш қиймати:

Шу сабабли учинчи бошланғич шарт қуйидагини билдиради: (9.41) (9.39), (9.40) ва (9.41) тенгламаларни биргаликда ечиш интеграллаш доимийси А1 А2 ва А3 ларни ва шу билан бирга, барча эркин ўткинчи ток ва кучланишларни аниқлаш имконини беради. Ихтиёрий шаклдаги кучланиш та‟сир этган занжирдаги ўткинчи жараёнларни ҳисоблаш (Дюамел интеграли) Пассив занжирларни ўзгармас (ёки синусоидал) кучланишга уланганда бўладиган ўткинчи жараёнларни ҳисоблаш нисбатан оддий, чунки коммутациядан кейин турғунлашган ва шунингдек, эркин ток ва кучланишлар оддий ҳамда яхши ўрганилган қонунлар бўйича 16-расм. ўзгаради. Лекин манбанинг кучланиши вақт жиҳатидан ихтиёрий қонунга кўра ўзгарса (16-расмда кўрсатилганидек), масала бирмунча мураккаблашади. Аммо ана шу кучланишга уланадиган пассив занжирнинг структураси маълум бўлса, у ҳолда бу масалани қуйидагича ҳал қилиш мумкин. Масалан, шу занжир т=0 вақтда қандайдир ўзгармас кучланиш у0 га

уланган, деб фараз қилайлик. Занжир истеъмол қиладиган ўткинчи ток шу кучланишнинг ўткинчи ўтказувчанлик деб аталадиган Й(т)га кўпайтмасини ифодаловчи қандайдир вақт функцияси бўлсин: i (t) = Y (t) U o Функция Й(т) фақат занжирнинг структурасига боғлиқ бўлиб, берилган кучланиш У0 нинг миқдорига боғлиқ эмас. Масалан, пассив иккиқутблик кетма-кет уланган Р ва Л элементлардан иборат бўлса, va tok i(t) ning o’zgarish qonuni ушбу занжир ўткинчи ўтказувчанлигининг ўзгариш қонуни Й(т) = 1/Р(1- э-Рлт) да акс эттирилган бўлади. Кучланиш У0 ни ягона (яъни 1 В га тенг бўлган) импульс билан алмаштирсак, и(т) = 1 Й (т) = Й (т) га эга бўламиз. Й(т) исталган пайтда ўткинчи ток и(т) нинг оний қийматини сон жиҳатдан аниқлайди. Худди ана шу хусусият берилган кучланишнинг узлуксиз функцияси у(т) ни (16-расм) вақтнинг маълум Δ Х оралиғидан сўнг иккиқутбликка бериладиган поғонали функциянинг элементар импульси. Δ у га сакрашли тўғри бурчаклар билан алмаштиришга имкон беради. Бошланғич шартларни нолли бўлганда, шахобчалардаги барча ток ва кучланишларни нолга тенглаштириб, занжирнинг юқоридаги Δ у импульсга уланишидаги ўткинчи жараённи вақт жиҳатидан бир неча бурчакларга ёямиз. Кучланиш у(0) нинг биринчи сакраши ўткинчи ток и(т) нинг у (0)Й(т) га тенг биринчи ташкил этувчисини беради. Оралиқ Δ Х вақтдан сўнг Δ у га сакраш бўлиб, ўткинчи токни Ау*Й(т - Δ х) ташкил этувчи билан тўлдиради. Оралиқ х вақтдан сўнг, ўткинчи ток ни ҳосил қилувчи навбатдаги сакраш пайдо бўлади ва ҳ.к. (бу жараён т→∞ да ҳам давом этади). Кучланиш у(т) нинг занжирга натижавий таъсири қуйидаги ўткинчи ток билан ифодаланади:

Орттирма Δу ва Δх лар қанчалик кичик бўлса, (9.42) ифода ўткинчи жараённинг ҳақиқий манзарасини шунчалик аниқ ифода этади. Δ x → 0 bo’lsa, Энди (9.42) ифоданинг ўрнига қуйидагини ёзиш мумкин: i(t)=u(0) 17-расм. Олинган ифода ―Дюамел формуласи ёки интеграли‖ деб аталади ва занжир ихтиёрий шаклдаги кучланиш у(т) га уланганда, юқорида келтирилган ўткинчи токнинг ўзгариш қонуниятини аниқашга имкон беради. 5 Вақт жиҳатдан узлуксиз ўзгарувчан кучланиш у(т)= У нинг таъсирида 17-расмдаги (У0=100 В, У1=220 В ва Т = 0,02 сек.) Р, C занжирда ҳосил бўладиган ўткинчи ток аниқлансин. Агар занжирнинг параметрлари Р = 103Ом ва C = 80 мкФ бўлса, ўткинчи жараён давомида Р қаршиликда иссиқлик тарзида ажралиб чиққан энергия миқдори ҳам ҳисоблансин. Ечиш. 1) Занжир Р, C нинг ўткинчи ўтказувчанлиги қуйидагича: Y(t) = ∫

бунда: τ = RC = 0,08 sek. 2) Занжирнинг кириш қисмларидаги кучланишнинг ўзгариш қонуни: u(t)= ёки бу ҳам вақтнинг номаълум оралиғи х нинг функциясида: u ( x )= 3) Дюамел формуласига биноан қуйидагини ҳосил қиламиз: Занжирни улаш пайтида истеъмол қилинаётган ток максимал бўлади, яъни и(0) = 0,26 - 0,16 = 0,1 А ўткинчи жараённинг охирида у нолга тенг, яъни и(∞)=0. Чизиқли электр занжирлардаги ўткинчи жараёнларни оператор усулида ҳисоблаш Ўткинчи жараёнларни классик усул билан ҳисоблашда асосий қийинчилик шундаки, занжир мураккаблашган сари, унинг мувозанат ҳолатини англатувчи дифференциал тенгламанинг даражаси ортиб боради. Бу эса интеграллаш доимийси А1, А2,..., Ак ларни аниқлаш билан боғлиқ бўлган ҳисоблаш ишларининг ортиб боришини билдиради. Ўтган асрнинг ўрталарида рус математиги М.Е. Вашченко-Захарченко чизиқли дифференциал тенгламаларни ечишни Лаплас алмаштириш формуласига

асосланган символик усулини тавсия этади. Унинг моҳияти шундан иборатки, вақт функцияси ф(т) нинг интеграллаш ва дифференциаллаш ўрнига, унинг оператор тасвири деб аталадиган функцияси Б(р) билан алгебраик амаллар бажарилади. Агар системанинг мувозанат ҳолатини ифодаловчи дифференциал тенглама чизиғи бўлса, бундай ўтишнинг ҳаққонийлиги исботланган. Бунда тенглама ҳадларининг коэффициентлари ўзгармас ёки ўзгарувчан бўлиши мумкин. Шундай қилиб, оргинал деб аталувчи ҳар қандай вақт функцияси ф(т)ни унга эквивалент бўлган комплекс ўзгарувчан п=с+ж ω аргументли Ф(п) функция билан алмаштириш мумкин. Шу билан бирга, оригинал функция ф(т) нинг тасвир функцияси Ф(п) га тенг бўлмай, балки мос бўлишини эсда тутиш лозим. Бу ҳол математик кўринишда қуйидагича ифодаланади: f (t) Берилган функция ф(т) нинг тасвири Ф(п) ―Лаплас алмаштириши‖ деб аталадиган формула билан аниқланади. Бу формула бўйича алмаштиришни ҳар қандай т<0 да фақат нолга тенг ва пировард оралиқ вақтда Дирихле шартини қаноатлантирувчи ф(т) функциялар учунгина бажариш мумкин. Бунда вақтнинг исталган пайтида оригинал функция ф(т) нинг мутлақ қиймати бўйича у билан солиштириладиган бошқа функция Мес°т дан кичиклигича қолиши с0т; бу ерда С > С0 > 0). Бу шартларга риоя керак (яъни [ф (т)] < Меқилиш Лаплас интегралини аниқ қийматли функция деб қаралишига имкон беради. Оригинал ф(т) дан унинг тасвири φ(п) га ўтиш учун ―Карсон-Хевисайд алмаштириши‖ деб аталувчи формула

дан ҳам фойдаланилади, бу формула (9.44) формуладан оператор кўпайтирувчи билан фарқ қилади. Бунда φ (п)= пФ(п) эканлигини кўриш қийин эмас. Аммо бу ерда ва бундан сўнг (ҳисоблаш масалаларида) биз асосан Лаплас алмаштиришларидан фойдаланамиз. Оддий функцияларни Лаплас формуласи бўйича алмаштириш Берилган оддий функция ф(т) = У0 бўлганда, унинг тасвири Ф(п) ни топиш талаб этилади деб фараз қилайлик. Унда (9.44) формулага биноан, бўлади, яъни ўзгармас катталикнинг тасвири шу катталикнинг оператори п га бўлинганига тенг. Шунингдек, экспоненциал функция ф(т) = эат нинг тасвири: яъни Худди шунга ўхшаш, қуйидагиларни ҳам исбот этиш мумкин: 1) 2) 3) 4)

5) Қуйидаги жадвалда ўткинчи жараёнларни ҳисоблашда кўп учраб турадиган вақтли функциялар ва уларнинг тасвирлари кўрсатилган. Жадвал вақтли функциялардан уларнинг тасвирига бевосита ўтиш имконини беради. Тасвирлар билан тегишли операсиялар бажарилгандан сўнг, оригиналлар ф1(т); ф2(т) ва бошқа функцияларнинг оригиналларига қайта ўтиш мумкин. Энди вақт жиҳатидан х га силжиган оригинал функциянинг (бундай функция ўткинчи ўтказувчанлик Й(т-х) кўринишида Дюамел интегралида учраган эди) тасвирини кўриб чиқамиз. Шундай қилиб, агар ф (т)ъ Ф (п) бўлса, 9.44-формулага биноан, бўлади, яъни ф (т пхФ (п) (бунда т-х = т > 0 – янги координаталар - х) = э- боши т + х = 0 дан ҳисобланадиган шартли вақт, шунингдек, (т-х) нолдан кичик бўлмаслиги керак). 1-жадвал φ φ

Функция ҳосиласи ва интегралининг Лаплас бўйича тасвири Берилган ҳосила функциясининг t асвирини топиш талаб этилади, деб фараз қилайлик. ( формулага биноан, Қисмлар бўйича интеграллаш қоидаси dan foydalanib, (9.46 ) ifodannng o’rniga quyidagini yozamiz: chunki

га биноан, . Агар ф(0) = 0 бўлса, у ҳолда (t) = pF(p) бўлади, яъни ф(т) дан ҳосила олиш унинг тасвирини оператор п га кўпайтириш билан баробар. Худди шунга ўхшаш, оригинал ф(т) нинг иккинчи ҳосиласи қуйидаги тасвирга эга эканлигини ҳам кўрсатиш мумкин: f(т) функциядан н – ҳосила Чунончи, вақтнинг т=0 пайтида функциянинг ўзи ва унинг барча ҳосилалари 0 га тенг бўлса, f (n ) (t) 0 = p n F (p) бўлади. Агар энди ф(т) функциядан интеграл олинадиган бўлса, унинг Лаплас бўйича тасвири, (9. формулага биноан, φ Бўлаклаб интеграллаш қоидасига биноан, (9.47) ни қуйидагича қайта ёзамиз: φ (p) Шунинг учун яъни функция интегралининг тасвири функция тасвирининг оператор п га бўлинганига тенг. Бироқ шуни ҳисобга олиш лозимки, бошланғич шартлар нолга тенг бўлмаган ф(0)≠0 ҳолда, функциянинг интегралида бу ўзгармас катталик ф(0) ҳам қатнашуви лозим.

У ҳолда (9.47) ифодага φ (т) тарзида функцияни киритиш керак бўлади. Унинг тасвири эса қуйидагича ифодаланади: Сиғимдаги кучланиш ни аниқлашда бундай кўринишдаги интеграл илгари ҳам учраган эди. Агар умумий ҳолда уc(0)=0 бўлса, бу кучланишнинг тасвири: Кирхгоф ва Ом қонунларининг оператор шаклидаги тасвири Кирхгофнинг биринчи қонунига кўра, занжир тугунидаги токлар оний қийматларининг йиғиндиси нолга тенг: Аммо ҳар қандай тармоқдаги ук(т) токни 1к(р) каби оператор шаклда ифодалаш мумкин. Шундай экан, Кирхгофнинг биринчи қонунини оператор шаклида қуйидагича ёза оламиз: Кирхгофнинг иккинчи қонунига кўра, берк контурнинг айрим қисмларидаги кучланишлар йиғиндиси шу контурдаги э.ю.к. ларнинг йиғиндисига тенг: Демак, юқоридагига ўхшаш, оператор шаклида қуйидагини ёза оламиз:

Бу тенглама эса, Кирхгофнинг иккинчи қонунини оператор шаклида ифодалайди. Энди кучланиш у(т) таъсиридаги Р, Л, C занжирга қайтамиз (1-расм). Бу занжирнинг дифференциал тенгламаси қуйидагича бўлади: Ri Умумий ҳолда вақт бўйича ўзгарувчан ток и(т) нинг дифференциал тенгламаси (9.48) дан Лапласнинг оператор тасвири бўйича алгебраик тенгламасига ўтиш мумкин: Буни 14-мавзуда баён қилинганини ҳисобга олган ҳолда, қуйидагича қайта ёзиш мумкин: чунки (9.44) формулага биноан, и(т) И(п) ва у(т) У (п) бўлади. (9.49) тенгламадан қуйидагини аниқлаймиз : (9.50) Бунда: И(п) ва У(п) – занжирнинг тегишли кириш қисмларидаги ток ва кучланишнинг оператор шакли; – оператор қаршилик.

Шундай қилиб, (9.50) тенглама Ом қонунининг оператор шаклидаги ифодасидир. Айрим бошланғич шартларда : Бу эса Р, Л, C занжирни и(0) ток ва и(0) кучланиш нолга тенг бўлган ҳолда у(т) кучланишга улаш жараёнини тасвирлайди. Қаршиликлари бўлган иккита параллел тармоқ кучланиш У(п) га улангандаги умумий оператор ток ҳолда занжирнинг тўла ўтказувчанлиги Й(п) нинг У(п) га кўпайтмаси, деб бўлмайди, чунки касрларнинг суръатлари И1(п) ва И2(п) бошланғич шартлари нолга тенг бўлмаса, ўзаро тенг бўлмайди; аммо и1(0), уc1(0), и2(0) ва уc2(0) лар нолга тенг бўлса, бунда: Й1(п) ва Й2(п) – тармоқларнинг оператор ўтказувчанликлари. Бу ҳолда бутун занжирнинг эквивалент оператор қаршилиги қуйидагича бўлади:

Ўткинчи жараёнларни оператор усули билан ҳисоблашга доир мисоллар Ўткинчи жараёнларнинг илгари классик усул билан ҳисобланган баъзи мисолларини кўриб чиқамиз. 1. р, Л занжирни ўзгармас кучланиши У0 га улаш (2-расм). Занжирдаги ўткинчи ток и(т) Ом қонунига биноан, оператор шаклида бўлади. Бу эса оригиналга мос келади: 2. р, Л занжирни синусоидал кучланишга улаш (4-расм). 1-жадвалга биноан, занжирга берилган кучланиш у(т) нинг функцияси қуйидаги тасвирга мос келади: Демак, оператор шаклидаги ўткинчи ток бўлади. Кўриб турибмизки, бу ифода оригиналдан бевосита тасвирга ўтиш учун имкон бермайдиган ва қисқартириб бўлмайдиган мураккаб тасвирдир: (бунда n>m). Бундай ҳолларда олий математика курсида маълум бўлган ёйиш теоремасидан фойдаланилади. Унинг моҳияти шундаки, илдизлар ўзаро тенг бўлмаган кўп ҳадли функция Ф2(п) нинг илдизларини ёйиб, уни оддий касрларнинг йиғиндиси тарзида ифодалаш мумкин:

бунда: А1, А2, ..., Ан – ёйиш коэффициентларини ифодаловчи оддий ҳақиқий сонлар; п1, п2, ... , пн Ф 2(п) = 0 – тенгламанинг илдизлари. Коэффициент Ак қуйидагича аниқланади: (бунда Лопитал қоидасидан яна фойдаланилади, чунки da 0/0 туридаги ноаниқлик ҳосил бўлади). Кўриб чиқилаётган мисолда текширилаётган оператор функция қуйидаги касрни ифодалайди: махражнинг Ф2(п) илдизлари: п1 = - ж ω , п2=ж ω ва п3 =- р/Л. Демак, (9.51) га биноан, бизнинг мисолда ёйиш коэффициентлари қуйидагича бўлади:

модули, шу сабабли Z = r+ jωL, r = Z Cosφ va ωL= Z sinφ). Энди (9.50) ифодага биноан, 1-жадвалдан оддий касрлар йиғиндисининг ҳар бир ташкил этувчисига мос оригинални танлаймиз, шунда: Бу ифоданинг илгари (9.4) ифодада олинган натижалари билан бир хиллиги кўриниб турибди. 3. Р, C занжирни қисқа туташтириш. (10-расм). Занжирнинг ўткинчи режимдаги дифференциал тенгламаси: Бунга мос алгебраик оператор тенглама ( bunda : √ – zanjirning to ’ la qarshiligi yoki ze jφ ning

бўлади. [уc(0) ҳад бошланғич шарт нолга тенг бўлмаганидан пайдо бўлди; чунки коммутацияга қадар сиғим зарядланган бўлиб, бошланғич кучланиш u c (0) =U 0 edi]. Шунинг учун занжирдаги оператор ток: 1-жадвалдан оператор шу функциянинг оригиналини топамиз: bunda RC = τ . Бу 8-мавзудаги (9.20) ифода билан бир хиллиги яққол кўриниб турибди. 4. Р, Л занжирга конденсаторнинг апериодик зарядсизланиши (11- расм). Занжирнинг дифференциал тенгламаси. Бунга мос алгебраик оператор тенглама эканлиги бошланғич шартдан маълум. Демак, бунда: Ф1(п) = 1 ва Ф2(п) = п2 + 28δп + ω2 ёйиш теоремасига мослаштирилган функциялар. Ф2(п) = 0 нинг илдизлари: Функция Ф2(п) нинг биринчи ҳосиласи эса ФЪ2(п) = 2п + 2δ, шунинг учун ёйиш коэффициентларини қуйидагича аниқлаймиз: va

Энди функциянинг оригиналини янги ва унга эквивалент тасвирдан излаймиз: чунки Функция И(п) нинг тасвирига қараганда, унинг оригинали бўлади; бу эса 9-мавзудан олинган (9.23) ифодага мос келади.

Адабиётлар : 1. А. Каримов. Назарий электротехника. И қисм. – Тошкент, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, О.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 7. М.Ибадуллаэв. Назарий электротехника асослари (масала ва машқлар тўплами). – Тошкент: ―Озбекистон‖ нашрёти, 2015. 8. C .Ф.Амиров, М. C .Ёқубов, Н.Ф.Жабборов Электротехниканинг назарий асослари. И-ИИИ қисм. – Тошкент. ―Озбекистон‖ нашрёти, 2007. 9. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. – М., 2007.

O'xshashlar

Йиғиқ параметрли чизиғий электрик занжирлардаги ўткинчи жараёнлар

Чизиғий электрик занжирлардаги ўткинчи жараёнларни оператор усулида ҳисоблаш

Йиғиқ параметрли электр занжирларининг қонунлари ва асосий тенгламаси.

Тарқоқ параметрли электрик занжирлар

Ўткинчи, турғунлашган режимлар хақида тушунча