Узгармас ток двигателларининг момент ток кучланиш ва тезлик тенгламалари - Energetika - Referatlar

Узгармас ток двигателларининг момент ток кучланиш ва тезлик тенгламалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214.3291015625 KB

Ko'chirib olish

Узгармас ток двигателларининг момент ток кучланиш ва тезлик тенгламалари Режа: 1. Узгармас ток двигателларининг энергетик диаграммалари. 2. Узгармас ток двигателларининг айлантирувчи момент тенгламалари. 3. Узгармас ток двигателларининг кучланиш ва ток тенгламалари. 4. Узгармас ток двигателларининг тезлик тенгламалари. 5. Узгармас ток двигателларини юргизиб юбориш ва тезлигини ростлаш

Узгармас ток двигателининг энергетик диаграммаси Узгармас ток двигателининг энергетик диаграммасини параллел қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателининг мисолида кўрамиз. Фараз қилайлик, параллел қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигатели манбадан бирламчи электрик қувват Р 1 ни қабул қилаётган бўлсин. Бу қувватни бир қисми қўзғатиш чулғамларидаги қувват исрофини Р қ ва якор чулғамидаги қувват исрофи Р эла = I a 2 R a да сарфланади. Манбадан қабул қилинган қувватнинг қолган қисми электромагнит қувват ҳисобланади Р эм =Р 1 -Р қ -Р эла Электромагнит қувват меха-ник қувватга айланади. Ме-ханик қувват ҳисобига двигателнинг магнит Р мг , қўшимча Р қўш ва механик Р мх қувват исрофлари қопланади. Параллел қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двига- телининг энергетик диаграммаси 51-расмда келтирилган. Ишлаб чиқариш механизмига узатилаётган фойдали қувват Р 2 қуйидагича аниқланади. Р 2 =Р 1 - Р қ - Р эла - Р мг -Р мх -Р қўш (13-1) бу ерда: Р қўш - қувватнинг қўшимча исрофлари; Р қ - двигателнинг қўзғатиш чулғамидаги исрофлар. 51-расм. Параллел қўз-ғатиш чулғамли двига-телнинг энергетик диаграммаси

Худди шу энергетик диаграммага ўхшаш энергетик диаграммаларни бошқа турдаги ўзгармас ток двигателлари учун ҳам қуриш мумкин. Электр машиналарни қизиши ва совутиш системалари Электр машиналарда энергиянинг бир қисми айланаётган элементларнинг сирпанишига сарфланиб, энергиянинг механик исрофлари; чулғамлар орқали токлар оқиб ўтганда содир бўладиган қувват исрофларига энергиянинг электрик исрофлари; магнит ўзагидаги магнит оқимнинг даврга боғлиқ равишда ўзгариши билан боғлиқ бўлган энергиянинг исрофларига магнит исрофлар дейилади. Энергиянинг исрофлари электр машиналарини актив ва конструктив қисмларида иссиқлик кўринишда ажралиб чиқади. Электр машиналардан ажралиб чиққан иссиқлик машинанинг ички қисмига узлуксиз равишда катта босимда бериб туриладиган совутувчи агент (газ ёки суюқлик) ёрдамида ўраб турган муҳитга узатилади. Электр машиналарни совутиш системалари совутувчи агент газ ёки суюқлик оқиб ўтадиган машинанинг ичидаги каналлардан ва совутувчи газ ёки суюқликни машинани ичига босим остида узатишни та o минловчи вентилятор ёки насосларни ўз ичига олади. Шунингдек иссиқлик алмаштирувчи – совутгичлар ҳам совутиш системасининг таркибига киради. Электр машиналарнинг совутиш системасини типик схемаси (52 – расм) да кўрсатилган. Совуқ ҳолдаги  1 ҳароратга эга бўлган газ (кўпинча совуқ ҳаво) машинанинг ичига чап томондаги махсус дарича орқали киради. Совуқ ҳаво ёки газ машинанинг ўқи бўйича статор ва ротор ва орасидаги ҳаво бўшлиғидан совутиш канналлари орқали оқиб ўтади. Совутиш агенти машинанинг қизиган қисмларини ювиб (чулғамларнинг ўтказгичлари 1,2 ва магнит ўзак 3,4) қизиган қисмлардан олган иссиқлик ҳисобига аста-секин қизий бошлайди.

Совутиш тракти бўйича ҳаракатланаётган совутувчи газнинг ҳароратини ортишини  2 машинанинг совутиш учун сарфланган газнинг (ёки суюқликнинг) миқдори ва унинг ҳажмий солиштирма иссиқлик сиғими С v Дж/(  С  м 3 ) ёрдамида ифодалаш мумкин.θ2− θ1= ΔP 1 C v⋅Q (13.2) бу ерда: θ1 - совуқ ҳолдаги газнинг ёки суюқликнинг ҳарорати; θ2 - иссиқ ҳол-даги газнинг ёки суюқликнинг ҳарорати; ΔP 1 -совутувчи газ ёки суюқлик ёрдамида олиб чиқиб кетилган ўртача қувват исрофлари; Q – совутувчи агентнинг ҳажми. Электр машинанинг қизиган чулғамларидаги ва магнит ўзакларидаги ҳарорат тўлиқ равишда совутувчи агентга узатилади. Электр машинанинг ичига совутувчи газни тўлиқ айланишини (циркуляция) та o минлаш учун керакли босимни валга ўрнатилган вентилятор ёрдамида ҳосил қилинади. Узгармас ток двигателларининг айлантирувчи момент тенгламалари Узгармас ток двигателларининг электромагнит қуввати электромагнит моментини ҳосил қилади. М эм = Pэм Ω (13-3) Электромагнит момент ҳаракатлантирувчи момент бўлиб ҳисобланиб, якорнинг айланиш йўналиши томонга йўналган ва қуйидаги тормозловчи моментларни мувозанатлайди: 52 - расм. Узгармас ток машинасининг совутиш

1. Р мг , Р к ва Р мх - қувват исрофларига боғлик моментлар; 2. М айл - ишчи машина ёки механизм ҳосил қилувчи моментни; 3. М d - динамик момент. M d= jdn dt M айл = P2 Ω момент тормозловчи хусусиятга эга. Шундай қилиб, М эм = М 0 +М айл +М d ёки М эм = М ст +М d бу ерда: М ст -двигателни валига уланган ишлаб чиқариш механизмини ҳосил қилган статик қаршилик момент; М d -ўтиш жараёнидаги динамик момент. Узгармас ток двигателининг қарор топган режимларида n = c о nst бўлганлиги учун М d =0 бўлади, я o ни динамик момент фақат ўтиш жараёнида мавжуд бўлади. Узгармас ток двигателларининг кучланиш ва ток тенгламалари Узгармас ток двигателларининг якор чулғамидаги электр юритувчи куч Е а якор токига тескари йўналган бўлганлиги сабабли, Е а ни якорнинг тескари электр юритувчи кучи дейилади. Узгармас ток двигателининг якор чулғамидаги кучланиши U = E a + I a R a (13-4) Бу тенгламадан якор чулғамидаги ток: I a = U−Ea Ra (13-5) Якордаги электр юритувчи куч Е а =C e Ф  n (13-6) Бу ерда: R a - якор чулғамининг тўла актив қаршилиги У ҳолда якор чулғамидаги ток I a = U−СеФδn Ra (13-7)

Узгармас ток двигателининг тезлик тенгламаси Узгармас ток двигателларининг кучланиш (13-4) ва электр юритувчи куч (13-6) тенгламаларини биргаликда ечиб ўзгармас ток двигателларининг n = f ( I a ) тезлик ва механик n = f ( M ) тавсифининг тенгламасини ёзишимиз мумкин (55-расм) n = U−IaRa CeФб (13-8) Узгармас ток машинасининг момент тенгламаси М= C м Ф  I a (13-9) (13-9) дан I a ни ажратиб (13-8) га қўйиб, ўзгармас ток двигателларининг механик тавсифининг n = f ( M ) тенгламасини олишимиз мумкин. n= U CеФδ − RaM CeCmФ2δ (13-10) (13-10) тенглама ўзгармас ток двигателларининг айланиш тезлигини якорда ҳосил қилинган моментга боғлиқлигини аниқлайди. Узгармас ток двигателларини механик тавсифларининг (55-расм) U=cоnst да кўриниши, валдаги момент M ўзгарганда магнит оқими Ф  нинг ўзгаришига боғлиқ. Узгармас ток двигателларини юргизиб юбориш ва тезлигини ростлаш Узгармас ток двигателларини ишга киритиш Узгармас ток двигателларини юргизиб юборишда: 1) якор керакли тезликка эришиши учун валда етарли юргизиб юборувчи момент ҳосил бўлиши; 2) якор чулғамларида двигател учун хавфли бўлган ишга киритиш токларини ҳосил бўлмаслигини та o минлаш керак. Узгармас ток двигателлари қуйидаги асосий уч хил усулда ишга туширилади: 1.Двигателни манбага тўғридан-тўғри улаш; 2.Якор чулғамига қўшимча юргизиш қаршиликларини ёки реостатларни улаш.

3.Якор чулғамидаги кучланишни пасайтириш ёрдамида юргизиш. Агар n=0 бўлса, E a =0 бўлиб (13-7) дан якордаги ишга киритиш токи I ит =Ua Ra (13.11) бўлади. Умуман ўзгармас ток двигателларида R a =0,02 ¸ 0,1 бўлганлиги сабабли ишга тушириш токи I ит =(50 ¸ 10) I н га тенглашиши мумкин. Шунинг учун якор чулғамини тўғридан-тўғри манбага улаш усули якор чулғамининг актив қаршилиги катта бўлган кичик қувватли ўзгармас ток двигателларида қўлланилади. Узгармас ток двигателларининг якор чулғамида қўшимча қаршиликлар ёки реостатлар улаб ишга тушириш усули кўп қўлланилади. Бу ҳолда ишга туширишнинг бошланишида n=0 да R ит - юргизиш реостати ёки юргизиш қаршиликларининг ҳамма босқичлари якор чулғамига уланганда, якор токининг ишга тушириш жараёнидаги қиймати (13-7) дан қуйидаги тенглама билан ифодаланади: I ит = U R a+ Rик (13-12) Бунда ишга тушириш R ит қаршилиги шундай танланиши керакки, юргизиш жараёнининг бошланишида: I ит =(1,4 ¸ 1,7) I a кичик қувватли53-расм. Параллел қўзғатиш чулғамли двигателни юргизиш схемаси а) реостат ёрдамида юргизиш; б) қаршиликлар ёрдамида юргизиш

машиналарда эса I ик =(2 ¸ 2,5) I н дан катта бўлмаслиги керак Параллел қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателини юргизиш қаршилиги ёрдамида юргизиш жараёнини кўрайлик (54-расм). t=0 да юргизиш қаршиликларини уловчи контакторларининг контактлари К 1 , К 2 ва К 3 лар очиқ бўлиб, якор занжирига ишга киритиш қаршиликларини ҳамма босқичлари уланган бўлади. Ишга тушириш жараёнида қўзғатиш чулғамидаги ток ҳаво бўшлиғида номинал магнит оқимини ҳосил бўлишини таoминлаши учун қўзғатиш чулғами номинал кучланишга уланади. Якор чулғамини кучланиш манбаига уланганда якор чулғамида I ик ва қўзғатиш чулғамида I қ токлари ҳосил бўлади. Ia= U − Ea Ra+Rик (13-13) Агар M>М ст шарт бажарилса, якор аста-секин айланиб тезлиги n=0 дан аста-секин ортиб боради ва якор чулғамида айланиш тезлик n га пропорционал бўлган электр юритувчи куч Е а индукцияланади, (13-8) , (13- 9) ва (13-11) лардан якор токи I a ва момент M камаяди, тезлик n ни эса, ортишини кўришимиз мумкин. Бу катталикларни ўзгариши экспоненциал қонун бўйича бўлади. Ишга киритиш токи I ик нинг катталиги I амин =(1,1 ¸ 1,3)I a га тенг- лашганда контакторнинг K 1 контакти ёрдамида ишга тушириш қаршили- гининг биринчи босқичи якор чулғамидан чиқари-лади. R ик ни камайиши I ва М, n ларни ортишига олиб келади. Бу ҳол ишга киритиш жараёнини охиригача давом этади. Ишга киритиш схемасини соддалаштириш ва арзонлаштириш мақсадида ишга тушириш қаршиликларини босқичлари 3-4 тадан ортмаслиги керак. Ишга тушириш жараёнида қўзғатиш чулғамининг занжирини манбадан54 - расм. Момент М, якор токи I a ва тезликларнинг ўзгариши

узилишига йўл қўймаслик керак. Акс ҳолда, қўзғатиш магнит оқимининг камайиши ҳисобига тезлик кескин ортиб кетиши мумкин. Ишга тушириш токини камайтириш учун якор чулғамидаги кучланишни пасайтириш ҳам мумкин. Лекин бундай манбани тайёрлаш катта маблағни сарфлашни талаб қилади. Бу усул катта қувватли ўзгармас ток двигателларини ишга тушириш мақсадларида фойдаланилади. Узгармас ток двигателларини айланиш йўналишини ўзгартириш учун якор чулғамидаги ёки кўзғатиш чулғамидаги токни йўналишини ўзгартириш керак. Аралаш қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателларини ишга тушириш учун параллел қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателларининг ишга тушириш схемаларини қўллаш мумкин. Узгармас ток двигателларини ишга тушириш мақсадида танланган реостат ва қаршиликлар ишга тушириш даврига, я o ни қисқа муддатли режимга ҳисобланганликлари сабабли уларни ўзгармас ток двигателининг якорини тезлигини ростлаш мақсадида фойда- ланишга рухсат берилмайди. Узгармас ток двигателининг тезлигини ростлаш Узгармас ток двигателларининг якорини айланиш тезлигини (13-8) ва (13-10) тенгламаларидан қуйидаги усуллар ёрдамида ростлаш мумкин: 1Хаво бўшлиғидаги магнит оқими Ф  ни ўзгартириш; 2.Якор чулғамига кетма-кет ростлаш реостатларини ёки қаршиликларини улаш; 3. Якор занжиридаги кучланишни ўзгартирш усули. Амалда энг кўп тарқалган ва иқтисодий самара берадиган усул якор тезлигини хаво бўшлигидаги магнит оқими Ф  ни ўзгартириб тезликни ростлаш усули ҳисобланади. Умуман номинал режимда ишлаётган барча электр машиналарнинг номинал режимларида ҳаво бўшлиқларида энг катта магнит оқим ҳосил бўлиб, тезлик жуда кичик бўлади, шунинг учун тезликни ростлаш учун магнит оқимини фақат камайтириш мумкин. Утган параграфдаги (13-10) формуладан қўриниб турибдики, магнит оқимини камайтириш двигателнинг тезлигини номинал қийматидан юқори томонга

ростлаш имконини беради. Қўзғатиш токини камайтириш двигателнинг қувватини пасайтириб ф.и.к. ни ортишига олиб келади. Якор чулғамига қўшимча қаршилик улаш, якор тезлигининг номинал қийматидан паст тезликларга ўзгартириш имконини беради. Якор чулғамига қўшимча қаршилик уланганда двигателнинг ф.и.к.и пасаяди. Қаршилик уланганда (13-8) тенглик ўрнини қуйидаги ифода эгаллайди. n =U −(Ra+Rк)⋅Ia CeФ δ (13-14) Тенгликдан кўриниб турибдики, тезликни ўзгартириш учун якор чулғамидаги қаршиликни ўзгартирилса, қувват ирофлари ортиб, двигителнинг ф.и.к.и пасаяди. Узгармас ток двигателининг тезлигини якорнинг кучланишини ўзгартириб ҳам ростлаш мумкин. Якорнинг кучланишини номинал қийматидан орттириш мумкин бўлмаганлиги сабабли кучланиш камайтирилади, шунинг учун бу усул ёрдамида тезликни номинал қийматидан кичик қийматларигача ростлаш мумкин. Бу усулни тезликни ростлаш учун қўлланилганда ўзгармас ток двигателининг ф.и.к.и юқори бўлади. Лекин тезликни ростлаш учун якор чулғамидага кучланишини ўзгартириш мумкин бўлган манба керак бўлади, бу эса ростлаш схемасини тайёрлашда қўшимча маблағ сарфлашни талаб қилади. Параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигателининг механик характеристикалари Узгармас ток двигателининг тезлик ва механик характеристикаларини (13-7) ва (13-8) ифодалар ёрдамида қуриш мумкин. Узгармас ток двигателининг якор чулғамига қўшимча қаршилик уланмасдан чизилган тавсифларига табиий тавсифлар деб аталади.

Узгармас ток машинасининг чўткалари геометрик нейтрал чизиғига ўрнатилган бўлса, якор токи I a нинг ортиши билан боғлиқ бўлган якорнинг кўндаланг реакциясини та o сирида ҳаво бўшлиғидаги магнит оқими Ф  камаяди. Бу ҳол (13-8) дан тезликни ортишига сабаб бўлади, лекин якор чулғамидаги кучланишни актив пасайиши I a R a ни ортиши якорнинг тезлигини камайтиради. Шундай қилиб, ўзгармас ток двигателининг электромеханик характерис-тикаси уч хил кўринишда бў-лиши мумкин экан. Узгармас ток двигателининг электромеханик характеристикасини бу кўриниш-ларини 55-расмда кўришимиз мумкин: 1-чизиқ якор чўлға-мидаги кучланишни актив паса-йиши I a R a нинг якор тезлигига та o сири магнит оқимининг та o сирига нисбатан кучлироқ бўлганда; 2-чизиқ якор чулғамидаги кучланишнинг актив пасайиши ва ҳаво бўшлиғидаги магнит оқимининг камайиши якорнинг тезлигига бир хил та o сир кўрсатганларида; 3-чизиқ ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим Ф  нинг камайиши тезликка кучлироқ та o сир кўрсатганда. Расмдаги 3-чизиқга ўхшаш характеристикага эга бўлган ўзгармас ток двигателлари, турғунлик чегараси нуқтаи назаридан қўйилган талабларга тўлиқ жавоб бермайди шунинг учун бундай кўринишдаги характеристикага эга бўлган двигателлар ишлаб чиқарилмайди. Асосан 55- расмдаги 1-чизиқга ўхшаш харак-теристикага эга бўлган параллел қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателлари ишлаб чиқарилади. Параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигатели салт ишлаш режимидан номинал юклама режимига ўтганда якорнинг тезлиги 2-8% га ўзгаради, шунинг учун параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигателларини «қаттиқ» механик характеристикали двигателлар деб аталади. 55-расм. Двигателнинг ме-ханик ва тезлик харак-теристикалари

Параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигателининг тезлигини ростлаш Параллел қўзғатишли двигателнинг тезлигини (13-8) ва (13-10) формулалардан қуйидаги усуллар ёрдамида ростлаш мумкин: 1) ҳаво бўшлиғидаги магнит оқимини ўзгартириб; 2) якор чулғамига қўшимча қаршилик улаб ва 3) якор чулғамидаги кучланишни ўзгартириб. Узгармас ток двигателининг тезлигини магнит оқимини ўзгартириб ростлаш учун қўзғатиш чулғамига уланган r қ реостатни қаршилиги ўзгартирилади (56-расм). Бизга ма o лумки, ўзгармас ток машиналарининг магнит занжиридаги магнит оқимни номинал кийматидан ортиши машинанинг энергетик кўр-саткичларига салбий таoсир кўрсатади, шунинг учун тез-ликни ростлаш учун магнит оқимни фақат камайтириш мумкин. Параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигателларининг магнит оқимини ўзгартириб, чизилган тезлик ва механик характеристикаларини энг пастдагиси номинал магнит оқимига тўғри келади. Юқоридаги (13-8) ва (13-10) ифодалардан ва 56-расмдан кўриниб турибдики, магнит оқимни камайтириш тезликнинг номинал қийматларидан юқори томонга ростлаш имконини беради. Двигателнинг қарор топган режимидаги тезлигини механик характеристикаларнинг (56-расм) чизиқларини ишчи машинанинг М ст = f ( n ) характеристикаси (пунктир чизиқ) билан кесишган нуқтаси ёрдамида 56-расм. Параллел қўзғатишли двигателни магнит окимини хар хил қийматларга мос келувчи механик ва тезлик тавсифлари

аниқланади. Двигателнинг салт ишлаш нуқталари ордината ўқидан ўнг томонда ётади (пунктир чизиқ). Тезликни ортиши ҳисобига двигателдаги механик исрофлар ортади, шунинг учун М о ва I ао лар ҳам ортади ва n = f ( M о ) характеристикаси (пунктир чизиқ) ўнг томонга кўпроқ эгилади. Агар двигателнинг якорини тезлиги ташқи момент ёрдамида катталаштирилса якор токи I а ва момент М (13-5) ва (13-9) тенгликларга асосан камаяди. Якор токи I а =0 ва момент М=0 бўлганда двигателдаги қувватнинг механик ва магнит исрофлари ташқи момент ҳисобига қопланади. Якорнинг тезлиги яна кўпайтирилганда якор токи I а ва момент М ўз ишораларни ўзгартиради ва двигател генератор режимида ишлайди (56- расмдаги характеристикаларнинг ордината ўқидан чап томонлари). Узгармас ток двигателларини тезлигини якор чулғамига қўшимча қаршилик улаб ростлаш учун (57-расм) ростлаш схемасидаги R ра реостатнинг қаршилиги ўзгартирилади, у ҳолда якор чулғамидаги ток: Ia= U − Ea Ra+Rpa (13-15) (13-8) тенгликдан кўриниб турибдики, бу усул ёрдамида ўзгармас ток двигателининг тезлигини номинал қийматидан кичик қийматларга ростлаш мумкин. Якор чулғамидаги қаршиликнинг орттирилиши машинада қувват исрофларини ортишига ва ф.и.к. ни камайишига олиб келади.

Агар салт ишлаш режимида ( I а = I ақ ) ташқи момент ёрдамида (ўзгарувчан ток двигатели, ички ёнар двигатели ва х.к.) двигателнинг тезлиги орттирилса, двигател аввал идеал салт ишлаш режимига I а =0 ўтади, якорнинг тезлиги яна орттирилганда, якор токи I a ўз ишорасини ўзгартиради ва машина генератор режимида ишлайди (57,б-расм ордината ўқидан чап томони). Бу характеристикаларни абцисса ўқидан пастки қисми ўзгармас ток двигателини тескари улаб, тормозлаш режимидаги механик ва тезлик характеристикалари бўлиб ҳисобланади. Тескари улаб тормозлаш режимида n <0 бўлади, якор чулғамидаги э.ю.к. Е а нинг ишораси ҳам ўзгаради ва тармоқдаги кучланиш билан қўшилади у ҳолда (13.7) дан Ia= U +Ea Ra+Rpa (13-16) Шу сабабли двигателнинг ҳосил қилган моменти М якорнинг айланиш йўналишига тескари йўналади ва тормозловчи момент бўлиб ҳисобланади. Якор чулғамидаги кучланишни ўзгартириб тезликни ростлаш учун генератор – двигател (Г-Д) агрегатидан фойда-ланилади. Бунинг учун57 - расм. Параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигателининг тезлигини якор занжирини актив қаршилигини ўзгартириб ростлаш схемаси (а) ва двигателнинг механик ва тезлик (б) тавсифлари

бирламчи двигателга (ўзгарувчан ток двигатели, ички ёнар двигатели ва х.к.) муфта ёрдамида уланган генераторнинг якорини чулғамини тезлиги ўзгартириладиган двигателнинг якор чулғамига чўткалар ёрдамида тўғридан- тўғри уланади.Тезликни ростлаш жараёнида тезлиги ростланадиган двигателнинг қўзғатиш чулғами номинал кучланишга уланган бўлиши керак. Номинал тезликда айланаётган ўзгармас ток генераторининг қўзғатиш чулғамидаги қўзғатиш токи ўзгартирилиб, тезлиги ростланадиган двигателнинг якор занжиридаги кучланиш аста секин ўзгартирилади. Узгармас ток двигателининг иш характеристикалари двигателнинг манбадан исте o мол қилаётган қуввати Р 1 ни, исте o мол қилаётган токи I а , якорининг тезлиги n ни, моменти М ни ва ф.и.к. ларининг исте o молчига узатилаётган фойдали қувват Р 2 га боғлиқлигини ифодалайди. Иш характеристикаларидан (58-расм) кўриниб турибдики, салт ишлаш режимида я o ни Р 2 =0 да фойдали иш коэффициент ҳам  =0 бўлиб, юклама орттирилганда двигателнинг ф.и.к. аввалига тез ортади, валдаги юклама номинал юкламадан ортгандан сўнг қувват исрофларини ортиб кетиши ҳисобига пасаяди. Двигателнинг валидан ишлаб чиқариш механизмига узатилаётган фойдали қувват Р 2 ортганда момент М ҳам ортади, лекин тезлик камаяди. Валдаги момент ортганда якорнинг токи I а ва манбадан қабул қилаётган қувват Р 1 ҳам ортиб кетади. 58 - расм. Параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигателининг иш тавсифлари

Кетма – кет қўзғатиш чулғамли двигателлар Кетма–кет қўзғатишли ўзгармас ток двигателларида якор токи бир вақтнинг ўзида қўзғатиш токи ҳам бўлиб ҳисобланади, я o ни I а = I к = I , шунинг учун ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим Ф  юкламага боғлиқ бўлиб, кенг оралиқда ўзгарди. Ф  = К ф I (13.17) Бу ерда: К ф –двигателнинг магнит тизимини тўйинишига боғлиқ бўлган коэффициент. Утган параграфларда кўриб ўтилган (13.8), (13-9) ва (13.10) ифодалар, (13.17) га асосан кетма – кет қўзғатишли двигателлар учун қуйидаги кўринишда ёзилади n= U-R aI CeKфI = U CeKфI− Ra CeКф (13.18) n= √CмU Ce√Кф√М − Ra CeКф (13.19) Кетма-кет қўзғатишли двигателнинг тезлик ва механик характеристикалари (59-расм) «юмшоқ» характерда бўлиб, гипербола кўринишида бўлади. Тавсифдан кўриниб турибдики, якор токининг кичик қийматларида, якорнинг тезлиги жуда тез ортиб кетади, шунинг учун кетма- кет қўзғатишли ўзгармас ток двигателларини салт ишлаш режимида ишга туширишга рухсат берилмайди, ишга туширишда рухсат этилган энг кичик юклама Р 2 =(0,2-0,25)Р н. Кетма-кет қўзғатишли двигателлар учун момент бўйича ўта юкланиш унчалик хавфли эмас. Оғир шароитда ишга киритиладиган ва момент кенг оралиқда ўзгарадиган ишлаб чиқариш механизмларини ҳаракатга келтиришда кетма-кет қўзғатишли ўзгармас ток двигателларини қўллаш бошқа турдаги двигателларга нисбатан афзал.

Кетма-кет қўзғатишли ўзгармас ток двигателларини тезлигини ростлаш учун ҳаво бўшлиғидаги магнит оқимни ўзгартириш усулини қўллаш мумкин. Кетма-кет қўзғатиш чулғамли двигателларнинг тезлигини магнит оқимни ўзгартириб ростлаш учун қўзғатиш чулғамининг ўрамлар сони камайтирилади, буни амалда бажариш учун двигателнинг қўзғатиш чулғами бир нечта шохобчали кўринишда тайёрланади (60,а-расм) ёки қўзғатиш чулғамига параллел реостат уланади. Якор чулғамини шунтлаш усули қўлланганда (60,б-расм) ток ва қўзғатиш магнит оқими ортади тезлик эса камаяди. Бу усулни магнит тизими тўйинмаган двигателларнинг тезлигини ростлаш учун қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади. Якор чулғамига қаршилик улаб (60-в расм) тезлик ростланганда тезлик номинал тезликдан кичик тезликларга ўзгартирилади. Бу усулни қўллаш двигателнинг ф.и.к. ни пасайишига олиб келади. Тезликни ростлашнинг 60,б I 0 n 59-расм. Расм кетма-кет қўзғатишли ўзгармас ток двигателини табиий тезлик тавсифи 60-расм. Кетма-кет қўзғатиш чулғамли двигателни тезлигини ростлаш схемаси. а) қўзғатиш чулғамини шунтлаш, б) якорни шунтлаш, в) якор чулғамида қаршилик улаш

ва 60,в схемалари қўлланганда машинадаги қувват исрофлари ортиб кетади ф.и.к. эса камаяди. Кетма-кет қўзғатишли ўзгармас ток двигателларини генератор режимида ишлатиш учун уларнинг қўзғатиш чулғамларини якор чулғамига уланадиган боши ва охирларини уланиши ўзгартирилиши керак. Аралаш қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателлари Аралаш қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателларида ҳам генераторларникига ўхшаш параллел ва кетма-кет қўзғатиш чулғамлари ўрнатилган. Бу чулғамлар ўзаро мос ва қарама-қарши уланиши мумкин. Аралаш қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двигателининг кетма–кет қўзғатиш чулғамини магнит оқими параллел қўзғатиш чулғамининг магнит оқимига қарама–қарши йўналган схема бўйича уланганда, валдаги юклама ортганда, ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим Ф  - камаяди. Бу ҳолда двигателнинг ишлаши, турғунлик нуқтаи назаридан қўйиладиган талабларни тўлиқ қаноатлантирмаганлиги сабабли, унинг чулғамлари бундай схемада уланмайди. Аралаш қўзғатишли двигателларнинг қўзғатиш чулғамлари мос уланганда, двигателнинг юкламаси ортганда ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим Ф  ҳам ортади. Шунинг учун бу схе-мада уланган аралаш қўзғатиш чулғамли ўзгармас ток двига-телининг механик тавсифи, параллел қўзғатишли ўзгармас ток двигателининг механик характе-ристикага (61-расм 1 чизиқ) нисбатан анча «юмшоқ» (61-расм 3-чизиқ) характерис- тикага эга, лекин кетма-кет қўзғатишли двигателнинг механик характеристикасига (61-расм 2-чизиқ) нисбатан бир мунча «қаттиқ»61 - расм. Параллел (1), кетма – кет (2) ва чулғамлари мос уланган аралаш қўзғатиш чулғамли (3) двигателларнинг табиий механик

кўринишга эга бўлади. Аралаш қўзғатишли двигателнинг қўлланилиш соҳасига асосан, кетма-кет қўзғатиш чулғамини машинанинг умумий магнитловчи кучини ҳосил қилишдаги ҳиссаси кенг кўламда ўзгаради. Аралаш қўзғатишли двигателнинг тезлигини ростлаш учун параллел ва кетма-кет қўзғатишли двигателларнинг тезлигини ростлаш усулларидан фойдаланиш мумкин. Аралаш қўзғатишли двигателларни катта юргизиб юбориш моментини талаб қиладиган ва юклама ўзгарганда тезлиги тез ўзгариши керак бўлган механизмларда қўлланилиши мумкин. Шунинг учун бу двигателлар прокат станларида, ўзгармас ток компрессорларида ва бошқа ҳолларда кенг қўлланилмоқда. Электр машинасозлик заводларида ишлаб чиқарилаётган ўзгармас ток машиналари Хозирги пайтда электр машинасозлик заводларида ўзгармас ток машиналарининг қатор сериялари ишлаб чиқарилмоқда. Ъалқ хўжалигида, ўтган бобларда кўриб ўтилган ўзгармас ток генератор ва двигателларини нормал конструкцияларга талаб катта. Айниқса қуввати 20-30 кВт гача бўлган ўзгармас ток машиналарига талаб кўпроқ. Катта қувватли ўзгармас ток машиналари катта ва кичик серияларда ишлаб чиқарилади. Узгармас ток машиналарининг П деб белгиланган нормал сериядаги турлари илгари ишлаб чиқарилган серияларни алмаштирди. Узгармас ток машиналарининг П серияси номинал қуввати 0,3¿ 200 кВт ва тезлиги n =1500 айл/мин га тенг бўлган машиналарни ўз ичига олади. Тезлик ўзгарганда ўзгармас ток машинасининг қуввати ҳам ўзгаради. Узгармас ток машиналарининг П сериясидаги 11та габаритини ҳар бир габарити машинанинг якорини ма o лум диаметрини ўз ичига олади. Ишлаб чиқарилаётган ўзгармас ток машиналарининг П сериясини ҳар бир габарити шунингдек якорининг магнит ўзагини узунлигига асосан икки хил кўринишга эга бўлади. Масалан, П41 типи П сериядаги 4 габаритли якорнинг ўзаги қисқароқ машина эканлигини кўрсатади, П42 эса якорнинг магнит ўзаги П41 га нисбатан анча узун конструкцияда тайёрланган ўзгармас ток двигатели

эканлигини билдиради. Узгармас ток двигателларининг кучланиши 110 ёки 220 В. Узгармас ток генераторлари айланиш тезлиги 1450 ва 2450 айл/минутда двигателлар эса 600, 750, 1000, 1500 ва 3000 айл/минут тезликларда тайёрланади. Узгармас ток машиналарининг 1-11 габаритлари магнит оқимини камайтириб тезлигини кенг кўламда 1:2,25; 1:3; 1:4; 1:6 ва 1:8 гача ростлаш учун махсус турларини ҳам ўз ичига олади. Узгармас ток машиналарининг П серияси анча катта қувватли машиналарни хам ўз ичига олади. Бу машиналарнинг кучланиши U н =220, 330, 440 ва 660 В бўлиб якорнинг икки хил узунлигини ўз ичига олади. Хозирги пайтда электр машинасозлик заводларида ўзгармас ток машиналарининг янги 2П серияси ишлаб чиқариш режалаштирилмоқда. Давлат стандартига асосан ўзгармас ток машиналарининг чулғамларини боши ва охирлари қуйидагича белгиланган: Я1-Я2-якор чулғами; К1-К2–компенсацияловчи чулғам; Д1-Д2 қўшимча қутбларни чулғами; С1-С2 кетма-кет (серияли). Қўзғатиш чулғами, Ш1-Ш2 лар параллел (шунтли) қўзғатиш чулғами. Узгармас ток машиналари хақида тўлиқ маълумотлар махсус каталогларда келтирилган.

Адабиётлар: 1.Вольдек А. И. "Электрические машин Москва Энергия, 1974. 27-32 бетлар 2.Камолов Н. К.Усмонов, Ш. Ю. «Электромеханика» фанидан дарслик 6.10 бетлар 3.Иброхимов У. " Электр машиналари", "Укитувчи", 1982 йил 4.Касаткин В.А. "Электрические машины"," Высша школа", "Киев", 1982 год.

O'xshashlar

Ток ва кучланиш трансформаторлари

Узгармас ток машиналарининг махсус турлари

Узгармас ток машиналарини генераторларининг классификацияси

Узгармас ток машиналари хакида тушунча.

Узгармас ток машиналарида якор реакцияси якор реакциясини хисоблаш