Ўта ўтказувчанлик ва ўта ўтказгичлар - Energetika - Referatlar

Ўта ўтказувчанлик ва ўта ўтказгичлар

Yuklangan vaqt:

22.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3066.1904296875 KB

Ko'chirib olish

Ўта ўтказувчанлик ва ўта ўтказгичлар Режа: 1. Ўта ўтказувчан материаллар 2. Ўта ўтказгичларнинг қўлланилиши 3. Джозефсон эффектлари 4. Криоўтказгичлар

1. Ўта ўтказувчан материаллар 1911 йилда Голланд олими Х. Камерлинг-Оннес симобнинг жуда паст температурадаги қаршилигини ўлчаётиб, ўта ўтказувчанлик ҳодисасини очди. Уни моддани бегона моддалардан максимал тозалаганда ва температурани максимал даражада пасайтирганда қаршилиги қанчагача пасайиши қизиқтирган. Бу тажриба кутилмаган натижани берди: температура 4,15 К (-268,85 градус) га пасайганда симобнинг қаршилиги бир зумда йўқолди. Қаршиликнинг бундай ўзгариши 1-расмда кўрсатилган. Ўтган асрнинг бошларидаёқ қаттиқ жисмларда ток ташувчи восита электронлар эканлиги маълум эди. Улар манфий зарядга эга, атомлардан анча енгил. Мусбат зарядланган ядро Кулон қонунига асосан электрон билан ўзаро таъсирлашади. Ҳар бир электрон ядро атрофида ўз “орбитасига” эга. Орбита ядрога қанча яқин бўлса электрон унга шунча кучли тортилади, электронни ядродан ажратиб олиш учун шунча кўп энергия талаб қилинади. Аксинча, энг четки ядроларни ажратиш енгил, унинг учун озроқ энергия талаб қилинади. Ташқи электронлар валентли дейилади. Ташқи электронлар қаттиқ жисм ҳосил қилган атомларда 42-расм. Қаршиликнинг паст температураларда “йўқолиши”. Ўта ўтказувчанлик ҳолатига ўтиши. хақиқатан ҳам енгил ажралади ва қарийиб эркин электронлар газини ҳосил қилади. Ҳудди, қаттиқ жисмни бир кўза деб фараз қилинса, у тўла газ. Бу газ – эркин электронлар. Бу қаттиқ жисм парчасига электр майдони таъсир этса, электрон газдан “шамол” пайдо бўлади, яъни электронлар ҳаракатга келиб, майдон таъсирида бир томонга интилади. Бу “шамол” электр токидир. Металлар Маълумки, ҳамма моддалар ҳам ток ўтказавермайди. Диэлектирикларнинг валентли электронлари ўз атомларига “ қаттиқ”, яъни кучли боғланган, уларни ажратиб олиб, бир томонга юргизиш осон эмас. Бунинг сабаблари мураккаб ва бу ерда тушунтириб ўтиришга эҳтиёж йўқ. Баъзан диэлектрикни ҳам ўтказувчанлик ҳусусиятига эга бўлишга мажбур қилиш мумкин. Масалан, катта босим таъсирида атомлар ўзаро яқинлашади ва диэлектрик металлга айланиб, ўтказувчан бўлиб қолади. Металларда ҳам электронлар тўла эркинликка эга эмас. Улар ўз ҳаракати мобайнида атомларнинг қолдиқларига туртинади ва сочилиб кетадилар. Бунда ишқалиш юз беради ва биз уни ток қаршиликка учради, деймиз. (Аслида қаршиликнинг табиати ҳам анча мураккаб). Ўта ўтказувчанлик ҳолатида эса қаршилик йўқолади, нолга тенг бўлиб қолади. Электронлар ҳаракати ишқалнишсиз рўй беради. Шу билан бирга бизнинг кундалик ҳаётимизда олган тажрибамиз бундай бўлиши мумкин эмас, дейди. Физикларнинг кўп йиллик тадқиқотлари бу қарама-қаршиликни ҳал қилишга қаратилган эди. Қаршилик Металлнинг электр қаршилиги унинг ўлчамлари билан боғлиқ.. Қуйидаги формулада R   l s R-қаршилик, ўлчов бирлиги Oм; s-металл парчасиниг ток ўтиши йўналишидаги кўндаланг кесими, мм2; l -металл парчасининг ток йўналишидаги узунлиги, м;  -металлнинг солиштирма қаршилиги, Oм*м. Соф мис энг яхши ток ўтказувчилардан бири. Унинг хона

44-расм. Критик температура. 1- чизиқ –тоза намуна учун, 2- чизиқ “кир” намуна учунТемпратурасидаги солиштирма қаршилиги  =1,75*10-6 Oм*см. Баъзи металлар хона темпратурасида ёмонроқ ўтказади:Алюминий: S=2,8 10 6 Ом *см Қўрғошин: Cимоб: S  21,1  10  6 Ом * см S  95,8  10  6 Ом * см Таққослаш учун баъзи диэлектрикларнинг хона темпратурасидаги солиштирма қаршиликларини келтирамиз: Асбест: S  2 10 5Ом *см Резина: S  4 10 13 Ом *см Янтарь : S  110 13Ом *см Темпратуранинг камайиши билан миснинг қаршилиги оҳиста камая бошлайди. Бир неча Кельвинда 10 9 Ом *см га тенг бўлади. Лекин бу – ўта ўтказувчан ҳолат эмас. Аксинча алюминий, қўрғошин ва симоб бундай паст температурада ўта ўтказувчан бўлиб қолади ва уларнинг солиштирма қаршилиги 10 23Ом *см дан ошмайди. Бу мисникидан юз триллион марта кичикдир. Металлнинг солиштирма қаршилиги унинг темпратурасига боғлиқ. 2- расмда ушбу боғланиш кўрсатилган. Темпратура ошиши билан атомларнинг қолдиқлари (уларни баъзи электронлари тарк этган) кучлироқтебранишади ва электр токига ҳалақит бериш кучаяди.  0 –ўта ўтказувчанлик ҳолатидаги қолдиқ қаршилик. Темпратурани абсолют нолга яқинлаштирсак намунанинг қаршилиги  0 га интилади. Қолдиқ қаршилик намуна мумкин. Улар қанча кам бўлса, тартибининг тозалигига боғлиқ – унда турли аралашмалар ва тузилишининг камчиликлари – коваклар бўлиши Р∘ ҳ а м ш у н ч а к и ч и к б ўл а д и .Х. Камерлинг–Оннес айнан симоб билан тажриба ўтказишининг боиси шундаки, у пайтларда олтин, кумуш, платина каби металлардан кўра симобни (ҳайдаш йўли билан) юқори даражада тозалашга эришиш мумкин эди. Критик темпратура Темпратурани пасайтириш жараёнида ўта ўтказувчанлик сакраб ҳосил бўлади. Ўта ўтказувчанлик ҳосил бўладиган температура критик температура Т с дейилади.Тажрибаларни43-расм. Металл қаршилигининг температурага боғлиқлиги

синчиклаб ўрганиш шуни кўрсатдики, бу ўтиш критик температуранинг атрофидаги муайян оралиқда рўй беради.(3-расмга қаранг) Қаршилик, ҳаракатланаётган электронларнинг ишқалиши намунанинг тоза- кирлигидан қатъи-назар йўқолади. Тоза намунада у “тез” сакраб ўтади, “кир” намунада сакраш кўпроқ температура оралиғини эгаллайди. Сакраш оралиғи (Тсо-Тсе) энг тоза намуналарда жуда кичик градуснинг юздан кичик улушларига тенг. Кир намуналарда – ўнлаб градус. Ҳар хил моддалар учун критик температура ҳархил. 4-расмда ўтказувчанликнинг топилиш йиллари кўрсатилган. 1930 йилда тажрибада ниобий моддасида кузатилган ўта ўтказувчанлик ҳолати яқин йилларгача энг юқори температурали (9,2 К) ўта ўтказувчанлик деб ҳисобланиб келинди. Нафақат симоб, қалай, қўрғошин, балки қотишмаларнинг ҳам ўта ўтказувчанлигини Камернинг-Оннес очган. Шу пайтгача ўта ўтказувчанликни биз паст температурада қаршиликнинг йўқлиги деб келдик. Бироқ, бу - жуда мураккаб, бошқа омилларга ҳам боғлиқ ходиса. Энг муҳим яна бир омил 1933 йилда немислар В.Майснер ва Р.Оксенфельдлар томонидан кузатилган бўлиб, бу - ўта ўтказувчанликнинг магнит майдонига боғлиқлигидир. Унча кучли бўлмаган ўзгармас магнит майдони ўта ўтказувчан ҳолатдаги модданинг танасидан сиқиб чиқарилади. Унинг ичида магнит майдони нолгача камаяди. Яъни ўта ўтказувчанлик ва магнетизм бир-бирига зид хусусиятлар экан. Иссиқлиқ катталиклари ҳам ўта ўтказувчан материалда ўзига хос аҳамиятга эга. Ўта ўтказувчанлик ҳолатига ўтаверган сари моддаларнинг иссиқлик сиғими камая бориб, критик температурада сакраб 2...3 марта ошади. Бошида тушуниш учун фойдаланиб, электронларни кўзадаги газ деганимиз унчалик тўғри эмас. Чунки улар зарядга эга ва ўзаро таъсирлашади. Газ билан қаттиқ жисм ўртасидаги ҳолат – суюқлик биз учун аниқроқ кўл келади. Ўта ўтказувчанликни икки хил электронлар суюқлигининиг аралашмаси деб фараз қилиш мумкин. Нормал электронлар суюқлиги - оддий, ўтказувчан металлдаги электронларга ўхшаш. Ўта ўтказувчан электронлар суюқлиги – ишқаланишсиз оқувчан. Иккала суюқлик ҳам обдон аралаштирилган. Ўта ўтказувчанда иккала суюқлик ҳам бор. Уларнинг улушлари температурага боғлиқ. Температура пасайиб, критик қийматга етганда ўта ўтказувчан электронлар пайдо бўлади. Температура абсолют нолда ҳамма электронлар ўта ўтказувчан бўлади. Агар намунадаги магнит майдони нолга тенг бўлмаса, ўта ўтказувчанликка ўтишда бу майдонни намуна танасидан сиқиб чиқариш учун энергия талаб қилинади. Талаб қилинадиган энергиянинг миқдори намуна танасидаги магнит майдон эга бўлган энергияга айнан тенг. Агар майдон муайян бир қийматдан катта бўлса, температурани қанча камайтирмайлик, ўта ўтказувчанлик юз бермайди. Бу қиймат магнит майдоннинг критик кучланганлиги дейилади (Н с ). Критик кучланганлик температурага боғлиқ, ва, аксинча, критик температура кучланганликка боғлиқ. Майдон кучланганлиги каттароқ бўлса, критик температура пастроқ, майдон кучланганлиги камроқ бўлса, критик температура юқорироқ бўлади. Бу боғланишни кўрсатувчи диаграмма 5-расмда кўрсатилган.46-расм

45-расм. Турли моддаларнинг критиктемпратуралари ва уларнинг очилган Ўта ўтказувчанликка эришиш учун температура ва магнит майдон кучланганлигининг қийматлари бўялган зонага кириш керак. Яъни, температура ва майдон кучланганликнинг қийматлари шу зонадаги бирор нуқтага тўғри келадиган даражада паст бўлсагина ўта ўтказувчанлик мавжуд. 1960-йилда Дж. Канцлер Т=4,2К, Н=88000Эрстед температура ва майдон кучланганликларида NВ 3 Sn (ниобий-қалай) дан ишланган сим орқали зичлиги 100000 А/ см 2 бўлган ток ўтказишга эришган. Ҳар бир материал учун ўз критик Н с ва Т с лари мавжуд. (Таққослаш учун: 1А токли оддий сим 2 Э майдон кучланганлиги ҳосил қилади) Бу икки катталикдан ташқари ўта ўтказувчанликни чегаралаб турувчи яна бир катталик бор. У - ток. Критик ток. Ўта ўтказгичларнинг ўлчамлари чекланган. Бирлик юзага эга ўта ўтгазгич ўз кўндаланг кесимидан чекланган зичликдаги токни ўтказиш имкониятига эга. Бу катталикни критик зичлик дейилиб, j с билан белгиланади(А/см2). Агар бироз олдин муҳокама қилганимиз ташқи магнит майдони мавжуд бўлмаса ҳам, ўта ўтказгичдаги ток ўз магнит майдонини ҳосил қилади.

47-расм.Бу хусусий майдон ҳам ўта ўтказувчанликни бузишга ҳаракат қилади. Критик зичликдаги ток ёки критик ток шундайки, у критик магнит майдон кучланганлиги ҳосил қилади ва ўта ўтказувчанликни бузади. Ўта ўтказгичлар икки турга бўлинади. Биз шу пайитгача 1-турини муҳокама қилиб келдик.1-турнинг хусусияти шундаки, улар ўз танасидан магнит майдонини сиқиб чиқаради, унинг қиймати критик майдон кучланганлиги Н с га камайиб етмагунча унга қарши кўрашади. Н с дан юқори қийматларда нормал ҳолатга ўтади. Оралиқ ҳолатда намуна (ўта ўтказгич) ҳудди бир неча соҳаларга бўлиниб, ўз танасининг баъзи соҳаларига магнит майдони киришга рухсат беради. Яъни, нормал (магнит майдони кирган) ва ўта ўтказувчан (магнит майдони кирмаган) соҳаларга бўлинади. Нормал соҳалардан Н с майдон кучланганлиги “оқиб” туради, ўта ўтказувчан соҳаларда майдон нолга тенг. Бундай, 1-тур ўтказгичларга симоб, қалай, қўрғошин кабилар киради. 2-тур ўта ўтказгичлар ـ асосан, қотишмалар. Тоза моддалардан эса бу турга ниобий мансуб. 2-тур ўта ўтказгичлар ҳам магнит майдонини сиқиб чиқаради. Фақат жуда кичик майдонни. Майдон кучланганлиги ошиши билан, 2- тур ўта ўтказгич бу майдонни ўзига киритиш имконини топади ва шу вақтнинг ўзида ўта ўтказувчанликни сақлаб қолади. Бу ҳолат критикдан анча кичик майдон кучланганлигида юз беради: ўта ўтказгичда ўз-ўзидан уюрма токлар пайдо бўлади. Ток уюрмалари ўтказгич бўйлаб оқмасдан , ўтказгич танасида муайян диаметрли ҳалқаларга ўхшаб (10 -7 см) тартиб билан жойлашади, уюрмалар канали ҳосил қилади. Бу канал магнит оқимининг бир қисмини ўзига ютиб олади. Ўта ўтказгичда бу уюрмалар канали ташқи магнит майдонга параллел жойлашган (6-расм). Ташқи майдон бўлмаса уюрмалар ҳам йўқ. Улар танага фақат ён сиртлар орқали кириш ёки чиқишлари мумкин. Бу кириш ва чиқиш жараёнида улар ўзлари билан ташқи майдон оқимини ўз ичига олиб кириб кетиши ёки олиб чиқиши мумкин. Агар ташқи магнит майдон кучланганлигини оширсак уюрманинг ўлчамлари ўзгармайди, у олиб кирадиган магнит оқими кўпаймайди балки, оддийгина, уюрмаларнинг сони кўпаяди, ораларидаги масофа камаяди. Магнит майдони йўналишида қаралса (яъни уюрманинг тубидан), уюрмалар ўзаро 48- расм. Уюрма токларнинг ўта- ўтказувчан танасидаги учбурчаксимон жойлашуви. Майдон куч чизиқлари бизга томон уюрма марказидан ўтиб келмоқда (нуқталар). учбурчак тартибда жойлашганлиги микроскопда кузатилган (48-расм). Янги, пастки критик магнит майдони кучланганлиги Н с1 , деб аталган қийматда ўта ўтказгич танасида биринчи уюрмалар пайдо бўлади. Майдонни янада кучайтиришда давом этилса,уюрмалар сони ошаверади. Улар орасидаги масофа камаяверади.

Агар майдон кучайтирилаверса, уюрмалар бир-бирига шунчалик яқинлашадики, улар бирлашиб, ўзаро қуюлиб кетади. Бунда ўта ўтказгич нормал ўтказгич ҳолатига қайтади, ўта ўтказувчанлик йўқолади. Ўта ўтказувчанликнинг бузилишига олиб келувчи магнит майдон кучланганлиги юқори критик кучланганиқ H c2 дейилади. Мана шундай қилиб, 2-тур ўта ўтказгич магнит майдони ва ўта ўтказувчанликни бир бири билан “яраштириш”га, “келиштириш”га интилади. 2-тур ўта ўтказгичда уюрмадан ташқарида (бироқ намуна танасида) магнит майдони йўқ. Ўта ўтказувчанликни дахлдор энг муҳим омилларни кўриб чиқдик. Улардан ташқари атомлар кристалл панжарасининг тузилиши, унинг тебраниши, модда таркибидаги бегона моддалар, таркибдаги нуқсонлар ва бошқа кўп ва мураккаб омилллар ҳақида алоҳида тўхталмадик. Чуқур назарий ва математик мулоҳазалар ушбу китоб доирасига кирмайди.

Ўта ўтказувчанликка ҳаётдан мисол олинадиган бўлса, балетни кўрсатиш мумкин, спектақил бошланиши олдидан артистлар саҳнада юришибди. Ҳар ким ўзича, бирор тартибли ҳаракат йўқ. Бу - ўтказгичнинг нормал ҳолатига мос. Ёки солдатлар камандирнинг буйруғи билан сафда кетишмоқда. Бу ҳам нормал ҳолатда ўтказгичдаги токка мисол. Энди саҳнада спектакл бошланди, деб фараз қилинг. Мураккаб ва нозик ҳаракатлар барча артистларда бир хил ва жуда юқори санъат билан бажарилмоқда. Қаторда юрган солдатлар ёки тартибсиз ҳаракатдаги артистларга қарагандан кўра балетни томоша қилиш минглаб карра завқ беришини нормал ўтказувчанликдаги ва ўта ўтказувчанликдаги токлар билан қиёслаш мумкин. 2. Ўта ўтказгичларнинг қўлланилиши Симлардан электр токини узатишида исрофлар айнан қаршиликларда рўй беради. Қаршилиги йўқ симлардан фойдаланиш қанчалик фойдали эканлиги равшан. Ҳозирда ишлаб чиқарилаётган энергиянинг 10% и симларда исроф бўлмоқда. Бу жуда катта энергия - ҳар 10та электростанциянинг бири исрофларни қоплашга ишламоқда. Бу муаммони ҳал қилишда ўта ўтказгичлар қўл келади. Бироқ, уларни тайёрлаш жуда қийин, қиммат ва мураккаб масала. Ўта ўтказувчанликни ҳосил қилувчи паст температурани мураккаб жиҳозлар ёрдамида ҳосил қилинадиган суюқ гелий таъминлайди. Суюқ гелийни суюқ ҳолда ушлаб туриш учун унда ҳосил бўлаётган иссиқликни кўп миқдордаги суюқ азот воситасида ташқарига узатиб туриш керак. Уларни ташқи иссиқ муҳитдан изоляциялаш керак. Суюқ гелий камёб ва қиммат. Аппаратура ва уни ишлатиш учун одамлар юқори технологияларга мансуб бўлиши талаб қилинади. Шунинг учун ўта ўтказгичларнинг критик температурасини кўтариш жуда муҳим масала. Юқори критик температурали (масалан, - 200 0 С ва удан юқори) ўта ўтказгичлар яратиш технологияси йўлга қўйилса, бу температурани таъминлаш учун арзон ва мўл суюқ азотдан фойдаланиш мумкин. Ҳозирча фақат ихчам технологик жиҳозлардагина суюқ гелий билан совутиладиган ўта ўтказгичлар қўлланилмоқда. Магнитлар Доимий магнитлар бизга таниш. Уларнинг майдон кучланганлиги унча юқори эмас. Кучли магнит оқимларини электромагнитлар (пўлат ёки бошқа, магнит оқимини яхши ўтказувчи ўзакли катта чўлғам)лар билан ҳосил қилинади. Катта майдон кучланганлигига чўлғамнинг ўрамлар сони ва (ёки) токини ошириб эришиш мумкин. Ток ошган сари сим қизийди. Уни сув билан совитиб бир неча минг Эрстед кучланганлик олиш мумкин. Ўн минглаб Эрстед кучланганлик олиш учун ўта ўтказгичлардан фойдаланмасдан бошқа иложи йўқ. Ўта ўтказгичли магнитлар яратишда дастлаб 1-тур ўта ўтказгичлардан фойдаланишга ҳаракат қилинди. Уларнинг паст критик магнит майдон кучланганликлари (Н с ) бу ерда асосий тўсиқ бўлиб қолди. 2-тур ўта ўтказувчанлик очилгандан сўнг кучли магнитлар яратишга амалий ва самарали уринишлар бошланди. Бунда муаммо ўта ўтказгичнинг баъзи участкаларида нормал ўтказгич (қаршилик) пайдо бўлиб қолиши ҳодисаси, яни ўта ўтказгичнинг турғунлиги муаммоси катта тўсиқ бўлди. Уни турли усуллар билан ошиб ўтишга эришилмоқда. Ўта ўтказувчан симлар Замонавий ўта ўтказувчан симлар 2-тур ўтказувчанликка асосланган. Ниобий (NB) ва титан (Ti) қотишмасидан қилинган симлар энг кўп қўлланилиб келинмоқда эди. Бу симларнинг саноат намуналари (кўндаланг кесими) 49-расмда кўрсатилган.

Яхшироқ электр характеристикалари Ni 3 Sn (ниобий-қалай) бирикмасига тааллуқли. У 100 минг Эрстедгача магнит майдон кучланганлигига ҳам чидамли. Шу вақтнинг ўзида 1000 А/мм 2 ток зичлиги бундай ўта ўтказгич симда оқиб туриши мумкин. Ундаги симимиз 1-2 А / мм 2 ток зичлигига мўлжалланган. Ниобий- қалайдан сим ясаш қийин, бунинг устига у жуда мўрт – ишлатиш давомида синиши, парчаланиши мумкин. Ўта ўтказгич сим диаметри 0,1мм анча кичик. Тайёр ўта ўтказгич сим ўн минглаб толалардан ташкил топган. Токлар мис матрица (қолип)да жойлаштрилади ва сим ўқи атрофида эшилиб чиқади. Мис билан қопланган бўлиши керак. Бу симлар яна ўзига ўхшаганлари билан эшилиб янада юқорироғи ҳосил қилинада. Мис қопламнинг вазифаси – ўта ўтказгичнинг бирор участкаси ўз хусусиятини йўқотиб, нормал, яъни қаршиликли ўтказгичга айланиб қолса, симнинг катта ток ўз йўлини ўша мис қоплами орқали давом эттириб туради. Ўта ўтказгич симларни бор бўйича нафақат ичидан, танасидан, балки ташқарисидан суюқ гелий билан қўшимча совутиб туриш керак. Бунинг учун мис матрицада суюқ гелий оқадиган махсус каналлар қилинади. Бир килограмм ўта ўтказгич шу миқдордаги мисдан минглаб марта қиммат, лекин у ўтказадиган улкан токни ҳисобга олсак – арзон чиқади. a. Ўта ўтказгичли магнитларнинг қўлланилиши Кучли магнит майдонлар ҳозирги кунда термоядро электростанцияларида термоядро синтезида ҳосил бўлган 100 минглаб градусли плазмани муаллақ ҳолатда ушалаб туриш бўйича илмий тадқиқотларда энг кўп ишлатилмоқда. Бу ишлар 40-50 йил олдин бошланган. Лекин термоядро реакторини яратиш бўйича реал лойихаларни эндиликда амалга оширишга киришилди. Ўта қиммат бу станция бутун дунёнинг етакчи 14 давлати тўплаган илмий - техникавий натижалар, лойихалар, энг муҳими - маблағи ҳисобига ғарбий Европанинг океанга туташ бирор мамлакатига қурилиши режалаштрилган. Қурилиш 15-20 йил давом этиши кутилмоқда. Лойиҳанинг асосий ғояси, конструктив ечимлари Россияга тегишли. Унинг номи - Токамак-15. (Тороидальная магнитная катушка). Тор (тешик кулча, бублик)симон трубанинг ташқи диаметри 15..25м бўлиб, барча канструкция суюқ гелий ичида жойлашиши кўзда тутлади. Энг замонавий диагностика аппаратларида ЯМР-томографларида ўта ўтказувчанлик ёрдамида ҳосил қилган магнитлар қўлланилади. (ЯМР – ядровий магнит резонанси). Бу шундай медицина асбобики, у баъзи атомлар (м: водород атоми)нинг кучсиз магнит майдонига резонанс тебранишлар билан “жавоб” беришига асосланган. Резонанс часотаси магнит майдони кучланганлигига пропорционал. Компьютер ёрдамида инсон организмидаги ядроларнинг ташқи магнит майдонига жавобини таҳлил қилиб, оргнизмнинг қатлам ва қатлам тасвирини олиш мумкин. Бошқа, масалан, ультратовуш интроскоплари воситасида бундай натижага эришишнинг иложи йўқ эди. ЯМР – томограф цилиндрнинг ичидаги ўта ўтказувчан магнит 15....20 минг Эрстед майдон кучланганлиги ҳосил қилади. Яхши тасвир олиш учун майдон бир жинслиги 0,1% дан ёмон бўлмаслиги керак.49-расм.Ниобий (Ni) титан (Ti) қотишмасидан қилинган ўта ўтказувчан симларнинг кўндаланг кесимлари. (Тешиклардан суюқ гелий оқади.)

Рентгеноскопиядан ЯМР – томография нафақат самарали, балки ҳавфсиз ҳамдир. ЯМР – томография ғояси 1971-йилда пайдо бўлиб, жаҳон буйича 1985-йилда 300 та, 1988- йилда 2000 дан ортиқ саноат намунаси яратилди. Шу кунларда Республикамиз вилоятлари марказларидаги салоҳиятли медицина ташкилотлари ҳам ЯМР – томографлари билан таъминланмоқда. 3. Джозефсон эффектлари Бу эффект икки ўта ўтказгичнинг ўзаро контактида пайдо бўлади. Эффектни 1962- йилда инглиз олими Б. Джозефсон очган. Икки бўлак ўта ўтказгич оламиз. Улардаги электронлар ҳаракати бир бирига боғлиқ эмас (ҳар бўлак - ўзича) бу бўлакларни яқинлаштирамиз ва битта бутунга айлантирамиз. Энди барча электрон жуфтларнинг ҳаракати ўзаро боғлиқ. Контактнинг ҳолати, сифати нафақат контактнинг яқинларидаги, балки, барча электронларга таъсир қилади. Икки бўлак мутлақо бир бирига алоқаси йўқ ҳолатидан уларнинг тўла бирлиги, яхлитлигига ўтиш қачон ва қандай рўй беради? Ўта ўтказувчан электронлар қанчадир узунлик масштаби ξ билан ҳарактерланади. Ўта ўтказувчан электронларнинг миқдори ўтказгичнинг бир қисмидан иккинчи қисмига сакраб ўзгармайди. Бу - ўта ўтказгичнинг чегараси ўта ўтказувчанлик ҳолатини кескин чеклай олмайди, дегани. Хақиқатан, бу таъсир чегарадан ξ узунликкача давом этар экан. Агар ўта ўтказгичга юпқа металл плёнка ётқизсак (қалинлиги ξ дан кичик ), унда бу плёнка ҳам ўта ўтказувчан хусусиятларига эга бўлиб қолар экан. Бу ходиса яқинлик эффекти, Джозефсон эффекти дейилади. Джозефсон эффекти икки бўлак ўта ўтказгич орасига юпқа металл ёки диэлектрик плёнка қўйилганда юз беради. Плёнканинг қалинлиги шундайки, бўлаклар бир бирининг ўта ўтказувчанлигини “сезишади”. Бироқ улар бир биридан плёнка билан ажралиб ҳам туришади. Плёнка орқали ўзаро таъсир натижасида мавжуд бўлган ўта ўтказувчанлик кучсиз дейилади. Ҳар бир ўта ўтказгичда электрон жуфтлар бир фазада ҳаракатланади. Фазалар чегара билан ажратилган бўлакларда бир ҳил эмас. Бу фарқ электронларнинг контакт орқали ўтиши билан боғлиқ (таъминланган). Айнан бўлаклардаги электрон тўлқинлар фазаларидаги фарқ аҳамиятга эга. Стационар Джозефсон эффекти – контакт орқали ўз-ўзидан, қандайдир кучланишсиз ток оқишидир. Бу ток икки бўлак ўта ўтказгичда электрон жуфтлар тўлқинлари орасидаги фазалар фарқи билан яратилган. Бу ток - кичик, лекин, ўлчаса бўладиган даражада - миллиамперлар. Контактга ўзгармас U кучланиш берилса, ностационар Джозефсон эффекти юз беради. Унда контакт актив қаршилик намоён қилади ва у орқали ўзгарувчан ток оқади. Одатдаги Ом қонунидан фарқли равишда U кучланиш плёнка орқали ўтаётган токни эмас унинг частотасини белгилайди. Милливолтлар тартибидаги кучланишларда частота юзлаб ва минглаб гегагерцни ташкил қилади. Джозефсон контакти нафақат ўзгармас кучланишн и ўзгарувчанга айлантиради, балки тебраниш контури каби электромагнит тўлқинлар чиқаради. Бу тўлқинлар ўта юқори частотага эга. Ўзига хос бу ҳодиса ҳам амалда кенг қўлланилмоқда. Ўта сезгир ва аниқ магнит майдон кучланганлигини ўлчагичлар, инсон организмини тегмасдан, ишончли текширувчи асбоблар, сезгир волтметрлар, паст температурали (10 -5 ....10 1 К) термометрлар, Вольтнинг янги, аниқ эталони кабилар яратилди. 4. Криоўтказгичлар Ўта ўтказувчанликдан ташқари электротехникада криоўтказувчанлик ҳодисаси ҳам кенг қўлланилмоқда. Криоген (паст, минус 100... 200 С ) температураларда баъзи металлар анча кичик, лекин ўта ўтказувчанликдан катта, қаршиликка эга бўладилар. Улар криоўтказгичлар дейилади. Бу ҳодисанинг моҳияти ўта ўтказувчанликка ўхшаш, бироқ фарқли ҳолатлари ҳам кўп. Энг муҳими, криоўтказувчанлик нормал паст температурадаги ўтказувчанликнинг ҳусусий холи.

Анча кичик, лекин барибир, чекланган қаршилиги криоўтказгичдаги рухсат этилган ток зичлигини кескин оширишга имкон бермайди. Шунга қарамасдан, бу зичлик хона ва баланд температуралардаги зичликка нисбатан анча катта. Уларда температуранинг кенг оралиқда ўзгаришида қаршиликнинг оҳиста ўзгариши кузатилади. Ўта ўтказгичларда эса триггер эффекти, яъни муайян ва кичик температуравий оралиқда қаршиликнинг сакраб ўзгариши мавжуд. Криоўтказгичларда Майснер эффекти ҳам кузатилмайди. Ўта ўтказгичлар ўрнига криоўтказгичларни қўллаш ўз афзалликларига эга. Электр машиналари, трансформаторлар ва аппаратларда уни қўллаб, совутгич сифатида суюқ водород, суюқ азот ишлатиш мумкин. Бунда ўта ўтказгичда ишлатиладиган суюқ гелий ва кучли иссиқлик изоляциясига сарфланадиган катта ҳаражатлардан қутилиш мумкин. Криоўтказгичлар сифатида алюминий, мис ёки қимматбаҳо бериллийдан фойдаланилади. Уларнинг криоўтказгичлик хусусиятлари қуйидагича; 18-Жадвал Мис Алюминий Бериллий Солиштирма қаршилиги, Мх Ом*м 0,03 0,04 0,3 Ишчи криотемператураси, К 21 (суюқ водород) 21 (суюқ водород) 78 (суюқ азот) Ҳар қандай ҳолда криоўтказгич ўта тоза таркибга эга бўлиши талаб қилинади .

АДАБИЁТЛАР Н.П. Богородицкий, В.В. Пасынков, Б.М. Тареев. “Электротехнические материалы”. Ленинград, Энергия, 1985.  Ю.В. КорицкийЭлектротехнические материалы”. М., Энергия, 1976.  Н.В. Никулин. “Электр материалшуносл ииги.” Тошкент, Ўқитувчи, 1981. 176 б.  Н.В. Никулин, А.С. “Назаров Радоматериаллар” ва радиокпмонентлар Тошкент 1997й.  Ш.М. Камолов, А.Ш. Ахмедов. “Матералшуносли к” Фан-Тошкент 1994йил.  Ю.В. Корицкий, В.В.Пасынков, Б.М.Тареев. “Справочники по электротехническим материалам” М., Энергия.  Е.М. Савицкий. “Металлы космической эры”.  В.Д. Саболов “Физические основы электронной техники” Изд. Высш.шк. 1997.  В.В. Крацухин, И.А.Соколов, Г.У.Кузнецов. “Физико-химические основы технологии полупроводниковых материалов”. М., Металлургия 1982.  А.Я. Нашельский. “Производство полупроводниковых материалов”. Учеб.пос. М.,Металлургия 1985.  А.А. Преображенский. “Теория магнетизма, магнитные материалы и элементы”. М., Энергия, 1976.  В.А. Привезенцев, И.Б. Пешков: “Обмоточные и монтажные провода”, М., Энергия, 1971.

O'xshashlar

Ўта ўтказгичлар ва криоутказгичлар.

Ўта кучланишларни чегаралаш.

Электр тизимларда ички ўта кучланишлар.

Ўта кучланиш ва изоляция фани мақсади ва вазифалари.

Иссиклик ўтказувчанлик