O’lchashlar noaniqligi - Energetika - Referatlar

O’lchashlar noaniqligi

Yuklangan vaqt:

22.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.1240234375 KB

Ko'chirib olish

O’lchashlar noaniqligi Reja: 1. O’lchash noaniqligi bo’yicha atamalar va ta’riflar. 2. O’lchash noaniqligini baholash. 3. O’lchanayotgan kattalikning tasvirlanishi. 4. Noaniqlik manbalarining namoyon bo’lishi. 5. Noaniqlikni taqdim etish. 6. Standart namunalar noaniqligi.

1. O’lchash noaniqligi bo’yicha atamalar va ta’riflar Atamalar va ta’riflar. O'z Dst 8.010.1, O'z DSt 8.010.2, O’z DSt 8.010.3, O'zDSt 8.010.4 ga muvofiq o’lchashlar noaniqligi bo’yicha quyidagi atamalar va tushunchalar qo’llaniladi: o’lchashlar noaniqligi: o’lchash natijalari bilan bog’liq bo’lgan va o’lchanayotgan kattalikka yetarli asos bilan qo’shib yozilishi mumkin bo’lgan qiymatlar tarqoqligini (sochilishini) tavsiflovchi parametr. Izohlar 1. Parametr, masalan, standart og’ish (yoki unga karrali son) yoki ishonch intervali (oralig’i) kengligi bo’lishi mumkin. 2. O’lchash noaniqligi odatda ko’plab tashkil etuvchilarni o’z ichiga oladi. Bu tashkil etuvchilarning ba’zilari qator o’lchashlar natijalarining statistik taqsimlanishidan baholanishi mumkin va eksperimental standart og’ishlar bilan tavsiflanishi mumkin. Standart og’ishlar bilan tavsiflanishi mumkin bo’lgan boshqa tashkil etuvchilar ham tajribaga yoki boshqa axborotlarga asoslangan ehtimolliklarning taxmin qilingan taqsimlanishidan baholanadi. 3. SHubhasiz, o’lchash natijasi o’lchanayotgan kattalik qiymatining eng yaxshi bahosi bo’lib hisoblanadi va tuzatishlar va taqqoslash etalonlari bilan bog’liq bo’lgan, tartibli (sistematik) ta’sirlardan yuzaga keladigan tashkil etuvchilarni o’z ichiga olgan holda noaniqlikning tashkil etuvchilari dispersiyaga hissa qo’shadi. Standart noaniqlik: standart og’ish sifatida ifoda etilgan o’lchash natijasining noaniqligi. A xil bo’yicha (noaniqlikni) baholash: Qator kuzatuvlarni statistik tahlil qilish yo’li bilan noaniqlikni baholash metodi. V xil bo’yicha (noaniqlikni) baholash: Qator kuzatuvlarni statistik taxlil qilishdan farq qiluvchi usullar bilan noaniqlikni baholash metodi. To’liq noaniklik: Chegarasida o’lchanayotgan kattalikka yetarli asos bilan qo’shib yozilishi mumkin bo’lgan qiymatlar taqsimotining katta qismi joylashgan o’lchash natijasi atrofidagi oraliqni aniqlovchi kattalik.

Izohlar 1 . Taqsimotning bu qismiga qamrov ehtimoli yoki oraliq uchun ishonch darajasi sifatida qaralishi mumkin. 2 . To’liq noaniqlik, shuningdek, umumiy noaniqlik deb ham atalishi mumkin. qamrov koeffitsienti: To’liq noaniqlikka erishish uchun yakuniy standart noaniqlikning ko’paytiruvchisi sifatida foydalaniladigan son bilan ifodalangan koeffitsient. kuzatib borish: Belgilangan noaniqliklarga ega bo’lgan solishtirishlarning ajralmas zanjiri vositasida muvofiq etalonlar, ko’pincha milliy va xalqaro etalonlar bilan aloqa o’rnatish imkoniyatidan iborat bo’lgan o’lchash natijalari yoki etalon qiymatlarining xossalari pretsizionlik: Sinovlarning kelishilgan sharoitlarda olingan mustaqil natijalarining bir biriga yaqinligi. Izohlar 1. Pretsizionlik faqatgina tasodifiy xatoliklarning taqsimlanishiga bog’liq va o’lchanayotgan kattalikning haqiqiy yoki qabul qilingan qiymatiga bog’liq emas. 2. Miqdoriy pretsizionlik ko’pincha noaniqlik sifatida ifodalanadi va sinov natijalarining standart og’ishi ko’rinishida hisoblanadi . Kamroq pretsizionlikka ko’proq standart og’ish muvofiq keladi. 3. «Sinovlarning mustaqil natijalari» ifodasi, bu natijalar xuddi shu yoki aynan o’xshash sinov ob’ektlaridan olingan qandaydir avvalgi natijalar ta’sir ko’rsatmaydigan tarzda olinganligini bildiradi. Pretsizionlikning miqdoriy tavsiflari hal qiluvchi tarzda kelishilgan shartlarga bog’liq. SI: Xalqaro birliklar tizimi SO: Standart namuna MVI: O’lchashlarni bajarish metodikasi Umumiy qoidalar

Metodlar yaroqliligini baholash Izoh - Bu yerda va bundan keyin metod (metodlar) deyilganda o’lchashlarni bajarish metodikalari va sinovlar metodikalari tushuniladi. Amaliyotda eskirgan o’lchashlar uchun qo’llaniladigan aniq maqsadning metodlarini ko’proq ularning yaroqliligini baholash bo’yicha tadqiqotlar jarayonida belgilanadi. Bunday tadqiqotlarning natijalari metodlarning umumiy tavsifnomalari bo’yicha ham, unga ta’sir etuvchi alohida faktorlar bo’yicha ham axborot beradi va bu axborotdan noaniqlikni baholashda foydalanish mumkin. Izoh - Metodlar yaroqliligini baholash (validation of methods) chet elda qabul qilingan o’lchashlar sifatini ta’minlash tizimining muhim tashkil etuvchisi bo’lib hisoblanadi. «Validation» atamasi tegishli tushunchalarning turli mazmuni sababli milliy metrologiyada qabul qilingan «attestatlash» atamasi bilan teng ma’noga ega emas. Qonuniy metrologiya protsedurasi sifatida amalga oshiriladigan metodikalarni attestatlash metodikaning unga qo’yilgan metrologik talablarga muvofiqligini o’rnatishni maqsad qilib qo’yadi. Bunda diqqat markazida olingan natijalar xatoliklarining tavsifnomalari bo’ladi. Metodning yaroqliligini baholash odatda samaradorlikning qator ko’rsatkichlarini belgilashdan (topish va aniqlash chegarasi, selektivlik/spetsifiklik, yaqinlashish va qayta ishlab chiqarish, barqarorlik va boshqalar) va ular asosida aniq o’lchash masalasini yechish uchun metodning yaroqliligini muhokama qilishdan iborat bo’ladi. Yaroqlilikni baholash bo’yicha tadqiqotlar natijalaridan noaniqlikni (xatolik tavsifnomalarini) topishda foydalanish mumkin. Metodning yaroqliligini baholash bo’yicha tadkiqotlar samaradorlikning umumiy ko’rsatkichlarini aniqlash maqsadiga egadir. Ularni metodni ishlab chiqish va uning laboratoriyalararo tadqiqoti jarayonida yoki ichki laboratoriya tadqiqoti dasturiga rioya etgan holda belgilaydilar. Xatolikning yoki noaniqlikning alohida manbalari odatda pretsizionlikning umumiy tavsiflari bilan solishtirilganda ahamiyatliroq bo’lganidagina ko’rib chiqiladi. Bunda tirgak tahlil natijalariga tegishli tuzatishlarni kiritishdan ko’ra, muhim samaralarning

aniqlanishi va yo’qotilishiga qilinadi. Bu potentsial muhim ta’sir o’tkazuvchi faktorlar umumiy pretsizionlik bilan solishtirilganda ahamiyatlilikka belgilanganda, tekshirilganda bu faktorlarga e’toborsizlik bilan qarash holatiga olib keladi. Bu sharoitlarda tadqiqotchilar ko’pchilik tartibli samaralarning ahamiyatsizligi isboti va qolgan ahamiyatli samaralarning ba’zi baholanishlari bilan bir qatorda umumiy samaradorlik ko’rsatkichlariga erishadilar. Metodlar yaroqliligini baholash bo’yicha tadqiqotlar odatda quyidagi tavsifnomalarning ba’zilari yoki barchasining aniqlanishini o’z ichiga oladi: Pretsizionlik Pretsizionlikning asosiy tavsifnomalari yaqinlashish va qayta ishlab chiqarishning standart og’ishlarini (GOST ISO 3534-1 va GOST ISO 5725-2), shuningdek oraliq pretsizionlikni (GOST ISO 3534-3) o’z ichiga oladi. Yaqinlashish laboratoriyada, qisqa vaqt oralig’ida bitta operator tomonidan, bir nushadagi uskunada kuzatilgan o’zgaruvchanlikni tavsiflaydi va uni ushbu laboratoriya chegarasida yoki laboratoriyalararo tadqiqotlar doirasida baholash mumkin. Muayyan metod uchun qayta ishlab chiqarishning standart og’ishini bevosita laboratoriyalararo tadqiqotlar yordamida baholash mumkin va u xuddi shu namunani bir necha laboratoriyalarda tahlil qilinganda natijalar o’zgaruvchanligini tavsiflaydi. Oraliq pretsizionlik bir yoki ko’prok faktorlar, jumladan vaqt, uskuna yoki bitta laboratoriya chegarasidagi operator o’zgarganida kuzatiladigan natijalar variatsiyasini tavsiflaydi; bunda qaysi faktorlar muttasil turishidan qat’iy nazar turli ko’rsatkichlarga erishadilar. Oraliq pretsizionlikni ko’proq bitta laboratoriya doirasida baholaydilar, lekin uni laboratoriyalararo tadqiqotlar yordamida belgilash mumkin. Analitik metodikaning pretsizionligi u alohida dispersiyalarni jamlash orqali yoki metodikani to’liq tadqiqot qilish yo’li bilan aniqlanishidan kat’iy nazar umumiy noaniqlikning muhim tashkil etuvchisi bo’lib hisoblanadi. Siljish Qo’llanilayotgan metodga bog’liq bo’lgan siljish odatda solishtirishning munosib namunalarini yoki ma’lum qo’shimchali namunalarni o’lchash

yordamida belgilanadi. Muvofiq tayanch qiymatlarga tegishli umumiy siljishni aniqlash qabul qilingan etalonlarga kuzatib borishni belgilashda muhimdir. Siljishni ajratib olish (kutilgan qiymatga bo’lingan kuzatilgan qiymat) ko’rinishida ifodalanishi mumkin. Analitikning vazifasi siljishga e’tibor bermasdan qarash yoki unga tuzatish kiritishni ko’rsatishdan iboratdir, lekin har qanday holda ham siljishni belgilash bilan bog’liq noaniqlik umumiy noaniqlikning ajralmas tashkil etuvchisi bo’lib qoladi. Chiziqlilik (To’g’ri mutanosiblik) Chiziqlilik ba’zi diapazonda o’lchash uchun foydalaniladigan metodlarning muhim xossasi bo’lib hisoblanadi. Javob chiziqliligini toza moddalarda va real namunalarda aniqlash mumkin. Odatda chiziqlilikni miqdoriy aniqlanmaydi, uni ko’z bilan yoki nochiziqlilik ahamiyatliligining mezonlari yordamida tekshiriladi. Ahamiyatli nochiziqlilikni odatda nochiziqli darajalovchi tavsifnomalar yordamida hisobga olinadi yoki torroq ishchi diapazonni tanlash yo’li bilan bartaraf etiladi. Chiziqlilikdan qolgan har qanday og’ishlar odatda bir qancha o’lchanayotgan qiymatlarni qamrovchi umumiy pretsizionlik bahosiga kiradi yoki darajalash bilan bog’liq bo’lgan noaniqlik chegarasida qoladi. Topish chegarasi Metodning yaroqliligini baholash jarayonida topish chegarasi odatda ishchi diapazonning quyi chegarasini belgilash uchungina aniqlanadi. Ammo topish chegarasi yaqinidagi noaniqliklar alohida ko’rib chiqishni va maxsus talqin etilishni talab etishi mumkin, topish chegarasi qanday aniqlanganidan qat’iy nazar uning noaniqlikni baholashga to’g’ridan to’g’ri aloqasi yo’q. Barqarorlik Ko’p hujjatlar tahlil metodlarining yaroqliligini baholash va ishlab chiqish bo’yicha aniq parametrlarni o’zgartirishga natijalar sezuvchanligini bevosita tadqiqot qilishni talab etadi. Odatda bu bir yoki bir necha faktorlarni o’zgartirish bilan chaqirilgan ta’sirlar tadqiqot qilinadigan «mustahkamlikka sinash» yordamida amalga oshiriladi. Agar bunday sinov ahamiyatli bo’lsa (o’z pretsizionligi bilan solishtirganda) u holda bu ta’sirning kengligini aniqlash va

muvofiq yo’l qo’yilgan ishchi diapazonni tanlash uchun mufassalroq tadqiqot olib boriladi. Barqarorlik bo’yicha ma’lumotlar muhim faktorlarning o’zgarish natijalariga ta’siri haqida axborot berish mumkin. Selektivlik/ spetsifiklik Qandaydir o’lchash metodi aniq o’lchash parametrlariga bir ma’noda javob beradigan daraja. Selektivlik tadqiqotlarida odatda mumkin bo’lgan halal beruvchi komponentlar ta’sirini bu moddalarni bo’sh namunalarga ham, ishchi namunalarga ham qo’shgan holda va javobni kuzatgan holda o’rganiladi. Olingan natijalar odatda haqiqiy halal beruvchi ta’sirlar unchalik ahamiyatga ega emasligini ko’rsatish uchun foydalaniladi. Bunday tadqiqotlarda bevosita javob o’zgarishi aniqlanganligi uchun bu ma’lumotlardan potentsial halaqitlar bilan bog’liq noaniqlikni baholash uchun foydalanish mumkin, bundan tashqari bunda halaqit beruvchi moddalar kontsentratsiyalari diapazoni haqida axborot olinadi. Kuzatib borish Turli laboratoriyalarda yoki har xil vaqtda olingan natijalarni ishonch bilan solishtirish imkoniga ega bo’lish muhim. Bu barcha laboratoriyalar bir xil o’lchash shkalasi yoki bir xil «sanash nuqtasi» dan foydalanishlari bilan ta’minlanadi. Ko’p hollarda bunga dastlabki milliy yoki xalqaro etalonlarga, mukammal hollarda esa (uzoq muddatli kelishuv maqsadida). Xalqaro birliklar tizimi (SI) ga olib boruvchi kalibrlash zanjirini o’rnatish bilan erishiladi. Yaxshi misol bo’lib analitik tarozilar hisoblanadi. Har bir tarozi etalon toshlari yordamida kalibrlanadi, ular esa o’z navbatida (oqibatda) milliy etalonlarga nisbatan kalibrlanadi, shu tarzda kilogrammning dastlabki etaloni bilan o’zaro munosabatda bo’ladi. Ma’lum boshlang’ich qiymatga olib boruvchi taqqoslashlarning uzilmas zanjiri umumiy sanash nuqtasiga «kuzatib borish»ni ta’minlaydi va bu turli insonlarning bir xil o’lchash vositalaridan foydalanishlarini kafolatlaydi. Oddiy o’lchashlarda turli laboratoriyalar o’rtasidagi o’lchashlarning kelishilganligiga (yoki bir vaqtda o’lchashlarning kelishilganligi) o’lchashlar natijasini olish yoki tekshirish uchun foydalaniladigan, bunga tegishli bo’lgan barcha oraliq o’lchashlarni kuzatib borishni belgilash

tufayli erishiladi. SHuning uchun kuzatib borish o’lchashlarning barcha sohalarida muhim tushuncha bo’lib hisoblanadi. Kuzatib borish noaniqlik bilan chambarchas bog’liq va kuzatib borish o’zaro bog’liq bo’lgan barcha o’lchashlarni kelishilgan o’lchash shkalasida joylashtirishga yo’l qo’yadi, bunda noaniqlik bu zanjir xalqalarining «chidamliligi» ni va o’xshash o’lchashlarni bajaruvchi laboratoriyalar o’rtasidagi kutilgan kelishuv darajasini tavsiflaydi. Umuman, aniq etalonga kuzatib boriladigan bo’lib hisoblanuvchi natija noaniqligi bu etalon noaniqligi va bu etalonga tegishli o’lchash noaniqligi sifatida ifodalanadi. Analitik metodika natijasining kuzatib borilishi umuman quyidagi protseduralarning (muolajalarning) qo’shilishi bilan belgilanishi lozim: - kuzatib borilayotgan etalonlardan o’lchash uskunasini kalibrlash uchun foydalaniladi; - dastlabki metodni realizatsiya qilish yoki dastlabki metod natijalari bilan solishtirish; - taqqoslash namunalaridan toza moddalar sifatida foydalanish; - matritsa jihatidan mos keluvchi standart namunalardan foydalanish; - ma’lum, yaxshi aniqlangan metodika bilan solishtirish. O’lchash uskunasini kalibrlash Barcha hollarda foydalanilayotgan o’lchash uskunasini kalibrlash muvofik etalonga kuzatib borilishi lozim. Metodning o’lchash bosqichi ko’pincha mikdoriy tavsifnomasi SI ga kuzatib boriladigan taqqoslash namunasi yordamida darajalanadi. Bunday amaliyot metodikaning bu qismi uchun natijalarning SI ga kuzatib borilishini ta’minlaydi. Biroq, o’lchash bosqichidan oldin bo’ladigan operatsiyalar uchun kuzatib borishni belgilash ham zarurdir. Taqqoslash namunalaridan toza moddalar sifatida foydalanish Kuzatib borishni ma’lum mikdordagi toza moddani tarkibiga oluvchi toza modda yoki namuna ko’rinishidagi taqqoslash namunasi yordamida ko’rsatish mumkin. Buni, masalan, ma’lum qo’shimchalarni bo’sh namunalarga

yoki tahlil qilinayotgan namunaga qo’shish bilan qilish mumkin. Biroq, har doim foydalanilgan etalon va tahlil qilinayotgan namuna uchun o’lchash tizimi javobidagi farqni baholash zarur. Afsuski, ko’p hollarda, xususan, ma’lum ko’shimchalarni qo’shishda, javoblardagi bu farqni tuzatish bu tuzatishning noaniqligidek katta bo’lishi mumkin. Bu tarzda, natijaning kuzatib borilishi umuman olganda SI birliklariga o’rnatilishi mumkin bo’lsa ham amaliyotda eng oddiy holatlardan tashqari natija noaniqligi nomaqbul bo’lishi yoki miqdoriy aniqlanmagan bo’lishi mumkin. Agar noaniqlikni miqdoriy aniqlash mumkin bo’lmasa, u holda kuzatib borish o’rnatilmaydi. Standart namunani qo’llash Kuzatib borishni matritsa jihatdan yaqin bo’lgan standart namuna (SN) da, bu SN ning attestatlangan qiymati (qiymatlari) bilan olingan o’lchash natijalarini solishtirish yo’li bilan ko’rsatiladi. Bu mos keluvchi «matritsa» SN mavjud bo’lganda, taqqoslash namunasini toza modda ko’rinishida qo’llash bilan taqqoslaganda noaniqlikni kamaytirishi mumkin. Agar SN qiymati SI ga kuzatib borilgan bo’lsa, u holda bu o’lchashlar SI birliklariga kuzatib borishni ta’minlaydi. Biroq xatto shu holda ham natija noaniqligi ayniqsa namuna tarkibi va SN tarkibi o’rtasida yetarli muvofiqlik bo’lmagan hollarda nomaqbul katta yoki xatto mikdoriy aniqlab bo’lmaydigan bo’lishi mumkin. Ma’lum metodika bilan solishtirish Natijalarning aynan bir xil taqqoslana olinishiga ko’pincha faqatgina yaxshi aniqlangan va umum qabul qilingan metodikaga nisbatan erishilishi mumkin. Odatda bu metodika kirish parametrlari atamalarida aniqlanadi; masalan, ekstraktsiyaning aniq vaqtining, zarralar o’lchovining vazifalari va boshqalar. Bunday metodikani qo’llash natijalari ushbu kirish parametrlarining qiymatlari muvofiq etalonlarga kuzatib borilganda kuzatib boriladigan bo’lib hisoblanadi. Natija noaniqligi me’yorlangan kirish parametrlarining noaniqliklaridan ham, me’yorlanishning to’liq emasligidan ham, shuningdek metodikani bajarishda o’zgaruvchanlikdan ham yuzaga kelishi mumkin. Agar, kutilayotganidek, al ь ternativ metodika natijalari umum qabul qilingan metodika

natijalari bilan taqqoslansa, u holda qabul qilingan qiymatlarga kuzatib borishga umum qabul qilingan va al ь ternativ metodikalar bo’yicha olingan natijalarni taqqoslash yo’li bilan erishiladi. 2. O’lchash noaniqligini baholash Umuman olganda noaniqliklarni baholash oddiy bo’lib hisoblanadi. Qandaydir o’lchash natijasiga xos bo’lgan noaniqlikni baholash uchun quyidagi amallarni bajarish zarur. 1-bosqich. O’lchanayotgan kattalikni tasvirlash. O’lchash kattaligi va u bilan bog’liq bo’lgan parametrlar o’rtasidagi nisbatni kiritgan holda aynan nima o’lchanayotganligini aniq ifodalash zarur (masalan, o’lchash kattaliklari, konstantalar, darajalash uchun etalonlar qiymatlari va boshqalar). Mumkin bo’lgan joyda ma’lum sistematik effektlarga tuzatishlar kiritiladi. Bunday tasviriy axborot odatda muvofiq hujjatda metodikaga yoki metodning boshqa tasvirida keltiriladi. 2-bosqich. Noaniqlik manbalarini aniqlash. Noaniqlik manbalarining ro’yxati tuziladi. U 1 bosqichda belgilangan xuddi o’sha nisbatda parametrlar noaniqligiga hissa qo’shadigan manbalarni o’z ichiga oladi, lekin noaniqlikning boshqa manbalarini, masalan, ximiyaviy taxminlardan kelib chiqadigan manbalarni ham o’z ichiga olishi mumkin. 3-bosqich. Noaniqlikni tashkil etuvchilarining miqdoriy tasvirlanishi. Har bir aniqlangan potentsial manbaga xos bo’lgan noaniqlik qiymati aniqlanadi va baholanadi. Ko’pincha noaniqlikning bir qancha manbalar bilan bog’liq bo’lgan yagona hissasini baholash yoki aniqlash mumkin. SHuningdek mavjud ma’lumotlar noaniqlikning barcha manbalarini yetarli darajada hisobga olayotganligini ko’rib chiqish muhim va noaniqlikning barcha manbalarining adekvat hisobga olinishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan qo’shimcha eksperimentlar va tadqiqotlarni puxta rejalashtirish zarur. 4-bosqich. Yakuniy noaniqlikni hisoblash. 3-bosqichda olingan axborot umumiy noaniqlikka bo’lgan yoki alohida manbalar bilan yoki bir qancha manbalarning yakuniy effektlari (samaralari) bilan

bog’liq bo’lgan bir qancha mikdoriy tasvirlangan xossalardan iboratdir. Bu xossalarni standart og’ishlar ko’rinishida ifodalash va mavjud qoidalarga muvofiq yakuniy standart noaniqlikni olish uchun ularni jamlash zarur. Kengaytirilgan noaniqlikni olish uchun tegishli qamrov koeffitsientidan foydalanish zarur. 3. O’lchanayotgan kattalikning tasvirlanishi Noaniqlikni baholash kontekstida “o’lchash kattaligini tasvirlash” aynan o’lchanayotgan nafaqat bir ma’noli narsaning ifoda qilinishini, balki o’lchash kattaligini u bog’liq bo’lgan parametrlar bilan bog’lovchi mikdoriy ifodalanishini taqdim etishni ham talab etadi. Bu parametrlar boshqa o’lchash kattaliklari, to’g’ridan-to’g’ri o’lchanmaydigan kattaliklar yoki konstantalar bo’lishi mumkin. SHuningdek namuna tanlash bosqichi metodikaga kiritilganmi yoki yo’qmi aniq belgilanishi lozim. Agar u kiritilgan bo’lsa, u holda namuna tanlash metodikasi bilan bog’liq bo’lgan noaniqlikni baholash ham zarur. Bu barcha axborotlar metodikaga hujjatda bo’lishi lozim. Analitik o’lchashlarda ayniqsa foydalanilayotgan metodga bog’liq bo’lmagan natijalarni olish uchun mo’ljallangan va bunga mo’ljallanmagan o’lchashlar o’rtasidagi farqni o’tkazish muhim. Oxirgilari ko’pincha empirik metodlar kontekstida ko’rib chiqiladi. 4. Noaniqlik manbalarining namoyon bo’lishi Eng avvalo, noaniqlikning mumkin bo’lgan manbalari ro’yxatini tuzish zarur. Bu bosqichda mikdoriy aspektlarni hisobga olishga zarurat yo’q; faqatgina aynan ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan narsaga nisbatan to’liq aniqlikni ta’minlash maqsad bo’lib hisoblanadi. Noaniqlik manbalarining ro’yxatini tuzishda odatda oraliq kattaliklardan natijalarni hisoblash uchun foydalaniladigan asosiy ifodalardan boshlash qulaydir. Bu ifodadagi barcha parametrlar o’z noaniqliklariga ega bo’lishlari mumkin va shuning uchun ular noaniqlikning potentsial manbalari bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, aniq ko’rinishda o’lchanayotgan kattalik qiymatini topish uchun foydalaniladigan ifodaga kirmaydigan, lekin shunga karamay natijaga (masalan, ekstraktsiya vakti yoki temperatura) ta’sir qiladigan boshqa parametrlar ham

bo’lishi mumkin. Noaniqlikning yashirin manbalari ham bo’lishi mumkin. Bu barcha manbalar ro’yxatga kiritilishi lozim. Noaniqlik manbalari ro’yxati tuzilgandan so’ng ularning natijaga ta’sirini asosan har bir ta’sir ba’zi bir parametrlar bilan bog’liq bo’lgan o’lchashlarning rasmiy modeli deb yoki tenglamada o’zgaruvchan deb tasvirlash mumkin. Bunday tenglama natijaga ta’sir etuvchi individual omillar atamalarida ifodalangan o’lchash jarayonining to’liq modelini tashkil etadi. Bu funktsiya juda murakkab bo’lishi mumkin va uni ko’pincha aniq ko’rinishda yozish mumkin emas. Biroq, u mumkin bo’lgan joyda bunday ifodalanish shakli umumiy holda noaniqlikning individual tashkil etuvchilarini jamlash usulini aniqlaganligi sababli uni bajarish zarur. Noaniqlikning muvofiq bahosini olish uchun ulardan har birini alohida baholash mumkin bo’lganda o’lchash metodikasini operatsiyalarning muntazamligi ko’rinishida ko’rib chiqish (ba’zida ayrim operatsiyalar deb ataladigan) foydali bo’lishi mumkin. Bu ayniqsa o’lchashlarning bir xildagi metodikalari bitta ayrim operatsiyalarni o’z ichiga olganda foydali yondashuv bo’ladi. Har bir operatsiyaning alohida noaniqliklari u holda umumiy noaniqlikka hissa qo’shadi. Amaliyotda tahliliy o’lchashlarda ko’proq odatiy bo’lib kuzatilayotgan pretsizionlik va solishtiruvning mos keluvchi namunalariga nisbatan siljish kabi metodning umumiy effektivligi elementlari hisoblanadi. Bu tashkil etuvchilar odatda noaniqlik bahosiga ortiqroq hissa qo’shadi va natijaga ta’sir etuvchi alohida effektlar ko’rinishida yaxshiroq tuziladi. Bunday holda boshqa mumkin bo’lgan hissalarni faqatgina ularni ahamiyatliligini tekshirish uchun, ulardan faqatgina ahamiyatlilarini miqdoriy aniqlab baholash lozim, Noaniqlikning tipik manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: Namuna tanlash Laboratoriyada yoki bevosita tahlil ob’ektida bajariladigan namuna tanlash operatsiyalari taxliliy metodika qismi bo’lgan hollarda namunalar o’rtasidagi tasodifiy farqlar va namuna tanlash protsedurasida siljish (sistematik

xatolikning) yuzaga kelishi uchun har qanday imkoniyatlar kabi effektlar so’nggi natija noaniqligining tashkil etuvchilarini shakllantiradi. Namunalarni saqlash shartlari O’lchanayotgan (sinalayotgan) namunalar o’lchashlar bajarilgunga qadar qandaydir vaqt davomida saqlansa, saqlash shartlari natijaga ta’sir etishi mumkin. SHuning uchun, saqlash davomiyligi, shuningdek saqlash shartlari noaniqlik manbalari sifatida ko’rilishi lozim. Apparatura effektlari Bunday effektlar, masalan, analitik tarozilar aniqlik chegaralarini; ro’yxatga olinganlaridan farq qiluvchi (berilgan chegaralarda) o’rtacha temperaturani ushlab turaoladigan temperatura rostlagichining mavjudligini; ortiqcha yuklash effektlariga duchor qilinishi mumkin bo’lgan avtomatik analizatorni o’z ichiga olishi mumkin. Reaktivlar tozaligi Hattoki boshlang’ich reaktiv tekshirilgan bo’lsa ham bu tekshiruv metodikasi bilan bog’liq bo’lgan qandaydir noaniqlik qolganligi sababli titrlash uchun eritma kontsentratsiyasi absolyut aniqlikda belgilanishi mumkin emas. Ko’p reaktivlar, masalan, organik bo’yoqlar 100 % ga toza bo’lib hisoblanmaydi va tarkibida izomerlar va anorganik tuzlar bo’lishi mumkin. Bunday moddalar tozaligi tayyorlovchi tomonidan kamida o’shanday darajada ko’rsatiladi. Tozalik darajasiga tegishli bo’lgan har qanday taxminlar noaniqlik elementini kiritadi. Taxmin qilingan stexiometriya Tahliliy jarayon aniqlangan stexiometriyaga bo’ysunadi deb taxmin qilingan hollarda kutilayotgan stexiometriyadan og’ishlarni yoki reaktsiyaning to’liq emasligini yoki yordamchi reaktsiyalarni hisobga olish zarur bo’lishi mumkin. O’lchashlar shartlari O’lchovli shisha idish, masalan, u kalibrlangan temperaturadan farq qiluvchi temperaturada qo’llanilishi mumkin. Katta temperatura effektlari tuzatishlar kiritish bilan hisobga olinishi lozim, biroq bu holda ham suyuqlik va

shisha temperaturasi qiymatlaridagi har qanday noaniqlik ko’rib chiqilishi lozim. SHunga o’xshash, agar qo’llanilayotgan materiallar namlikning mumkin bo’lgan o’zgarishlariga sezuvchan bo’lsa atrofdagi havoning namligi ahamiyatga eta bo’lishi mumkin. Namunaning ta’siri Murakkab matritsa tarkibi aniqlanayotgan komponentning chiqarib olinishiga yoki asbobning javobiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Aniqlanayotgan komponentni topish shakliga sezuvchanlik bu ta’sirni yanada kuchaytirish mumkin. Namuna yoki aniqlanayotgan komponent barqarorligi tahlil jarayonida issiqlik rejimining yoki fotolitik effektning o’zgarishi sababli o’zgarishi mumkin. Chiqarib olish darajasini baholash uchun ba’zi «mashhur qo’shimcha» ishlatilganda aniqlanayotgan komponentning namunadan aniq chiqishi qo’shimchani chiqarib olish darajasidan farq qilishi mumkin, bu esa baholash lozim bo’lgan qo’shimcha noaniqlikni kiritadi. Hisoblash effektlari Darajalash vaqtida mos kelmaydigan modelni tanlash, masalan, nochiziq javobda chiziqli darajalashdan foydalanish juda yomon moslashtirishga va ko’proq noaniqlikka olib keladi. Raqamlarni olib tashlash va yaxlitlash oxirgi natijaning noto’g’riligiga olib kelishi mumkin. Modomiki bu vaziyatlarni oldindan aytish qiyin ekan ba’zi bir noaniqlikka joizlik to’g’ri deb topilishi mumkin. Bo’sh namunaga tuzatish Bo’sh namunaga tuzatish qiymatining ba’zi bir noaniqligi bu tuzatishning zarurligiga shubha bilan barobar o’ringa ega bo’ladi. Bu ayniqsa izlarni tahlil qilishda muhimdir. Operatorning ta’siri O’lchash asboblarining pasaytirilgan yoki ko’tarilgan ko’rsatkichlarini ro’yxatga olish mumkinligi.

Metodika interpretatsiyasida ahamiyatga ega bo’lmagan farqlarning mumkinligi. Tasodifiy effektlar Tasodifiy effektlar barcha aniqlashlarda noaniqliklarga hissa qo’shadi. Bu bandni o’zo’zidan ma’lum narsa sifatida noaniqlik manbalari ro’yxatiga kiritish lozim. 5. Noaniqlikni taqdim etish Umumiy qoidalar O’lchash natijasi bilan birga taqdim etiladigan axborot uning keyingi foydalanish maqsadiga bog’liq. Bunda quyidagi printsiplarni qo’llash lozim: - agar yangi axborot yoki yangi ma’lumotlar paydo bo’lsa noaniqlik bahosini aniqlashtirishni o’tkazish uchun yetarli axborotni taqdim etish; - yetarli bo’lmagan axborotga qaraganda keragidan ortiq axborotni taqdim etish afzalroqdir. Agar o’lchash tafsilotlari, noaniqlik qanday baholanganligini o’z ichiga olib, chop etilgan hujjatlarga tavsiyalar ko’rinishida berilgan bo’lsa bu hujjatlar dolzarblashtirilishi va laboratoriyada qo’llanilayotgan metodga muvofiq bo’lishi lozim. Talab qilinayotgan axborot O’lchash natijasining to’liq taqdim etilishi quyidagi axborotni yoki bunday axborotni o’z ichiga olgan hujjatlarga tavsiyani o’z ichiga olishi lozim: - o’lchash natijasini va uning noaniqligini eksperimental kuzatishlar va kirish kattaliklari haqidagi ma’lumotlar asosida hisoblash uchun foydalaniladigan metodlarni tasvirlash; - hisoblashda ham, noaniqliklarni tahlil qilishda ham foydalaniladigan barcha tuzatishlar va doimiyliklarning qiymatlari va manbalari; - noaniqlikning barcha tashkil etuvchilarining ularning xar biriga tegishli to’liq hujjatlari bilan ro’yxati. Ma’lumotlar va ularning tahlili barcha muhim bosqichlarni oson kuzatib turish va zaruriyat bo’lganda so’nggi natijani hisoblashni qaytarish mumkin

bo’ladigan tarzda taqdim etilishi lozim. Oraliq qiymatlarni o’z ichiga olgan natijani batafsil taqdim etish talab etilgan hollarda hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim: - har bir kirish kattaligining qiymati, uning standart noaniqligi va uning qanday olinganligining ta’rifi; - natija va kirish kattaliklari, shuningdek, bu effektlarni hisobga olish uchun foydalanilgan ayrim hosilalar, kovariatsiyalar yoki korrelyatsiya koeffitsientlari o’rtasidagi o’zaro munosabat; - har bir kirish kattaligining standart noaniqligi uchun erkinlik darajalari soni. Izoh - Funktsional bog’liqlik juda murakkab bo’lgan yoki aniq ko’rinishda mavjud bo’lmagan hollarda (masalan, u faqatgina komp’yuter dasturi sifatida mavjud bo’lishi mumkin) u umumiy ko’rinishda yoki muvofiq manbaga tavsiya yo’li bilan ifodalanishi mumkin. Bunday hollarda kimyoviy taxlil natijasi va uning noaniqligi qanday qilib olinganligi har doim aniq bo’lishi lozim. Oddiy tahlillar natijalarini taqdim etishda faqatgina kengaytirilgan noaniqlik qiymatini va k qiymatni ko’rsatish yetarli bo’lishi mumkin. Standart noaniqlikni taqdim etish 1. Noaniqlikni i s yakuniy standart noaniqlik ko’rinishida ifodalasangiz (ya’ni, bitta standart og’ish ko’rinishida) yozuvning quyidagi shakli tavsiya etiladi: «(Natija): i s (birliklar) standart noaniqlikda X (birliklar), [standart noaniqlik Metrologiya sohasidagi asosiy va umumiy atamalar Xalqaro lug’ati, 2- nashr, ISO, 1993y. ga muvofiq aniqlanadigan va bir standart og’ishga muvofiq keladigan joy]». 6. Standart namunalar noaniqligi Ko’pchilik SN lar uchun, ayniqsa laboratoriyalararo eksperiment metodi bilan attestatlanayotgan SN lar uchun metrologik tavsifnoma sifatida xatolik tushunchasidan ko’ra noaniqlik tushunchasidan foydalanish mantiqiyroqdir. SHu

sababli SN ishlab chiquvchilar, ayniqsa G’arbiy Yevropa mamlakatlarining SN ishlab chiquvchilari SN ga sertifikatda ko’rsatilganidek ularning attestatlangan qiymatlarini belgilash noaniqligi tavsifnomalarini keltiradilar. SN ning attestatlangan qiymatlarining noaniqligi quyidagi tarzda ifodalanishi mumkin: Sertifikatda «kengaytirilgan» yoki «jamlangan» sifatlarsiz noaniqlik belgilangan. Masalan, «MVN Analytical Ltl» (Angliya) firmasi chiqargan O`z DSN 03.0305:2004 SN «Noaniqlik» tavsifnomasiga ega. Sertifikatda qandaydir (R) ishonchli ehtimolligida va (K) qamrov koeffitsientida kengaytirilgan noaniqlik belgilangan. Masalan, «Raragon Scientific Ltd» (Angliya) firmasi chiqargan O`z DSN 03.0241:2004 SN «R=95% ishonchli ehtimolligida va K =2 qamrov koeffitsientida (U) kengaytirilgan noaniqliq tavsifnomasiga ega. Sertifikatda qandaydir (R) ishonchli ehtimolligida qamrov koeffitsientini ko’rsatmasdan kengaytirilgan noaniqlik belgilangan. Masalan, «Petrolet Analyzer Corporation Gmbn» (Germaniya) firmasining SN « (S (p) ) o’rtacha kvadrat og’ishga ega bo’lgan metodika bo’yicha (R) ishonchli ehtimolligi laboratoriyalar (n) ishtirokida olingan U = (t · S (P) / n o’rtacha qiymatning kengaytirilgan noaniqligi». Xatolik va noaniqlik tavsifnomalarining to’g’ridan-to’g’ri taqqoslanishi to’g’ri emas, shuning uchun qoidaga ko’ra bu metrologik asboblarning statistik baholari taqqoslanadi. Agar standart yoki yakuniy noaniqlik berilgan bo’lsa, u holda ularning baholariga o’rtacha kvadratik og’ishlar mos bo’ladi: &#55349;&#57102; ( A ) = u ( A ), yoki &#55349;&#57102; ( A ) = u c ( A ), bu yerda u(A) va u c (A) - SN ning attestatlangan qiymatini belgilashning mos standart va yakuniy noaniqligi;

A - SN ning attestatlangan qiymati; &#55349;&#57102; (A) - SN ning attestatlangan qiymatining o’rtacha kvadratik og’ishi. Agar (R) ishonchli ehtimolligi va (k) qamrov koeffitsientida kengaytirilgan noaniqlik berilgan bo’lsa yoki (U p ) ishonchli ehtimolliligini ko’rsatish bilan va (k P ) ishonchli ehtimolligini ko’rsatib qamrov koeffitsientini ko’rsatish bilan kengaytirilgan noaniqlik berilgan bo’lsa, u holda uning bahosiga o’rtacha kvadratik og’ish mos bo’ladi: &#55349;&#57102; ( A ) = U ( A )/ k , yoki &#55349;&#57102; ( A ) = U p ( A )/ k p , bu yerda U(A) va U p (A) - SN ning attestatlangan qiymatini belgilashning muvofiq kengaytirilgan va belgilangan ishonchli ehtimolligi bilan kengaytirilgan noaniqlik. Agar qandaydir (R) ishonchli ehtimolligida qamrov koeffitsientini ko’rsatmasdan kengaytirilgan noaniqlik berilgan bo’lsa va bunda yoki laboratoriyalar, standart namunalarning metrologik tavsifnomalarini baholash bo’yicha laboratoriyalararo eksperiment qatnashchilari soni yoki erkinlik darajasining muvofiq soni bilan (t-kriteriy) St’yudent kriteriysi ko’rsatilgan bo’lsa, u holda uning bahosiga o’rtacha kvadratik og’ish mos keladi:

Фойдаланилган адабиётлар 1. Нефедова В.И. «Метрология и радиоизмерения». Учебник. Москва «Высшая школа» 2003. 2. Раннев Г.Г. Методы и средства измерений. Учебник для ВУЗов Издательство стереотип – М.; Издательство центр «Академия» 2004. 6. Ismatullaev P.R., Qodirova Sh.A. “Metrologiya asoslari”, o’quv qo’llanma, (kirillda) Tafakkur nashryoti, (lotinda) “ExtremumPress” nashryoti, 2012. 3. Ismatullaev P.R., Abdullaev A.X. va boshq. Fizikaviy-kimyoviy o’lchashlar. O’quv qo’llanma. Toshkent, 2007. –180b. 4. Ismatullaev P.R., A’zamov A.A. va boshq. Issiqlik texnikasida o’lchashlar. O’quv qo’llanma, Toshkent, 2007. –90b. 5. B.E. Muxamedov. Metrologiya, texnologik parametrlarni o’lchash usullari va asboblari. Toshkent «O’qituvchi» 1991. –320 b. 6. N.R.Yusupbekov, B.E.Muxamedov, Sh.M.G’ulomov. Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish. Darslik, Toshkent, «O’qituvchi» 1997. –353 b.

O'xshashlar

Elektr o’lchash usullari va asoslari to’g’risida. Elektr o’lchashlar bo’yicha umumiy ma’lumotlar

Tasodifiy xatoliklarni taqsimlanish qonuniyatlari

Elektr o’lchash turlari va usullari

O’lchash xatoliklari va ularni baxolash

Analogli elektr o’lchash asboblari. Elektromexanik o’lchash asboblarining umumiy nazariyasi