Экспериментларни режалаштириш, ўтказиш ва олинган натижаларнинг тахлили. - Energetika - Referatlar

Экспериментларни режалаштириш, ўтказиш ва олинган натижаларнинг тахлили.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Экспериментларни режалаштириш, ўтказиш ва олинган натижаларнинг тахлили. Режа: 1. Асосий тушунчалар. 2. Эксперимент босқичлари. 3. Эксперимент вазифаларини қўйиш.

1. Эксперимент. Асосий тушунчалар. Эксперимент тадқиқотлар илмий тадқиқотларнинг энг мухим таркибий қисмидир. Эксперимент-илмий ишнинг кўриниши бўлиб, у объектив қонуниятларни ўрганиш учун ўтказилади ва ўрганилаётган объектга мақсадга мувофиқлаштирилган таъсирлардан иборат бўлади. Эксперимент, бу махсус ўтказиладиган илмий тажриба ёки аниқ хисобга олинадиган шароитларда ходисаларни кузатишдир. Экспериментда, унинг ўтказилиш холатини кузатиш, уни бошқариш, ва керак бўлса уни қайтариш имконияти яратилади. Экспериментни пассив кузатишдан фарқи, текширувчининг ўрганилаётган объектга таъсир этиш имкониятининг борлигидир. Эксперимент тадқиқотларининг асосий мақсади - назарий тушунчаларни (ишчи гипотезаларни) текшириш. Хар қандай эксперимент уч асосий таркибий қисмдан иборат бўлади: 1. Экспериментатор фаолияти - суб ъ ектив томон; 2. Тадқиқот объекти - объектив томон; 3. Воситалар: инструментлар, асбоблар ва жихозлар. Эксперимент тадқиқотлар яхши тайёргарликдан сўнг ўтказилиб, у мумкин бўлган кам вақт сарфи ва воситаларни хамда олинган натижаларнинг юқори ишончлилигини та ъ минлаши керак бўлади. Экспериментатор, иш бошлашдан олдин:  эксперимент мақсадини аниқ ифодалаши;  эксперимент ўтказишнинг режасини ва текшириш объектини тайёрлаши, ўлчов воситалари ва асбобларни хам тайёрлаши керак бўлади; Экспериментни қўйишда, ишончли натижаларни олиш учун:  ўрганилаётган объектни халақит берувчи, иккиламчи факторлардан ажратиб олиш;  ўта бир хил шароитларда тажрибани кўп маротаба қайтариш имкониятига эга бўлиш;  керакли диапазонда шароитларни ўзгартириш имкониятига эга бўлиш керак бўлади.

Ўлчов асбобларини танлаш эксперимент мақсади ва режаси бўйича амалга оширилади. Ўлчов воситалари керакли аниқлик даражасини, хатоликларни юқори даражада йўқ қила олишни тахминлаш керак. Барча эксперимент тадқиқотларни табиий ва сунхийларга бўлиш мумкин. Табиий экспериментлар социал холатларни текшириш учун ишлатилади (ишлаб чиқаришда, турмушда ва хоказо). Сунхий эксперимент фаннинг кўп тармоқларида ишлатилади, айниқса техник фанларда. Эксперимент тадқиқотлар лаборатория ва ишлаб чиқариш экспериментига бўлинади. Лаборатория экспериментлари типик асбоблар, махсус моделлар, стендлар, жихозлар ва хоказо ишлатилиб, ўтказилади. Бу тадқиқотлар керакли сондаги тажрибаларни ўтказиш, ва оз сарф орқали яхши илмий маълумот олишини тахминлайди. Лекин, лаборатория шароитида хар қачон хам реал ишлаб чиқариш ёки жараён ўтказилаётган шарт-шароитлар тўла моделлаштирилмайди, шунинг учун ишлаб чиқариш эксперименти ўтказилади. Ишлаб чиқариш эксперименти тадқиқот объектини реал шароитларда, реал ишлаб чиқаришнинг турли кўринишдаги таъсирларини хисобга олган холда олиб борилади, фақат ишлаб чиқариш шароитларидаги экспериментни ўтказиш жуда катта тайёргарликни талаб қилади. Баъзида, изловчи (бирламчи) экспериментларни ўтказишга тўғри келади. У, ўрганилаётган ходисаларга барча факторларнинг таъсирларини тасниф (классификация) қилиш учун бирламчи қийматлар етишмаганда ўтказилади. Бу экспериментлар натижасида, тадқиқотнинг тўла ўтказиш дастури яратилади. Эксперимент тадқиқотларни самарали (эффектив) ўтказиш учун олдиндан тайёргарлик қуриш керак, бунинг учун: - эксперимент ўтказиш услубиётини яратиш; - керакли материаллар, асбобларни тайёрлаш; - керакли қурилмалар, стендларни яратиш керак бўлади. Эксперимент услубиёти ўз ичига қуйидагиларни олади: экспериментларни мақсади ва вазифаси; ўзгартириладиган факторларни

танлаш, ўлчаш усуллари ва воситалари; экспериментни ўтказиш кетма- кетлигини аниқлаш, олинган эксперимент қийматларни қайта ишлаш ва тахлил қилиш. Экспериментнинг мақсади ва вазифалари ишчи гипотеза ва назарий ишламалар асосида чиқарилади. Ўзгарувчи факторларни танлаш эса тадқиқот қилинаётган объект ёки жараён тўғрисидаги назарий маълумотлар асосида амалга оширилади. Мақсад ва вазифалардан асосий ва иккиламчи факторлар аниқланади. Эксперимент ўтказишда ўлчов усуллари ва воситаларини тўғри танлаш керак. Ўлчов аппаратлари мумкин бўлган факторларни ўзгариш диапазони ва керакли аниқликка мос равишда танланади. Экспериментал,тадкикотларни утказиш мехнат ва ашевий воситаларнинг кўплаб сарфлари билан боглангандир. Шунинг учун тажрибаларни утказиш вактини ва сарфларини сезиларли камайтиришни таъминловчи экспериментал тадкикотларни усулларини урганиш мухим. Ушбу талабларга экспериментни режалаштириш ва унинг тахлилини математик усулларидан фойдаланиш тула жавоб беради. Кейинги пайтларгача, математик усуллар хусусан математик статистика усуллари, экспериментал тадкикотларнинг якунловчи боскичларида, экспериментда олинган натижаларга ишлов бериш учун қўлланилган. Экспериментларни режалаштириш эса математик усуллардан фойдаланмасдан амалга оширилган булиб, тула равшида экспериментаторнинг интуициясига боглик булган. Эксперимент жараенини математик статистика усуллари билан формалаширилгандан сунг, экспериментал ишларни утказиш ва режалаштиришдаги тартибсизликни йукотишга олиб келади. Ушбу формалаштириш куйдагиларни амалга ошириш имконни беради: - бир катор макбул (оптимал) хусусиятларга эга булган экспериментни математик моделини олиш,мисол учун бир вактни узида натижаларнинг катта аниклигини тахминлаш билан тажрибалар сонини камайтириш;

- энг яхши йуллар оркали эксперимент натижаларига ишлов бериш ва олинган (кайта ишланган) натижалардан аник формаллашган коидалар асосида ечимларни кабул килиш. 2. Эксперимент босқичлари Хар қандай эксперимент тўрт асосий босқичга бўлиниши мумкин: Биринчи босқич - эксперимент вазифаларини қўйиш (унинг мақсадини аниқлаш), у қабул қилинган ишчи гипотезадан келиб чиқади; Иккинчи босқич - экспериментни режалаштириш, яхни тажрибаларни ўтказиш кетма-кетлигини ва уларнинг сонини аниқлаш; Учинчи босқич - экспериментни тайёрлаш ва ўтказиш. Бу босқичга синов жихозларини танлаш, улар ишга тайёрлаш (текшириб қуриш ва калибровка қилиш), тажрибаларини ўтказиш, олинган оралиқ натижаларни текшириш; Тўртинчи босқич - ишлов берилган эксперимент натижаларининг тахлили ва бу тахлил асосида қарорларни қабул қилиш. Экспериментнинг босқичлари ва таркибий қисмлари 5 .1 -жадвалда келтирилган.

1-жадвал Экспериментнинг босқичлари ва таркибий қисмла ри Босқич Эксперимент босқичларининг таркибий қисмлари Изох 1. Вазифан и қўйиш 1. Эксперимент мақсадини ишлаб чиқиш. 2. Қидирилаётган боғлиқ ўзгарувчи ёки бир неча ўзгарувчиларни ( F функция) белгилаш. 3. Экспериментда ўзгариб турувчи (аргумент) боғлиқмас ўзгарувчиларни (факторларни) аниқлаш. 4. Боғлиқмас ўзгарувчилар учун қайд қилинган даражаларини (қийматларини) - факторлар даражаларини аниқлаш. 5. Факторлар даражаси бирикмаларини танлаш. Олдиндан қуйилган гипотезага мувофиқ Мақсад функцияси Бахолаш. Мақбуллаш кўрсаткичи У=F (х 1 , х 2 ...х n ) Диапазон ёки ўзгартириш оралиғи Мос бўлмаган дара- жалар йўқотилади 2. Режала штириш 1. Тажрибанинг керакли сонини аниқлаш. 2. Экспериментни режалаштириш турини танлаш. 3. Эксперимент режасини тузиш (математик модел ва режалаштириш матрицасини). 4. Экспериментни календар ёки вақтли режасини тузиш. Актив ёки пассив эксперимент Эксперимент ўтказишнинг давомийлиги 3. Экспери -ментни тайёрла ш ва ўткизиш 1. Синов қурилмалари ва ўлчаш асбобларини танлаш. 2. Қурилмалар ва асбобларни ишга тайёрлаш (синаб қуриш ва калибровка). 3. Тажрибаларини ўтказиш. 4. Олинган натижаларни текшириш. Ўта ажралиб турувчи қийматларни йўқотиш.Тасодифий катталикларнинг сонли характеристикасини аниқлаш 4. Натижа- ларни қайта ишлаш 1. Тажриба натижаларини бирламчи қайта ишлаш. 2. Тажриба натижаларига ишлов бериш. 3. Гипотезаларни текшириш учун статистикани хисоблаш. 4. Эксперимент натижаларини интерпретация қилиш. 5. Хулосалар ва тавсияларни қабул қилиш. Математик моделларни аниқлаш

3. Эксперимент вазифаларини қўйиш Вазифани қўйиш - бу тадқиқот қилинаётган объект ёки жараённинг мантиқий моделини қуриш бўлиб, у олдиндан ишлаб чиқилган ишчи гипотеза асосидаги эксперимент мақсадини ўз ичига олади: Экспериментнинг мақсади - эксперимент идентификациялаш ёки мақбуллаш (оптималлаштириш) мақсадида олиб борилади. Идентификациялаш - қандайдир тахминий назарий боғланишга, эксперимент натижасида олинган маълумотларни мос келиши хақидаги гипотезани текширишдир. Яхни, эксперимент, назарий тадқиқотлар натижаларини хамда эксперимент даврида олинган функционал ёки статистик боғланишларни текшириш ва тасдиқлаш мақсадида ўтказилади. Техникавий экспериментларнинг асосий кўпчилиги ушбу гурухга киради. Мақбуллаш - энг махқул ечимни қидириш, яхни, экспериментал йўл орқали тадқиқот қилинаётган кўрсаткич ёки мақсад функциясини (мақбуллаш кўрсаткичини) экстремал қийматларини (максимуми ёки минимумини) топишдир. Мақсад функцияси ва боғлиқмас ўзгарувчилар. Экспериментда, тадқиқот қилинадиган боғлиқ ўзгарувчи ёки бир неча ўзгарувчиларни тўғри танлаш жуда мухимдир. Булар мақсад функцияси дейилади, яхни у боғлиқмас ўзгариб турадиган ўзгарувчиларни (факторларни) тадқиқот қилинаётган боғлиқ ўзгарувчилар билан боғловчи функциядир: У = F( x 1 , x 2 , ...., x n ) бунда x n -боғлиқмас ўзгарувчилар ёки аргументлар. Мақсад функцияси - бир махнога эга бўлиши ва тадқиқот объектини энг тўла равишда миқдорий бахолаши керак. Агар эксперимент мақсади - идентификациялаш бўлса, унда мақсад функцияси назарий тадқиқотлар натижасида олинган формула орқали

бахоланади. Бу формула орқали боғлиқмас ўзгарувчилар (факторлар) топилади, улар эксперимент жараёнида бошқарилади ва ўзгартирилади. Агар эксперимент мақсади - мақбуллаш бўлса, унда мақсад функцияси номаълум регрессия коэффицентларини полиноминал тенглама ёрдамида математик моделлаштирилади: У =  0 +  1 х 1 +  2 х 2 +... +  n x n бунда,  n -регрессия коэффициенти, x n -эксперимент жараёнида ўзгартириш мўлжалланган факторлар. Эксперимент натижасида регрессия коэффицентларининг сонли қийматлари топилади ва хар бир факторни, уни мақсад функциясига таъсирига кўра мухимлиги аниқланади.

А д а б и ё т л а р: 1. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. «Основы научного исследования» Т. 1981. 2. Севост ь янов А.Г. «Методы и средства исследования механико- технологических процессов текстильной промышленности» М. 1980. 3. Шенк Х. «Теория инженерного эксперимента» М. 1972. 4. Гучер И, Овчинский А.Г. «Элементы численного анализа и математической обработки результатов опытов» М. 1970.

O'xshashlar

Экспериментларни режалаштириш асослари

Актив экспериментни тайёрлаш ва ўтказиш

Пассив экспериментни тайёрлаш ва ўтказиш

Тадқиқотларни ўтказиш босқичларининг мазмуни ва амалга ошириш йўллари

Тадқиқотларни ўтказиш босқичларининг мазмуни ва амалга ошириш йўллари