Табиатни муҳофаза қилишдаги халқаро ҳамкорлик ва уларнинг амалдаги фаолияти - Ekologiya - Referatlar

Табиатни муҳофаза қилишдаги халқаро ҳамкорлик ва уларнинг амалдаги фаолияти

Yuklangan vaqt:

24.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.373046875 KB

Ko'chirib olish

Табиатни муҳофаза қилишдаги халқаро ҳамкорлик ва уларнинг амалдаги фаолияти Режа: 1. Табиатни муҳофаза қилишдаги халқаро ҳамкорлик 2. Халқаро ташкилотлар ва халқаро ҳамкорлик конвенциялари

1. Табиатни муҳофаза қилишдаги халқаро ҳамкорлик Ҳозирги вақтда глобал характерга эга бўлган экологик муаммоларни ҳал қилишлик муҳим ва зарур эканлиги бутун дунё мамлакатлари томонидан тан олинди. Мамлакатларнинг географик ўрни ва иқтисодий ривожланишидан қатьи назар, уларнинг серқирра ва ўзаро боғлиқлиги умумий чора ва таклифларни ишлаб чиқишни талаб қилади. Шу билан бирга, жаҳоннинг турли мамлакатлари атроф-муҳитни соғломлаштириш дастурларини ҳаётга татбиқ қилиш бўйича бир хил имкониятга эга эмас. Бу борада ҳамкорлик ва дунё ҳамжамиятининг ёрдами ҳам муҳимдир. Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишдаги халқаро аспектлар қуйидаги тадбирларни ўз ичига олади: - табиатдан фойдаланиш миллий дастурларини татбиқ қилишда тажриба алмашув; - давлатлараро дастур ва битимларни яратиш ва жорий қилиш; - «атроф-муҳитни» ҳолатини назорат қилиш бўйича халқаро ташкилотларни таъсис қилиш ва қабул қилинган битимларни бажариш. Ҳозирги вақтда барча ривожланган мамлакатларда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш миллий дастурлари ишлаб чиқилиб, қабул қилиниб ишламоқда. Бу дастурларни ҳаётга татбиқ қилиш, биринчи навбатда тўпланиб қолган ифлосланишни йўқотишга қаратилади, кўзда тутилган чоралар асосан ишлаб чиқариш фаолиятида келиб чиққан нохуш натижаларга тааллуқли бўлади ва деярли атроф-муҳитни бузувчи бош сабабларга қаратилади. Бундай ёндашув дастлаб ўзини оқлади, кейинчалик эса баъзи ҳолларда экотизимни бузилганлиги сабабли тезкорлик билан уни қутқаришга тўғри келди. Ҳозир буларга бошқача урғу бериляпти. Кўпгина мамлакатларда табиатдан фойдаланиш бўйича мажмуали дастурлар қабул қилинган. Булар қонуний равишда амал қилади. Унда табиатдан фойдаланиш фаолиятини тартибга солиш бўйича давлатнинг кучли роли ўз ифодасини топган, ҳуқуқ ва масъулияти аниқланган.

Ривожланган мамлакатларда табиатдан фойдаланиш тадбирларига давлатнинг аралашуви сезиларли характерга эга. Бошқариш тизимлари тузилиб, уларда табиатдан фойдаланиш сиёсатининг мақсади, уларнинг объектлари (ҳаво бассейни, сув тизимлари, ер ресурслари, ўрмонлар ва бошқалар) кўрсатилган. Атроф-муҳит мониторинги, жараёнларни бошқариш, молиялаштириш, табиатдан фойдаланиш фаолиятларини рағбатлантириш қоидалари ишлаб чиқилган. Охирги йилларда атроф-муҳит ҳолатига масъул тармоқ вазирликларини ўз ичига олган давлат бошқарув органларининг кўпайиши тенденцияси кузатилмоқда. Барча мамлакатларда миллий масштабда табиатдан фойдаланиш сиёсатига раҳбарликни уюштирувчи марказий органлар пайдо бўлди. Масалан, Японияда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бошқармаси, Францияда вазирлик, АҚШ да атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича Федерал Агентлик (қатор штатларда ўз бўлимига эга) ва бошқалар. Табиатни муҳофаза қилишни давлат томонидан тартибга солиш усулларини турлилигига қарамасдан, бу ерда умумийлик шундан иборатки, давлат табиат муҳофазаси сиёсатининг мақсадларини ўрнатади, табиатдан фойдаланувчилар билан ўзаро муносабат меъёрларини, яъни хўжалик механизми деб аталувчи қоидаларни ишлаб чиқади. Бу механизм ўзининг элементлари билан иқтисодий ва ноиқтисодий характерга эга бўлиб, бозор муносабатлари асосида ҳаракат қилади. Кўпгина ривожланган мамлакатларда экологик сиёсатни ўтказиш ва ҳаракат қилиш асосида турли хил ифлосланиш стандартларини ўрнатиш йўли билан атроф-муҳитни меъёрий сифат ҳолати принципларига асос солинди. Бу андозага ўтиш билан солиқ сиёсатига мос равишда (жазоловчи, кечирувчи ва рағбатлантирувчи характерга эга бўлган) имтиёзли кредит бериш, меъёрий ва меъёридан ортиқ даражаси учун тўловлар, жарима солиш ва бошқалар амалга оширилади. Ноиқтисодий чораларга қуйидагилар киради: - ишлаб чиқаришни бевосита тақиқлаш; - корхонани ёпишни маъмурий ҳал қилиш;

- жисмоний жавобгарликка тортиш. Масалан, АҚШ табиатни муҳофаза қилиш Агентлиги ҳар бир фуқаро ёки компанияга меъёридан ортиқ ифлослантирганлиги учун қарши жиноий иш қўзғатиб, қамоқда ўтириш муддатини ўрнатиш ҳуқуқига эга. Ҳозирги вақтда табиат муҳофазаси бўйича фаол сиёсатга ўтиш ривожланаётган мамлакатларга хосдир. Уларда чегаралаш ишлаб чиқариш ҳажмини, ўсаётганлиги билан эмас, балки «ифлос» ишлаб чиқариш корхоналар сонининг кўпайиши билан боғлиқ. Кўпгина ривожланаётган мамлакатларда табиат муҳофазаси бўйича қонунлар ишлаб чиқилди, давлат органлари таъсис этилди, экотизимни сақлаш дастурлари яратилмоқда, ифлосланиш андоза ва меъёрлари ишлаб чиқилмоқда, «Учинчи дунё» мамлакатлари учун, албатта, ривожланган мамлакатлар тажрибаси, хусусан, ресурсларни тежаш, чиқиндисиз технология, аграр соҳада ҳосилдорликни кўтариш ва ёқилғиэнергетика ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги кабилар муҳимдир. Бу тажрибалар табиат муҳофазаси бўйича жуда кўп муаммоларни ечишда, умумий социал-иқтисодий ривожланиш вазифаларини амалга оширишда хатоликларга йўл қўймасликка имкон беради. Давлат мустақиллигига яқинда эришган мамлакатларда (Европа, Россия, МДҲ) табиат муҳофазаси бўйича тажрибалар режали «Марказдан бошқариш» даврида тўпланган эди. 70-80 йилларда табиат муҳофазаси бўйича қатор қонуниятлар ишлаб чиқилди ва қабул қилинди, табиат муҳофазаси бўйича давлат бошқарув тизими яратилди, иқтисодий мониторинг (назорат пунктлари тизими ва сув ҳавзалари ҳолати) барпо қилинди. Иқтисодий таъсир қилиш элементлари (солиқ, дотация, жарима, имтиёз), экологик фондлар тузила бошланди. Қатор мамлакатларда ишлаб чиқаришда чиқиндисиз технологиялар қўлланила бошланди. Ҳозирги вақтда, бу тажрибаларнинг ижобий томонларини сақлаб қолиш муҳим аҳамиятта эга. Мураккаб социал-иқтисодий шароитда табиат муҳофазаси учун сарфхаражатларни тежашга мойиллик бўлади. Шу билан бирга, бозор

иқтисодиётига ўтиш нафақат мамлакатни иқтисодий аҳволини яхшилайди, балки унда экологик вазиятни яхши томонга ўзгартиради. Биринчидан, бу қайта қуриш тизимини зарурлиги, яъни хўжаликнинг «оғир» секторида қатор самарасиз ишлаб чиқариш корхоналарни йўқотиш ва марказлашган иқтисодиёт учун хос бўлган ресурслардан фойдаланишни тўхтатиш билан боғлиқ. Иккинчидан, корхоналарни давлат молиясига кириб боришини, ресурсларни субсидия қилишни тўхтатиш билан боғлиқ. Бу ресурсларни истеъмол даражасини, хусусан энергиясизликни пасайтиради. Учинчидан, капиталнинг ҳақиқий қийматига ишонч ҳосил қилиш билан боғлиқ. Хомашё ресурсларидан фойдаланишда исрофгарчиликка барҳам бериш билан бирга, ишлаб турган корхоналарда жиҳозларни узлуксиз алмаштириб туришга тўғри келади ҳамда янгиларини қуриш ва ески технологиялар эса консервация қилинади. Тўртинчидан, хусусийлаштириш билан боғлиқ, яъни давлатни экологик харажатлардан холи қилиш. Охирги йилларда бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатларда зарарли чиқиндилар ҳажми кескин камайди. Бу биринчи навбатда, иқтисодиётни ислоҳ қилиш шароитида ишлаб чиқаришнинг пасайиши билан боғлиқ бўлди. 2. Халқаро ташкилотлар ва халқаро ҳамкорлик конвенциялари Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича ҳамкорлик ҳозирча чорак асрлик тарихга эга. 70-йилларнинг бошларига келиб, шу нарса равшан бўлдики, жамият ва табиат муносабати натижасида инсоният учун офат келтирувчи муаммолар келиб чикдики, бу ҳам бўлса, биосферада бартараф этиб бўлмайдиган ўзгаришлардир. Шунинг учун атроф-муҳит муҳофазаси вазифаси халқаро характерга эга бўлиб қолди. Бу муаммони ҳал қилишнинг ҳозирги замон босқичига асосан 1972 йилдаги Стокгольм конвенцияси асос солди. Унинг қарорига биноан, дунё миқёсида атроф-муҳит бўйича БМТ

дастурини амалга оширувчи ЮНЕП ташкилоти тузилди. Унинг штаб квартираси Найробида жойлашган. ЮНЕПнинг раҳбар органи бўлиб, ҳар тўрт йилда БМТ бош ассамблеяси томонидан сайланадиган бошқарувчилар кенгаши ҳисобланади. Кенгашнинг вазифалари қуйидагилар: - бўлиш; атроф-муҳит муҳофазаси бўйича халқаро ҳамкорликда бош - тадбирлар ўтказишга тавсияномалар бериш; - дастурларни амалга оширишда раҳбарлик қилиш; - атроф-муҳитни дунёда муттасил равишда тузатиб бориш; - атроф-муҳит бўйича баҳо, билим ва ахборотлар тўплашда ҳамжамиятларга ёрдам бериш. Шу муносабат билан атроф-муҳит муҳофазаси кўп қиррали мажмуали муаммо бўлиб, ЮНЕП фаолиятига қўшимча тарзда уни алоҳида жиҳатлари билан автоном мақомига эга БМТ нинг қуйидаги ихтисослаштирилган ташкилотлари шуғулланадилар: ГЭФ (глобальный экологический фонд) — 90-йиллар бошларида ташкил этилган бўлиб, сайёравий характерга эга ва асосан ривожланаётган мамлакатларга ёрдам беради. Бу фонд фаолиятида учта халқаро структура иштирок этади: 1) БМТ нинг ривожланиш дастури; 2) Атроф-муҳит бўйича БМТ дастури; 3) Жаҳон Банки. Дастлаб тўртта энг мухим йўналиш молиялаштирилди: - иқлимнинг илиқлашиши; - халқаро сувларнинг ифлосланиши; - биологик турфа оламнинг камайиб бориши; - озон қатламининг сийқаланиши. Бу юқоридаги барча ташкилотлар мустақил бўлиб, ҳуқуматлараро келишув асосида тузилган ва кенг халқаро нуфузга эга. Булардан ташқари атроф-муҳит муҳофазаси масалалари билан яна бошқа кўпгина ташкилотлар БМТ таркибида ёки холис тарзда шуғулланадилар.

Минтақавий экологик муаммолар турли комиссиялар фаолиятида ифодасини топади. Улар дунёнинг турли қисмларида социал ҳолатни ўрганадилар, ҳуқуматлар учун тавсияномалар ишлаб ва лойиҳаларни татбиқ қилишда иштирок этадилар. Масалан: ЭСКАТО комиссияси (Осиё ва Тинч океани минтақаси), ЭКЛАК (Лотин Америкаси минтақаси учун), НЭК (Европа учун), Экологик сиёсат бўйича комитетлар доирасида мавжуд. Юқорида кўрсатилган БМТ нинг барча ташкилотлари ҳуқумат ва ноҳуқумат ташкилотлари билан ҳамкорликда ҳаракат қилади. Буларга масалан: табиат ва табиий ресурсларни муҳофаза қилиш халқаро кенгаши, ҳайвонларни ҳимоя қилиш Халқаро Федерацияси ва бошқаларни киритиш мумкин. Сайёравий экологик-иқтисодий муаммоларни ҳал қилиш йўлларини ишлаб чиқишда табиат муҳофазаси бўйича халқаро конференцияларнинг роли катта. Стокгольм (1972) конференцияси очилган кун 5 июнь - Бутун дунё атроф-муҳитни ҳимоя қилиш куни деб эълон қилинган. Шундан бери ҳар 5 йилда шундай конференция ўтказилади. Худди шундай конференциялардан бири 1997йилда Рио-де-Жанейрода бўлди. Хусусан, миллий ҳоқимият аъзолари экологик воситаларидан фойдаланишда ва экологик сарф-харажат борасида шундай ёндашишга диққат эътиборни қаратишлари керакки, яъни ифлосланиш сарф-харажатларини қоплаши лозим. Барқарор ривожланишга эришиш учун давлат давлат ва халқ манфаатларига тўғри келмайдиган ишлаб чиқариш ва истеъмол тизимларни чегараланиши ва тугатилиши керак. Минтақавий характерга эга бўлган конференциялар ҳам муҳим роль ўйнайди. 1995 йилда «Европа учун атроф-муҳит» деб аталувчи умумевропа конференцияси ўтказилди, унда «Европа учун экологик дастур» қабул қилинди. 1983 йил БМТ нинг Бош Ассамблеяси 2000 йилгача ва ундан кейинги даврда атроф-муҳит муҳофазасида улкан истиқболлар ҳақида «доклад» деб номланувчи башорат кабул қилинди. 1987 йил доклад тасдиқланди. Бунда барқарор социал-иқтисодий ривожланиш асосини ташкил этувчи ғоялар илк бор шаклланди.

Атроф-муҳит муҳофазаси бўйича декларация ишлаб чиқиш таклиф қилинди. Бу борадаги ишларни фаоллаштириш учун конференция қарори билан 1992 йил барқарор ривожланиш бўйича БМТ комиссияси тузилди. Охирги йилларда халқаро ҳамкорликнинг конвенция, кўп ёки икки томонлама битим келишуви, шартнома, дастурлар деб аталувчи шакллари пайдо бўлди. Табиат муҳофазасини у ёки бу аспекта бўйича мамлакатларда қабул қилинган мажбуриятлар уларнинг якуний ифодасидир. Бу конвенцияларнинг энг аҳамиятлиси қуйидагилар: - узоқ масофада ҳавонинг трансчегаравий ифлосланиши тўғрисида (1979 йил); - озон қатламининг муҳофазаси тўғрисида (1985 йил); - денгизларни чиқинди ва бошқа материаллар билан ифлосланишини олдини олиш тўғрисида (1975 йил); - Қора денгизни ифлосланишдан сақлаш бўйича (1992 йил); - биологик хилма-хиллик тўғрисида (1992 йил); - бутун дунё маданий ва табиий меросларни муҳофаза қилиш тўғрисида ва бошқалар. Юқорида кўрсатилган конвенциялар кўзда тутилган мақсадга эришишда аниқ чораларни қўллашни олдиндан кўрсатиб беради. Масалан: «Ҳавонинг трансчегаравий ифлосланиши тўғрисида» ги конвенцияда маълум вақтга олтингугуртни чиқаришни пасайтириш, азот оксидланишини ўрнатилган ёки ҳаводаги таркиби қабул қилинган ҳажмда бўлишига эришиш вазифалари кўрсатилади. Охирги йилларда «Чидамли органик бирлашмалар ва оғир металларни чиқариб ташлашни чегаралаш» бўйича тадбирлар ўтказилмоқда. 1996-2003 йилларда, бу конвенция бир неча келишувлар билан яна тўлдирилди. Шу каби мақсадлар атроф-муҳит муҳофазаси бўйича конвенция ва битим доирасида ишлаб чиқилган халқаро дастурларга эга. 1993 йилда Марказий ва Шарқий Европа учун табиат муҳофазаси бўйича ҳаракат дастури қабул қилинди ва минтақада ҳаракат қилувчи

халқаро ташкилот ва хусусий инвесторларнинг Европа кенгаши комиссияси ташкил этилди. Дастур асосини учта нарса ташкил этади: - сиёсатни ислоҳ қилиш; - институционал тизимни мустаҳкамлаш; - инвестиция. Ҳаракат дастури стратегик ёндашув учун барча тадбирларни қамраб олган. Асосий эътибор биринчи навбатда, ўтказиладиган ҳаракатларга қаратилади, аммо шу шарт билан, яъни узоқ муддатли экологик-иқтисодий ва ижтимоий муаммоларнинг ҳал қилиниши билан келишилган ҳолда амалга оширилади. Экологик ёндашиш харажат ва нафни синчковлик билан таҳлил қилинишига асосланиши керак. Маълумки, мамлакатлардаги мавжуд ресурслар атроф-муҳит ҳолатини яхшилаш учун жуда чегараланган имкониятга эга. Нари борса, келаси беш-ўн йилни ўз ичига олиши мумкин. Чегараланган ресурслар биринчи навбатда, энг зарур муаммоларни ечиш учун ишлатилиши керак. Имконияти бор ерларда ифлосланишни назорат қилиш учун бозор механизмидан фойдаланиш мумкин. Ифлосланганлик учун солиқ тўлаш, ёқилғи учун солиқлар, харажатларни қоплаш схемаси каби бозор механизми элементларидан фойдаланиш, атроф-муҳитни орзу қилинган ҳолатга келтиришда ёрдам беради. Бунга албатта тартибга солишда одатий ёндашувлар билан эришилади. Тартибга солиш чора-тадбирларини ўтказишда, асосан, майда ифлослантирувчи заррачаларнинг зарарини назорат қилиш талаб қилинади (оғир металлар, айниқса, қўрғошин заррачалари, заҳарли, кимёвий воситалар). Биринчи навбатда, диққат-эътиборни маҳаллий (локаль) муаммоларга қаратиш керак. Кўпгина одамлар уларнинг соғлиғига таъсир кўрсатувчи атмосфера, тупроқ таркибидаги қўрғошин, ҳаводаги олтингугурт чанглари, нитратлар ҳамда ичимлик суви ва озиқ-овқат маҳсулотлари таркибидаги зарарли воситалардан жабрланадилар. Бу муаммони ечиш соғлиқни сақлаш ва фаровонликни оширишга катта наф келтиради.

Зарарли чиқиндиларни камайтиришга қаратилган чора-тадбирлар кенг миқёсли трансчегаравий ва сайёравий муаммоларни ҳал қилишга ҳам ўз ҳиссасини қўшиши керак. Аввало, экологик зарар келтирганлик учун жавобгарлик тўғрисидаги масалаларни ҳал қилиш муҳимдир. Буни аниқламаслик молиялаштириш ва хусусийлаштиришда қийинчиликлар туғдиради. Ҳуқумат амалий мақсадларда ифлосланиш билан боғлиқ зарарларни қоплаш билан шуғулланиши керак. Ҳуқумат экологик стандартларни аниқ белгилаши лозим, чунки бугунги корхоналарнинг янги эгалари бунга риоя қилиши ҳамда янги шароитга ўтиб ишлаш даврини ҳам аниқлаши керак. Ҳомий давлатлар мамлакатларда трансчегаравий ва сайёравий муаммоларнинг ечимини тезлаштириш учун маблағ ажратиш масалаларини кўриб чиқишлари зарур. Сарф-харажатларни минимум даражагача камайтириш кўп мамлакатларнинг диққат эътиборида турибди. Агар трансчегаравий муаммоларга сарф-харажатлар қисқарса, мамлакатлар дастлабки босқичларда эркин ҳаракат қиладилар ёки энг муҳим ижтимоийиқтисодий вазифаларни бажарадилар. Глоссарий ЮНЕСКО - «Инсон ва биосфера» дастури бўйича, социал-иқтисодий ривожланиш омиллари, инсон ва муҳит орасидаги ўзаро алоқалар бўйича тадқиқотлар ўтказади. ФАО - мақсади: қишлоқ хўжалиги, ўрмон, балиқ маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва қайта ишлашни яхшилаш. ВОЗ (Всемирная организация здравоохранения) - сув озиқ- овқат билан таъминлаш хавфсизлиги, чиқиндиларни ҳайдаш, экологик хавфсизлик вазифаларини бажаради. ЮНИДО - индустриал (саноат) ривожланиши ва янги халқаро иқтисодий тартиб ўрнатишда кўмаклашади.

МАГATE - радиациядан ҳимояланиш ва хавфсизлаш меъёрларини ишлаб чиқади, радиоактив материалларни транспортировка қилишда ва чиқиндига чиқаришда ҳамкорлик қилади. Қўшимча маълумотлар Орол - албатта, глобал муаммо. Биз доимо саноатлаштиришнинг оқибатларини ҳис этиб турамиз. Аммо, биз истаймизми ёки йўқми, барибир ишлаб чиқариш ўз маромида тараққий этиб бораверади. Бироқ, бу келгуси авлодни табиат неъматларидан маҳрум этиш дегани эмас. Бугунги кунда атроф-муҳитни муҳофаза қилишдаги жаҳон ҳамжамиятинтг асосий мақсади инсониятнинг табиатни ўзгартиришдаги фаолиятини тартибга солиш, биологик ранг-барангликда мувозанат ўрнатиш, соғлом авлодни улғайтириш. Ўзбекистондаги ЭКОСАН жамғармаси, табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси ва Осиё ривожланиш банки ҳамкорлигининг моҳияти ҳам шунга қаратилган. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши натижасида ўз иқтисодий-экологик сиёсатини юритиш имконини берди. Натижада нафақат Орол фожеаси сўнгги юз йил давомида бутунлай харобага айланган, эскилик сарқити деб қаралган муқаддас қадамжолар қайта таъмирланди ва ўзининг асл ҳолатига келтирилди. Ҳозирги кунда бу зиёратгоҳлар ислом оласи учун муқаддас ҳисобланса, БМТ нинг ЮНЕСКО ташкилоти учун бетакрор архитектура ёдгорликларидир. Табиатни, тарихий обидаларни муҳофаза қилиш, кишилар саломатлигини мустаҳкамлаш мақсадида ҳар йили халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликда ўнлаб илмий-амалий анжуманлар ўтказилади.

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. - М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. - Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. 7. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования: диагностика и отчётность предпрятий: Учеб. пособие. — М.: Изд. РУДН, 2002.

O'xshashlar

Экология ва халқаро ҳамкорлик

Табиатдан фойдаланишдаги халқаро ҳамкорлик

Табиатни муҳофаза қилиш таълим тарбияси

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш сохасидаги халқаро муносабатлар

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати