Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141 KB

Ko'chirib olish

Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси Режа: 1. Сувнинг эпидемик нуқтаи назардан хавфеизлиги. 2. Аҳоли учун мўлжалланган хўжалик ичимлик суви кимёвий таркиби билан заҳарламаслиги керак ёки зарарсиз бўлиши шарт. 3. Давлат стандартининг учинчи талаби. 4. Радиоактив ифлосланиш кўрсаткичлари: 4. Аҳолини тоза хўжалик ичимлик суви билан таъминлашда Давлат экологик, санитария назоратини олиб бориш 5. Сув ҳавзаларининг санитария муҳофазаси

Сув ҳавзалари атрофида санитария ҳимоя минтақалари ташкил қилиниши шарт. Санитария ҳимоя минтақалари Узбекистан Республикаси ҳудудида 1992 йилда Олий Мажлис томонидан тасдиқланган санитария назорати қонунчилиги асосиДа ташкил қилинади. Аҳоли учун сув манбалари танланганд^> агаР У манбадан аҳолини марказлаштирилган водопровод сув иншоотлари орқали таъминлаш кўзда тутилса, улар қуйидагача танланаДИ. l . Epocra сув манбалари: а) пластлар орасида жойлашган босимг& эга бўлган сув манбалари; б) пластлараро жойлашган, босимга эга бўлмаган сув манбалари; в) грунт сувлари, сунъий тўлдирилгаН еР ости сувлари. 2. Юза сув ҳавзалари: а) даре сувлари; б) сув омборларининг сувлари; в) кўл сувлари; г) канал сувлари. Шулардан маълум бўладики, аҳолини имкони борича ернинг чуқур қаватида стандартта тўғри келадигаЯ ер ости сувлари билан таъминлаш зарур. Имконияти бўлмаса, уНДД очиқ сув манбалари аҳолига хизмат қилади. Бунинг учун замонавий технология жараёнларига эга бўлган водопровод ияшоотларини қуриш ва марказлашган ҳолатда аҳолини тоза сув билан таъминлаш тавсия қилинади. Аҳолини сув билан таъминлаш учун танланган сув манбаларидаги сувнинг сифатий кўрсаткичлари, территории район, шаҳар, иложи бўлмаса вилоят санитария эпидемиология станцияси лабораториясига сув намуналарини таҳлилини бажаришга тўғри келади. Сабаби, вилоят СЭСларини лабораториялари юқори малакали врач лаборантлар билан, замонавий жиҳозлар билан ва турли зарур бўлган кимёвий реактивлар билан таъминланган бўлади.

Сув манбаларидаги сувнинг сифат кўрсаткичларига ёзиладиган хулосада қуйидагилар кўзда тутилади: а) келажақда аҳолини сифатли ичимлиК сув билан таъминлаш мақсадида мўлжалланган сув ҳавзасига санитария жиҳатидан баҳо бериш; б) сув ҳавзасининг сувининг сифатини ва аҳолини келажакда етарли миқдорда сув билан таъминлашнинг ҳисобини аниқлаш; в) сув манбаидан аҳоли учун фойдаланишга мўлжалланган сувнинг сифатини давлат стандарти талабига жавоб берадиган даражада сувга ишлов бериш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш; Бундай хулосалар уч йилга мўлжалланилади. 3. Сув манбаларидаги сувнинг синфига қараб уларга ишлов бериш услублари а) ер ости сувлари 1-синф «Ичимлик сув. Гигиеник талаблар ва сифатини наэорат қилиш» Узбекистон Республикаси давлат стандарти талабига асосан сувнинг сифати, ҳамма кўрсаткичлари бўйича қониқарли; 2-синф юқорида зикр қилинган стандартта сувнинг баъзи бир кўрсаткичлари мое келмайди, бу камчиликларни сувни аэрация, фильтрация, зарарсизлантириш услублари билан йўқотиш мумкин ёки сув манбаларидан олинадиган сув фаелларга қараб ўзгарадиган бўлса, яъни қуруқ қоддиқни миқдори ўзгарган тақцирда ёки микробларни пайдо бўлиши зарарсизлантириш услубидан фойдаланишни тақозо қилади. 3-синф сувни сифатини, иккинчи синф сувлари учун ишлатилган услублар билан ишлов бериш, керак бўлса қўшимча махсус ишлов бериш йўли билан одциндан тиндириш ва турли реагентлар ишлатиб стандарт талабига етказиш. б) юза сув ҳавзалари 1-синф Узбекистон давлат стандартига, яъни «Ичимлик сув. Гигиеник талаблар ва сифатини назорати» талабига асосан юза сув ҳавзаларининг сувини водопровод иншоотида коугуляция, тиндириш, фильтрлаш, зарарсизлантириш зарур бўлади.

2-синф давлат стандарти талабига асосан ишлаб чиқиладиган сувни коугулация, тиндириш, фильтрлаш, зарарсизлантиришдан ташқари, агар фитопланктон билан ифлосланган бўлса, қўшимча водопровод иншоотига микрофильтр мосламаси ҳам ўрнатилади. 3-синф сувини давлат стандарти талабига етказиш мақсадида иккинчи синф сувлари учун ишлатилган услублардан ташқари, яна қўшимча рангеизлантириш, оксидлантириш ва сорбция (шимилиш) услубларидан ва натижа берадиган зарарсизлантириш методларидан водопровод иншоотларида фойдаланилади. Келтирилган далиллар, вилоятлардаги, шаҳарлардаги ва турли районлардаги водопровод иншоотлари турли ишлов бериб чиқараётган хўжалик ичимлик сувларининг намуналарининг тахдили Давлат стандарти талабларига туғри келмайди. Нега, деган ўринли савол туғилади. Назаримизда ҳозирги вақтдаги водопровод иншоотларида фойдаланилаётган технологик жараёнлар аҳоли учун ишлаб чиқилаётган ичимлик сувларини вирусологик, бактериологик ва кимёвий таркибини Давлат стандарти талабига нисбатан қониқарли ҳолатда ишлаб чиқишни таъминлай олмайди. Бу фикрларга илова қилиб қуйидаги далилларни келтирамиз. Водопровод иншооти ёрдамида ишлов берилган «тоза ичимлик сув»и сифатида кишилар истеъмоли учун тайёрланган сув намуналарининг бактериологик анализи қуйидагиларни аниқлади. Жиззах вилояти водопровод сувининг 11,4 фоизи, Сирдарё вилояти водопровод сувининг 12,4 фоизи, Хоразм вилояти водопровод сувларининг 19,2%и бактериологик курсаткичлар бўйича Узбекистан Давлат стандартига тўғри келмайди. Сувнинг кимёвий таркиби бўйича Давлат стандартига тўғри келмаган сув намуналари Қорақалпоғистонда 62,7%, Тошкент вилоятида 50%, Бухоро вилоятида 71%ни ташкил қилади. Юза сув ҳавзалари сувларининг бактериологик кўрсаткичлари бўйича Давлат стандартига тўғри келмайдиган сув намуналари Қашқадарё вилоятида 72,8%, Тошкент вилоятида 27,8%, Хоразм вилоятида 42,8% ташкил қилади. Кимёвий кўрсаткичлари бўйича юза сув намуналари Қашқадарё вилоятида 100%, аманган

вилоятида 60%, Қорақалпоғистон республикасида 68% Давлат стандартига тўғри келмаган. * 1995 йил 27 рақамли бюллетенда ҳам шуларга ўхшаш ҳолатлар кузатилади. Келтирилган далиллардан келиб чиқадики, очиқ юза сув ҳавзалари ниҳоятда ифлосланган, бунинг устига очиқ сув ҳавзаларидан тозаланган марказлаштирилган ичимлик хўжалик сувларини тозалаб бериш учун қурилган водопровод мосламалари янгиланиши ва замонавий техник ва гигиеник талабларга жавоб бериши, уларнинг ҳақиқий мутахассислар билан таъминланиши зарурияти туғилмоқда. Кўпинча бундай эмас, оқибатда аҳоли истеъмоли учун ишлаб чиқилган сувни кўпчилик намуналарининг анализлари Давлат стандартига мое эмас. Ваҳолонки, аҳолига бериладиган ичимлик сув доимо муҳофазаланиши шарт, бундай мақсадга эришиш учун қаттиқ санитария ҳимоя зонаси ва водопровод системасини ҳамма тармоқлари мустаҳкам беркитилган янги жиҳозлар билан таъминланган бўлиши шарт. Акс ҳолда сув турли йўллар билан ифлосланиши мумкин. Кўп йил олиб борилган анализ шуни кўрсатдики: а) водопровод сувларининг ифлосланиши техник сабабларга кўра кузатилади: авария, системанинг ёрилиши, бузилиши ва бошқалар; б) технологах жараёнларнинг бузилиши оқибатида сув бузилиши мумкин, яъни тозалаш жараёнларининг ва зарарсизлантириш технологиясининг бузилиши; в) сув манбаларининг санитария гигиеник талабларга жавоб бермаслиги, яъни сув манбаларини бошқаришда, санитария қоидаларини бузиш оқибатида рўи беради. Жуда кўп маълумотларга қараганда Европа мамлакатларида экологик жиҳатдан хавф туғдирадиган муаммо водопровод сувларининг бактериологик ифлосланишидир. Оқибатда 70,3% юқумли касалликлар сув истеъмолидан тарқалган ва 85,8% касалликлар марказлашган водопровод сувининг зарарланиши оқибатидан келиб чиққан. Шунинг учун хам

водопровод иншоотини ва унинг тармоқларини санитария ҳолатини яхшилаш сув билан тарқаладиган куп касалликларнинг олдини олади. Сув билан кўпинча вабо, қорин тифи, паратиф, ичбуруқ ва бошқа касалликлар тарқалади. 1965 йилда водопровод сувини етарли хлор билан зарарсиз ҳолатга келтирмаслик оқибатида салмонеллез касали билан 16000 киши оғриди. Энтеровирус касаллиги ҳам одам ахлатининг сувга тушиб уни зарарлаши оқибатида тарқалади, юқумли гепатит касали ҳам шу йўл билан тарқалишини олимлар аллақачонлар аникдашган. Одатда Ўзбекистон Республикаси Давлат стандарта талаби бўйича хўжалик ичимлиқ суви 4 талабга жавоб бериши шарт: 1. Сувнинг эпидемик нуқтаи назардан хавфеизлиги. Давлат стандартининг биринчи талабларидан, сувни эпидемик жиҳатдан хавфеиз бўлишини таъминлаш масаласига олимлар кўп аерлар давомида аҳамият беришган. Жумладан, Р.Кох 1892 йили Гамбург шаҳридаги вабо эпидемиясини кузатиб, шундай фикрга кедци, яъни аҳоли учун сувнинг эпидемик жиҳатдан хавфеизлигини таъминлаш учун 1 мл сувдаги умумий микроблар сони 100 гача бўлгандагина касалликни олди олинади. Аммо сувнинг санитария кўрсаткичлари сифатида ичак таёқчасининг ролини биринчи бўлиб рус олимлари тан олди. Олиб борилган тажрибалар, ичак таёқчасининг бошқа патоген микробларга нисбатан чидамли эканлигини исботлади. Шунинг учун хам водопровод сувини хлор ёки озон билан зарарсизлантирилганида асосий кўрсаткич бўлиб коли индекс кўрсаткичи хизмат қилади. У кўрсаткич, яъни колииндекс 3 бўлса стандартга тўғри келади. Юқорида зикр қилинган кўрсаткичлар ҳозирги давлат стандартларига меъёр сифатида киритилган. Яъни 1 мл суюлтирилмаган сувда микроблар сонини 100 гача, колииндекси 1 литр сувда 3 бўлиши, сувни эпидемик нуқтаи назардан хавфеиз эканини кўрсатади. Давлат стандартини иккинчи талаби:

2. Аҳоли учун мўлжалланган хўжалик ичимлик суви кимёвий таркиби билан заҳарламаслиги керак ёки зарарсиз бўлиши шарт. Ичимли сув зарарсиз бўлиши учун ҳар бир кимёвий модда учун белгиланган нормативларга мое келиши керак. Агар, кимёвий модцалар меъёрдан ортиқ бўлса, сув истеъмолидан сўнг организмда заҳарланиш жараёни юзага келади. Жумладан, ҳозирги фикрлар ва далиллар бўйича нитритлар одам пчагида қайта тикланиб нитратларга ўтади, бу жараён ичак микрофлораси ёрдамида амалга ошади. Ичак орқали қонга шимилган нитратлар ўз навбатида, метгемоглобин моддасининг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Унинг қонда кўпайиб кетиши билан лабнинг кўкариши, артерия қон томири босимининг камайиши, юракнинг уриб кетиши, нафас олишнинг тезлашиши кузатилади. Бундай аҳвол нитратларнинг сувдаги миқцори 20—40 мг/л етганида кузатилади. Нитратларнинг рухсат этилган миқцори 1 литр сувда 3 мг/л. Қўрғошинга келсак, у кумулятив хусусиятга эга, организмга оз-оздан сув билан кириб турадиган бўлса, суякларда йиғилиб келажақца анемия касаллигини келтириб чиқаради. РЭМ 0,03 мг/л. Маргумуш ўта кумулятив хусусиятга эга бўлиб, у организмда йиғилиб боради. Қўйилган тажриба шуни кўрсатди, унинг 1 литр сувдаги миқдори 0,05 мг бўлганда таъсири бўлмайди, унинг концентрацияси рухсат этилган миқцордир. Шунга ўхшаш сув таркибига қайси йўл билан кимёвий модцалар тушмасин, уларга тажриба йўли билан рухсат этиладиган меъёр ишлаб чиқилади. Агар сув манбаи сувида бир хил зарарли лимитловчи кўрсаткичи билан, биринчи ва иккинчи хавфлилик гуруҳига кирувчи бир неча кимёвий моддалар топилганда, топилган ҳар бир модданинг йиғиндисини алоҳида рухсат берилган миқцорига (РЭМ)га нисбатан 1 дан ошмаслиги керак. С1 С2 С3 Сп "РЭМ+ РЭМ + РЭМ +"+ РЭМ >Х С,; С2; С3; Сп — сувдаги моддалар концентрацияси.

3. Давлат стандартининг учинчи талаби. Ичимлик сувини органолептик хусусиятлари ёқимли, шубҳа туғдирмайдиган бўлиши керак. Улар норматив талабларга жавоб бериши шарт. Агар бирор оғишишлик юз берса, бу оғишишлар агар инсон организмига зарар бермаса, СЭС ходимлари билан келишилган ҳолатда рухсат берилиши мумкин. Органолептик кўрсаткичлар ва унга таъсир этувчи моддаларни РЭМ нормаси: таъми (ўзгача)—2 баллгача, хиди —2 балл, лойқалиги 1,5—2 мг/ л; рН6—9; қуруқ қолдиғи 1000—1500 мг/л; темир 0,3 мг/л; умумий қатгиқлик 7—10 мгэкв/л; рангдорликдаражаси 20"— 25°; марганец 0,1 мг/л; мис 1,0 мг/л; полифосфатлар 3,5 мг/л; сульфатлар 400—500 мг/л; хлоридлар 250—350 мг/л; рух 3 мг/л; махсус юза актив моддалар 0,5 мг/л; фенол 0,001 мл; нефт маҳсулотлари 0,1 мг/л. 4. Радиоактив ифлосланиш кўрсаткичлари: суммар альфа радиоактивлик — Бк/л 0,1 суммар бетта радиоактивлик — Бк/л 1,0 Илова 5,1 ва 5,2 кўрсаткичларини ўрнатилган қийматлари юқори бўлган ҳолларда «Радиация хавфеизлик санитария қоида ва ҳужжатларида меъёрлар», санитария қоида меъёрларини 7.13.6 бандита мувофиқ ифлосланишни, радионуклид таркибини қуйидаги кўрсаткичлар бўйича қўшимча назорат қилинади: уран 238, радий 226, радон ғ, стронций 90. (РЭМ — рухсат этилган миқцор). Марказлаштрилган водопровод иншоотини қуришдан асосий мақсад, аҳоли учун ишлаб чиқиладиган хўжалик ичимлик суви Узбекистон Республикаси Давлат стандарта талабига мое келиши тўғрисида айтилган эди. Шунга асосан, водопровод иншоотвда олиб бориладиган технологик жараенлар қуйидагича: сув, иншоотга кирмасдан олдин механик йўллар билан, кўзга кўринган нарсалардан (хашак, барг, ҳайвонлар ўлиги, қоғоз, целофан пакетлар, баклажкалар ва бошқалардан) тозаланиши, сўнгра махсус тиндиргич ҳовузларда тиндириш коагулянтлар билан коугуляция қилиш, сўнгра фильтлаш ва зарарсизлантириш (хлор, озон, полиэлектролит ВА-2, КФ-4 ва бошқалардан фойдаланилади) жараёнлари бажарилиши натижасида водопровод иншоотидан

чиққан сув органолептик хусусиятлари қулай бўлган, эпидемиологик хавфеизликни таъминлайдиган, кимёвий таркиби билан организмга зарар бермайдиган ҳолатда ишлаб чиқилади. 4. Аҳолини тоза хўжалик ичимлик суви билан таъминлашда Давлат экологик, санитария назоратини олиб бориш Аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлашдек жуда маъсулиятли вазифани Давлат санитария назорати ва Табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси бажариб келмоқца. 5 -жадвал Сув сифатини яхшилашнинг вазифалари, услублари ва воситалари Кўйилади ган Ишлатилади ган Ишлатилади ган Тиндирмоқ Тиндириш Тиндиргичлар Рангсизлантир иш Коагуляциял аш, Коагулянтлар ёрдамида, фильтр Зарарсиз ҳолатга Кайнатиш билан, Қайнатгичлар ёрдамида, хлор ва Безарар қилиш Озон билан ишлов бериш ультрабинафш а нурлари Озон, озонаторлар ёрдамида, ультрабинафша жиҳози ёрдамида, Тузсизлантири ш Дисцилляция, ион алмашиниш, Тузсизлантириш жиҳозидан фойдаланиш, Сув таркибида темирни йўқотиш Аэрация услуби, оқсидцаш ионитлар, тиндиргичлар, аэрация Сув ва сув ҳавзаларшинг экогигиенаси Градирни, тиндиргичлар озон, озонатор, кўмирлардан фойдаланиш Фторсиз сув билан суюлтиришУбоб Аэрация, озонлаш, Сувнинг ҳидини Суюлтириш ион Сувни фторсизланти

Ионитлар, фильтрлар ишлатиш, фтор туз қўшадиган жиҳоздан фойдаланиш Барабанли микрофильтрлар ёрдамида ва гидроциклонлар билан сувни тозалаш Бу икки ташкилотнинг асосий вазифаси сув манбаларининг экологик ҳолатини муҳофаза қилиш, қолаверса аҳолини марказлашган водопровод системаси орқали ишлов берилган экологик ва санитария жиҳатдан тоза сув билан таъминлашдир. Бу жараёнлар ўта масъулиятли ва ўта зарур вазифа ҳисобланади. а) огоҳлантириш санитария назорати Аҳолини экологик тоза хўжалик ичимлик суви билан таъминлаш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Назоратни олиб боришда Санитария эпидемиология хизмати ва Табиатни муҳофаза килиш кўмитаси томонидан чора-тадбирлар давлатнинг қонунлари, кодекслари асосида олиб борилади ҳамда қонунлар асосида ишлаг, чиқилган қоидалар, кўрсатмалар, низомлар ва норматив ҳужжатларга таяниб назорат килинади. Юқорида зикр қилинган ташкилотларнинг назоратчи инспекторлари томонидан, аҳолини сув билан таъминлашга мўлжалланган сув ҳавзаларини, сув олинадиган жойларни, водопровод иншоотлари жойлаштириладиган жойни назорат остига оладилар, булардан ташқари сувнинг таркибини аниқлашда, санитария ҳимоя минтақаларини ташкил қилишда қатнашадилар. Бу- жараёнларда гидрогеологлар, гидрологлар, экологлар ва аҳолини сув билан таъминлаш учун қизиққан бошқа ташкилот вакиллари қатнашади. Мутахассислар жойларнинг санитария ва экологик ҳолатларини ва сув манбалари тўғрисидаги далилларни, атроф-муҳит тўғрисидаги далилларни 2000 йилда тасдиқланган Ўзбскистон Республикаси Давлат стандарти талаблари асосида йиғади. Булардан ташқари водопровод иншоотлари ва системаси тўғрисидаги лойиҳаларни ўрганадилар, камчиликларини топиб, ўз вақгида ўзгартиришлар Фтор ушловчи Сувни фторлаш Микрофильтрл ар ёрдамида сувни тозалашСувдан фито ва зоо

киритилади. Водопровод иншоотларининг сув ишлаб чиқиш миқдори доимо аҳолининг келажакда кўпайишини ҳисобга олган ҳолатда кўрилади, сув беришнинг узлуксизлигини таъминлаш, лойиҳада кўзда тутилади. Сув манбаидаги сувнинг дебити, сув ҳавзаларини ифлослантирувчи объектлар тўғрисида чиқинди сувларини таркиби, суткалик, соатлик миқдори тўғрисида, корхонанинг бош мухандиси ёки бошқа жавобгар шахслардан аниқдалиллар олинади. Чиқинди сувлар сув ҳавзасига ташланмасдан олдин махсус тозалаш иншоотлари ва тозалаш жараёнларидан ўтгани тўғрисида маълумот йиғилади. Сув |рвзаларидаги сувларнинг таркиби давлат стандартига мое келиши текширилади. Лойиҳага берилган хулоса давлат стандартига, санитария қоидаларига, норматив ҳужжатларга асосланилади. Лойиҳадаги камчиликлар асосли ва кўпроқ бўлса, у лойиҳа ишлаб чиққан ташкилотларга қайтарилади ва қайта ишланилади. Санитария врачлари водопровод иншоотлари ва тармоқлари қурилиши бошидан охиригача назорат қилади, агар лойиҳага ўзгаришлар киритиш лозим бўлса, лойиҳачилар билан келишиб қўшимчалар албатта лойиҳага киритилади. Огоҳлантириш санитария назоратининг яна бир вазифаси, қурилиб битказилган объектни ишчи комиссия ва Давлат қабул қилиш комиссияси ишида санитария врачларининг, Табиатни муҳофаза қилиш қўмита вакилларининг актив қатнашишларини тақозо қилади. Комиссия аъзолари қабул қилиш учун тегишли ташкилотларнинг вакиллари бўлиб ҳисобланади. Улар аҳолини маҳаллий сув манбалари орқали сув билан таъминлашни уюштириш учун: 1. Сув манбаларини ва сув олишжойинитанлашда қатнашадилар; 2. Артезиан шахта қудуқлари қазиш лойиҳаларини текширишда ва уларга хулоса ёзищда иштирок этадилар; 3. Сув чиқариш иншоотлари ишлатишга қабул қилинаётганда, уларнинг атрофини ободонлаштиришда, сув сифатини текшириш, хлорлаш ва қуришда санитария врачлари ва экологлар актив қатнашадилар, охир

пировардида хулоса далолатномасини ёзадилар. б) аҳолини марказлашган водопровод суви билан таъминлашда кундалик санитария назорати Аҳолини хўжалик ичимлик суви билан таъминлашни уюштиришда водопровод иншоотлари ва унинг тармоқларининг давомли нормал ишлашини ташкил қилиш катга аҳамият касб этади. Бунда сувнинг тозалигини давлат стандартига мое келадиган қилиб ишлаб чиқиш, технологик жараёнларни натижали ишлатиш ва уларни назорат қилиш, айниқса, сувнинг зарарсизлигини таъминлаш энг асосий вазифа бўлиб қолади. Ишни яхши ташкил қилиш мақсадида санитария врачлари қуйидагиларни бажаришлари шарт: 1. Водопроводларнинг санитария паспортларини тузишади; 2. Сув манбалари санитария ҳолатини мунтазам текшириб назорат остига олиш, водопровод иншоотлари учун аниқланилган санитария муҳофаза зоналарини тартибли, интизомли бўлишини, Давлат стандартида кўрсатилган талабларни бажаришни таъминлашади; 3. Водопоровод иншоотларининг санитария ҳолатини, уларни натижали ишлашини, лабораторияда олиб бориладиган анализларни, сувнинг сифатини, олинган факт ва далиларни таҳдил қилиб, хулосалар ёзадилар. Водопоровод ходимларининг ишбилармон-лигини, санитария илми бўйича саводли эканликларини, узларининг сиҳат-саломатликлари, бациллалар ташиб юрувчи эмасликлари текширилади ҳамда бу борада тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқади. 4. Водопровод тармоқлари ва иншоотлари устидан назорат урнатадилар, уларни ишлатиш, тузатиш ва хлорлашда санитария қоидалари асосида бажарилишини кузатадилар, санитария эпидемиология станциялари ёрдамида сув сифати текширилади, кўрсаткичлари аниқланилади. 5. Аҳолининг водопровод сувидан мамнун эканлиги, унинг соғлиғи, сувнинг сифати ва сув истеъмолчилари ўртасида юқумли касалликларнинг таркалганлиги ёки таркалмаганлигани ўрганадилар. Аҳоли ўртасида юқумсиз

$ёки юқумли касалликлар тарқалиши аниқланилса, тезда чора ва тадбирлар ишлаб чиқилади. 6. Туман, шаҳарларнинг тегишли раҳбар идоралари олдига ҳудуд аҳолисини марказлашган сув билан таъминлашга тегишли муаммолар кўриб чиқиш масалаларини қараб чиқишга даъват этадилар. 5. Сув ҳавзаларининг санитария муҳофазаси йлмий техника жараёнлари ривож топаётган даврда, аҳолининг сони борган сари ортиб бориши, турар жойларнинг ниҳоятда ободонлашиши, водопровод, канализация тармоқларининг ривожи ва бошқалар окибатида сув истеъмоли табора кўпайишининг гувоҳи бўлмоқцамиз. Саноат корхоналарининг ривожи, ҳар бир тонна маҳсулот ишлаб чиқаришда сув ҳажмининг кўпроқ сарфланиши бу фактдир. Аммо, бу чиқинди сувларини қандай ҳолатда келиб чиқишидан қатъий назар, уларни тозаламай, зарарсиз ҳолатга келтирмай қайтариб сув ҳавзаларига ташлаш қонунга зид. Шунга қарамай ҳар йили сув ҳавзаларига ташланаётган чиқинди сувларнинг миқдори 600 млрд.м3 дан ортиб кетмоқда, булар: саноат корхоналарининг, коммунал хўжалигининг ва қишлоқ хўжалиги шудгорларидан, коллекторт-дренаж сувларидан ташкил топади. Бу сувларни нейтраллаш, яъни зарар бермайдиган ҳолатга келтириш учун 6—12 баробар суюлтирилишни тақозо қилади. Бунинг устига қишлоқ хўжалигидан чиқинди сувлар билан бирга жуда кўп биоген элементлар сув ҳавзаларига тушади. *Ю.Новиковнинг келтирган фактларига қараганда, АҚШнинг фақатгина Огайо ва Миссисипи дарёлари суви билан океанга ҳар йили 2,37 млн. тонна азот, калий ва фосфор компонентлари ташланади. Айниқса, чиқинди сув, саноат корхоналарининг турли ишлаб чиқариш жараёнларида унинг айрилмас қисми бўлиб қолади. Жумладан, бир тонна чўянни эритиб пўлатга айлантириш жараенида сувнинг сарфи 50—150 м3, бир тонна мих олиш учун 500 м3, бир тонна синтетик целлюлоза олиш учун 1325 м\ бир тонна қоғоз ишлаб чиқиш учун 200 м3, бир тонна алюминий$

ишлаб чиқиш учун 1500 м3, мис ишлаб чиқиш учун 5000 м3, капрон толасини олишга 5000 м3, бир тонна пластмасса олиш учун 3000 м3 сув сарфланади. Ҳозирги замон металлургия, кимё саноатлари ва бошқалар йил давомида бутун бир даре сувларини қабул қилиб ифлослантириб юборишлари мумкин. Бу чиқинди сувлари билан бир неча минг тонна осиғлик моддалар, нефт маҳсулотлари, рангли металлар ва бошқалар сув ҳавзаларига ташланади. Булар инсон соғлиги учун хавфсиз эмас. Киме саноатининг чиқинди сувларини очиқ сув ҳавзаларига ташлаш катга хавф туғдиради, сабаби уларнинг таркибида хлоридлар, сульфатлар, феноллар, ацетонлар, алдегидлар, турли металлар ва бошқалар мавжуд, улар сувларнинг ҳамма кўрсаткичларини ўзгартириб юборади. Очиқ сув ҳавзаларига канализация сувлари ташланса, унинг эпидемиологик ҳолати сувнинг санитария режими, кимёвий таркиби, хавф туғдирадиган даражада бузилади. Сув ҳавзаларини ифлослантирувчи манбалар жуда кўп. Ҳаммамизга маълумки, саноат корхоналари жуда кўп чиқиндиларни чанг, газ, тугун ҳолатда атмосферага ташлайди, бундай зарарли омиллар охир пировардида ёғингарчилик оқибатида ҳаво таркибидан олдин ерга, сўнгра сув ҳавзаларига тушади. Жумладан, шу бугунги кунда фақатгина сульфит ангидридининг 150 млн. тоннаси газ ҳолатида атмосферага ташланади, кейинчалик у " S 03" кислота бўлиб қайтиб ерга, сўнгра сувга тушади. Масалан, Норвегия давлатининг жанубида жойлашган кўлларнинг сувида рН 4,4—5,5 га яқинлашиб қолган. Сабаби, Норвегияга яқин давлатлар, Германия, Англия, Марказий Европа мамлакатларининг саноат корхоналаридан атмосфера ҳавосига ташланган газлар шамол ҳаракати ёрдамида Норвегия давлати тепасидаги ҳавони ифлослантириб, кислота сифатида ёмғир бўлиб ерга, кўл сувларига тушиб, улардаги балиқларнинг ўлимига сабаб бўлмоқца. Автомобил дудбуронларидан ажралиб чикадиган заҳарли газлар хам ҳавога аралашиб ёмғир билан ерга тушиб уни қўрғошин билан ва бошқа моддалар билан зарарлайди. Оқибатда сув ҳавзаларининг сувида қўрғошиннинг миқцори 5—8 мг/ л етади. Ҳозирги ҳисоб-китобларга қараганда, АҚШнинг баъзи бир шаҳарларида ифлосланган атмосфера ҳавоси ёғингарчилик вақтида 125 тонна қўрғошинни, 15

тонна симобни ўзига шимдиради (Браун) ва ер юзасига ёмғир билан тушади. Юза сув ҳавзалари, чорва фермаларининг чикинди сувлари билан ҳам ифлосланганда, ундага органик азотнинг миқцори бир литр сувда 800 мгга етади. Шундан аммоний азот 770 мгга, азот нитрит 1,3 мг/л, БПКси 500—1200 мг/л етгани маълум (Соокс). Шунга ўхшаш мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Юқорида зикр қилинганлардан келиб чиқадиган хул оса шуки, аҳолини тоза хўжалик ичимлик суви билан таъминлащдаги асосий вазифаларидан бири сув олиш манбаларини ҳар қандай ифлосланишлардан муҳофаза қилиш, водопровод иншоотларидаги технологик, кимёвий ва бошқа жараёнларни натижали ишлашини таъминлашдир. Албатга савол туғилади, қандай қилиб? Ўзбекистон Республикаси Мустақил Давлат сифатида тан олинганлигидан кейин, 1992 йили экология муаммолари билан алоқадор икки қонун Олий Мажлис томонидан тасдиқланди ва бу қонунларга Президент имзо чеқди. 1994 йили Ўзбекистон РеспубликаСининг жиноят кодекси қабул қилинди. Бу қонуний ҳужжатларнинг ҳаммаси^ аҳолининг саломатлигини сақлашга қаратилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг «Давлат санитария назорати тўғрисида»ги қонуннинг 4-моддасида шундай дейилган: «Ҳар бир одам қулай атроф-муҳит шароитларига эга бўлишга ҳакли». Демак, инсонга экологик ва санитария жиҳатидан тоза ичимлик сувига, тоза атмосфера ҳавосига, тоза тупроққа, тоза озиқ-овқатга эга бўлмоқлиги ва шундай қулай шароитда яшамоқлик ҳуқуқи берилган. Агар атроф-муҳитда бунинг акси бўлса инсонлар ўртасида турли касалликлар, заҳарланиш, юқумли касалликларнинг тарқалиб кетиш хавфи туғилади. Бундай ҳолатнинг олдини олиш мақсадида қонуннинг 6- моддасида қуйидагилар айтилган: «ҳар бир одам атроф-муҳитнинг зарарли кимёвий, физикавий, биологик ва бошқа омиллари, шунингдек, сифатсиз озиқ- овқат маҳсулотлари, халқ истеъмоли моллари ва бошқа саноат буюмлари таъсирида ўзига етказилган зарарни ўрнини тўлатиб олишга ҳакди». Шундай қилиб, юқоридаги саволга қонуний жавоб топидци. Инсоннинг соғлиги қонун билан кафолатланади. Биз ҳозирда очиқ сзфҳавзаларининг муҳофазаси тўғрисида ran юритаётган эканмиз, Демак аҳоли ўртасида сув

истеъмоли орқали тарқаладиган касалликларнинг олдини олишда, уни қулай қилиб муҳофазалаш кераклиги тўғрисида ўз фикримизни юритамиз. Сувлар таркибидаги кимёвий моддаларни рухсат этилган миқдоргача камайтириш, сувни эпидемик нуқтаи назардан хавфсизлиги даражасига етказиш, сув ҳавзаларига ташланадиган тозаланган чиқинди сувлар, сув ҳавзаларини санитария режимига таъсир этмаслигини таъминлаш: 1. Сув ҳавзаларини муҳофаза қилишнинг бирдан бир йўли санитария техник жараёнларини бажариш ҳамда саноат корхоналарини,қишлоқ хўжалик объектларини аҳоли турар Жойларига нисбатан санитария ҳимоя зоналарини ташкил қилиш ва амалда жорий қилишни талаб қилади. Илмий техника ривожи жараёнида хўжалик чиқинди сувларини, саноат корхоналари чиқинди сувларини юқори технология жараёнлари ёрдамида тозалашни тақозо этади. 2. Янги технология жараёнларидан фойдаланиб иложи борича саноат корхоналарини чиқитсиз ёки кам чиқитли технологияга эга бўлган саноат корхоналарига айлантиришни таъминлаш ёки тозалаш иншоотларида тозаланган сувни, қайта технологик жараёнда ишлатишни таъминлаш зарур. 4. Хўжалик чиқинди сувларини биоуслублар ёрдамида ёки физик ва химиёвий услублардан фойдаланиб, тозалангандан сўнг ундай тозаланган сувларни саноат корхоналарида қайта ишлатишни назарий ва амалий томондан оқланганлигани назарда тутиб ҳамда ҳозирда Минск, Чернигов шаҳарлари, Англия, Мексика, АҚШ давлатларининг катта шаҳарларида қўлланилаётган услубларни Ўрта Осиё республикаларида ҳам жорий этиш мақсадга мувофиқдир. 5. Кичик шаҳарлар, районлар ва корхоналарда пайдо бўладиган чиқинди сувларни механик ва биологик тозалаш услубларидан фойдаланиб, уларни қишлоқ хўжалик экинларини суғоришда қўллаш йўлларини ахтариш ва таъминлаш зарур бўлади. Айниқса, тупроқни кучли биологик тозалаш имконияти борлигидан фойдаланиш зарурияти туғилади. Бу вазифаларни бажариш сув манбаларидан фойдаланувчи, уларни бошқаришга ҳаракат қилаётган ташкилотлар

зиммасида, жумладан, саноат корхоналари раҳбарияти, Коммунал, Сув ва қишлоқ хўжалиги вазирликлари, энергетика, балиқ хўжалиги ташкилотлари ва бошқалар, айниқса, аҳолини ўзи бу вазифаларни бошқаришда актив қатнашишини тақозо этади. Шунинг учун ҳам қонуннинг 15-моддасида қуйидагилар таъкидланади: «Давлат идоралари, мулкчиликнинг шаклларидан қатьий назар корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, бирлашмалар, хўжалик ичимлик суви таъминотининг марказлаштирилган тизимлари етказиб берадиган сувнинг сифати экологик, гигиеник талабларга ва давлат стандартларига мое бўлишини таъминлашлари шарт». Бунинг учун ҳамма сув ҳавзаларини ифлосликлардан кўз қорачиғидек асраш ҳамма ташкилотларнинг вазифасига киради, акс ҳолда Давлатнинг «Экологик жиноятлар» тўғрисидаги кодексининг 193-моддаси амалга оширилади, яъни: саноат, энергетика, транспорт, коммунал хизмат, агросаноат, илм-фан объектлари ёки бошқа объектларни лойиҳалаш, жойлаштириш, қуриш ва ишга тушириб фойдаланиш нормалари ва қоидаларининг мансабдор шахслар томонидан бузилиши, ёхуд давлат комиссиясининг аъзолари томонидан бу объектларнинг норматив ҳужжатларда белгиланган қоидаларни бузиб қабул қилиниши инсоннинг ўлими, одамларнинг оммавий равишда касалланиши, экологияга салбий таъсир қиладиган даражада атроф-муҳитнинг ўзгариб кетишига ёки бошқача оғир оқибатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг 50 бароваридан 100 бароваригача миқцорда жарима ёки уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Қонун ва кодексларнинг талаби шундан иборатки, сув ҳавзаларининг ифлосланишига йўл қўймаслик, сув ҳавзаларининг йўқ бўлиб кетишининг олдини олиш, инсоният қарамоғидаги ҳамма имкониятлардан фойдаланиб сув ҳавзаларини муҳофаза қилишдир. Бу чора-тадбирлар экологик, санитария огоҳлантириш назоратидан бошланиши лозим. Шунинг учун ҳам ҳар қандай корхоналар лойиҳа асосида қурилиб, бу лойиҳаларда албатта тозалаш иншоотлари кўзда тутилиши ва натижа берадиган қилиб қурилиши керак. Тозалаш иншоотларида биринчи гадда янги замонавий технологик жиҳозлар ўрнатилиши ва уларни натижали ишлатишни таъминлаш керак бўлади.

Ҳозирги вақтда катта аҳамият касб этадиган чора-тадбирлардан бири гигиеник нормативларни ишлаб чиқиш, лойиҳаларга экологик ва гигиеник хулосаларни объектив ёзиш, лойиҳалардаги камчиликлар йўқотилмагунча қурилишга рухсат бермаслик зарурати туғилади. Рухсат этилган миқцорларни ишлаб чиқиш экологик ва санитария назоратини амалга оширишга ҳамда чиқинди сувларни таркибидаги зарарли омилларни технологик, кимёвий, физикавий услублар ёрдамида камайтиришга, лоақал рухсат этилган миқдорга яқинлаштиришга имкон беради. Рухсат этилган миқдорни ишлаб чиқиш лойиҳаларга хулоса ёзишда ҳам қўл келади. Шу чора-тадбирлар билан бир қаторда ер ости ва ер усти сув манбаларининг муҳофаза қилиниши, тупроқнинг ўзини ҳам муҳофаза қилишга имкон беради. Тупроқ бу ташқи муҳит объектларини қайта ифлослантирувчи иккиламчи манба сифатида баҳоланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

O'xshashlar

Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси 1

Халқаро сув ҳуқуқи

Сув манбалари ва уларни химоялаш

Сув ресурсларини иқтисодий баҳолаш

Сув ўтларидан фойдаланиш биотехнологиялари