Shahar maishiy va qattiq chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish - Ekologiya - Referatlar

Shahar maishiy va qattiq chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish

Yuklangan vaqt:

25.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.8564453125 KB

Ko'chirib olish

Shahar maishiy va qattiq chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish Reja: 1. Ekologik muammolar 2. Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilaridan muhofaza qilish 3. Sanoat korxona chiqindilari

Ekologik muammolarni keskinlashuvi, qayta tiklanmaydigan energiya zahirasining tobora kamayib borishi, ularning tan narxi oshishi, organik chiqindilarni qayta ishlash, ularni issiqlik va boshqa turdagi energiyaga aylantirish muammosini tezroq hal qilishni biotexnologiyaning eng dolzarb masalalari qatoriga ko’tarib qo’ydi. Ma’lumki, hayvonlar o’simliklar asosida yaratilgan ozuqa energiyasini qiyin hazm qiladi va ularning yarmidan ko’prog’i organizmga so’rilmasdan axlat, go’ng holatida chiqib ketadi. Eng avvalo hayvonlardan chiqqan bu chiqindidan organik o’g’it sifatida foydalaniladi. Shuningdek, ushbu chiqindilardan energiya manbai sifatida foydalansa bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarda yirik shoxli xayvonlar yirik fermalarda va komplekslarda to’planib, boqiladi. Bu esa boshqa mahsulotlar qatori ularning chiqindilaridan atrof-muhitni ifloslantirmasdan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Hayvon axlatlaridan va oqova suvlaridan oqilona foydalanishni yo’llaridan biri ularni anaerob sharoitda bijg’itishdir. Bu jarayonda axlatni zararsizlantirilib, bir vaqtni o’zida uni eng muhim organik o’g’itlik sifatini saqlab qolgan holda, undan biogaz olish mumkin. Metanli bijg’itish yoki biometanogenez – biomassani energiyaga aylantirish jarayoni qadimqadimlardan ma’lum bo’lgan jarayondir. U 1776-yilda Volta tomonidan ochilgan bo’lib, dastlab u botqoqlardagi gazda metan borligini aniqlagan. Mana shu jarayonda hosil bo’ladigan biogaz 65% metan, 30% karbonat angidrid, 1% oltingugurt kislotasi (H 2 S) va unchalik ko’p bo’lmagan miqdorda azot, kislorod, vodorod va uglerod ikki oksidi saqlaydi. Botqoq gazi, ba’zida klar- gaz ham deb yuritiladi, ko’k- havo rang berib alangalanadi, hid chiqarmaydi. Uni tutun chiqarmasdan alangalanishi insonlarga o’tin, hayvonlar tezaklari va boshqa yoqilg’ilarga nisbatan kamroq tashvish tug’diradi. 28 m 3 biogaz energiyasi, 16,8 m 3 tabiiy gaz, 20,8 l neft yoki 18,4 l dizel yonilg’isiga tengdir. Organik chiqindilarni anaerob bijg’itishga asoslangan tozalash inshootlarini birinchisi 1895 yilda Angliyani Ekzeger shahrida qurib ishga tushirilgan edi. Bu inshootni sanitariya vazifasidan tashqari ko’chalarni yoritish uchun elektr energiyasi tayyorlash sarf bo’ladigan biogaz ishlab chiqarish bo’lgan. Chiqqindilarga anaerob ishlov berish uzoq vaqt suv tozalash stansiyalarini cho’kmalarini va chorvachilikni chiqindilarini

mo’tadillash maqsadida ishlatib kelingan. Ammo, 1970 yillardagi energiya tangligi tufayli qishloq xo’jalik hayvonlari chiqindilaridan biogaz ishlab chiqarish g’oyasiga jiddiy qaraladigan bo’ldi. Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilaridan muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona va kompleks foydalanish hamda ekologik toza texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari bilan o’zviy bog’liqdir. Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish industriyasi obyektlari chiqindilarni hosil qiluvchi, atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalar hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda chiqindilar tarkibida ko’pincha foydalanishga yaroqli ikkilamchi resurslarning yuqori ulushi mavjud bo’ladi. Shahar aholisining o’sishi, cheklangan hududda sanoatning to’planishi aholi istiqomat qiladigan hududlarda, ayniqsa yirik shaharlarda ekologik sharoitlarning yomonlashuviga sabab bo’lmoqda. Shaharlarda qattiq maishiy chiqindilar (QMCh) va katta o’lchamli axlatlar (KO’A) yig’ilmoqdaki, ular o’z vaqtida va to’g’ri olib chiqilmasa hamda zararsizlantirilmasa, atrof tabiiy muhitni jiddiy ifloslantirishi mumkin. Shaharlarning har yerlarida paydo bo’ladigan, yomon tashkil etilgan, ba’zan esa betartib ravishda hosil bo’lgan axlatxonalar atrof-muhit ifloslanishining jiddiy manbai bo’lib qolmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda qattiq maishiy chiqindilar (QMCh)ga bo’lgan munosabat tahlillari shuni ko’rsatmoqdaki, mazkur sohada QMCh ni ko’mish poligonlarining kamayish tendensiyalari kuzatilmoqda va chiqindilarning ko’p qismi ikkilamchi xom ashyo sifatida qayta ishlashi sanoati uchun foydalaniladi. MDH mamlakatlarida, jumladan Ukraina misolida quyidagi ma’lumotlarni keltirish mumkin, ya’ni “axlat Everesti” sifatida maishiy chiqindilar taxminan 10 mln. tonnaga o’sadi. Axlatlar 700 dan ortiq yirik qonuniy va 1000 ta kichik QMCh poligonlarida, lekin tartibsiz to’planadi.

Qattiq maishiy chiqindilarning o’rtacha morfologik tarkibi Fraksiyalar O’rtacha yillik massasi % Qog’oz 18.9 Oziq chiqindilari 38.4 Daraxt 4.9 Metall 3.4 Gazlama chiqindilari 3.9 Rezina va teri chiqindilari 0.8 Oyna 3.7 Toshlar 8.9 Hokazo qismlar 17.1 Jami 100 Shahar qattiq maishiy chiqindilari ko’mirga nisbatan kamroq oltingugurt birikmalariga ega (umumiy massasining 0,12 %). Shahar qattiq maishiy chiqindilariga berilgan bunday tavsif ularning energetika qozonlarini yoqish uchun yonilg’i hamda issiqlik generatori sifatida foydalanish borasidagi masalalarini ham ko’rib chiqish imkonini beradi. Qattiq maishiy chiqindilarning asosiy qismi - organik kelib chiqish xususiyatiga ega. Termik destruksiya (u yoki bu tizimning buzilishi) natijasida ularning bazasida kichik molekulyar moddalar – pirokondensat va pirogaz hosil qilib, mazkur molekulyar moddalarni mustaqil, shuningdek, energiyatashuvchilarga qo’shimcha sifatida foydalanish mumkin. Dunyo mamlakatlari bo’yicha maishiy chiqindilarni utilizasiya qilish taqqoslama (yoki nisbiy) ko’rsatgichlari, % Mamlakat Kuydiris h Chiqindixona ga chiqarish Kompostlas h Shveysariya 80 18 2 Yaponiya 72 24.5 1.5 Shvesiya 56 34 9.9 Belgiya 47 44 9 Niderlandlar 40 44 15 Fransiya 36 47 8 Daniya 32 64 4 GFR 28 69 2 Italiya 18.5 35 5.5

AQSh 8 82 - Kanada 6 93 - Ispaniya 5 76 19 Buyuk Britaniya 2 2 98 Rossiya va MDH 5 95 - 1. Qattik holatdagi chiqindilar – bularga tog’ kon sanoati, kurilish, xujalikdan chiqadigan kattik chiqindilar kiradi. 2. Suyuq holatdagi chiqindilar – bularga aholi turar joylari va ayrim sanoat tarmoqlarining chiqindi oqova suvlari kiradi. 3. Gaz holatdagi chiqindilarga sanoat, transport vositalari, xujalikdan chiqadigan gazsimon chiqindilar kiradi. Chiqindilar kimyoviy tarkibiga kura 2-ga bulinadi. 1. Organik chikindilar. 2. Noorganik chikindilar. Axlatlar tezda zararsizlantirilmasa, u tashqi muhitni ya’ni atmosferani, suv havzalarini, tuproqni, oziq – ovqatlarni, binolarni, korxonalarni va boshqalarni zararlaydi. Uy xo’jalik axlatlari, oziq – ovqat chiqindilari va boshqalar juda ko’p organik moddalarni ushlagani uchun tez chiriy boshlaydi, oqibatda turli gazlar: ammiak, serovodorod, metan, indol, skatol va boshqalar paydo bo’ladi. Chikindilar yog’ingarchilik oqibatida yer yuzasidan yuvilib daryolarni, kichik ariq suvlarini ifloslantiradi. Suyuq chiqindilar hatto yer osti suvlariga sizib o’tib ularni ifloslantirishi mumkin. Organik chiqindilarda turli mikroorganizmlarning mavjudligi va ularning uzoq vaqt yashashi aniqlangan. Jumladan qorin tifi, paratif, ichburug’, sil, kuydirgi va boshqalar axlatlar tarkibida uchraydi. Bu chiqindilar bizning issiq iqlim sharoitida har xil kasallik tarqatuvchi mikroblarning tez ko’payishi uchun qulay muhit yaratadi. Ular hashoratlar, shamol yoki suv orqali tez tarqalib, odamlarni turli yuqumli kasalliklarga yo’liqtiradi. Shu kunlarda ham sayyoramizning u yoki bu burchaklaridan yuqorida aytilgan ba’zi yuqumli kasalliklarning paydo bo’layotganligi to’g’risida noxush xabar kelib turadi. Bu sanitariya va gigiyena qoidalariga amal qilinmagan Afrika, Osiyo, Latin

Amerikasining ba’zi joylarida sodir bo’lib turadi. Hozirgi zamon sanoat korxonalari ishlab chiqarish texnologiyasi har qanday sharoitda juda ko’p chiqindilarni hosil bo’lishiga sababchi, bu chiqindilar kishi sog’lig’iga juda xavfli bo’lib, tashqi muhitning hamma obyektlarini ifloslantiruvchi omillardan hisoblanadi.Shuning uchun ham dunyodagi sanoat korxonalarining asosiy masalalari texnologiya jarayonlarini takomillashtirib, korxonalarda chiqindilarning ajralishini kamaytirishdir ya’ni isrofgarchilikka yo’l qo’ymasdan chora – tadbirlarini ishlab chiqish va hokazolar. Sanoat korxona chiqindilari ikkiga bo’linadi, ya’ni biridan foydalanish mumkin va ikkinchisidan esa mumkin emas. Foydalanish mumkin bo’lgan chiqindilar xalq xo’jaligining turli sohasida ishlatiladi. Korxona chiqindilari o’g’it, qurilish materiallari va ba’zi bir mahsulotlarni tayyorlashda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Masalan, kimyo, neft sanoatlaridan chiqadigan qoldiq qatlamlarni 1mln. tonnasi qayta ishlansa, 4300 tonna kobalt olinishi mumkin. Dunyo mamlakatlari tajribasida foydalanish mumkin bo’lmagan chiqindilarni yoqish yoki qizdirish usullarini qo’llab zararsiz holatga keltiriladi va sanoat korxonalari uchun mo’ljallangan poligonlarda ko’miladi. Chiqindilarni termik, ya’ni issiqlik usullari bilan zararsizlantirishda maxsus o’chog’larda 1000-1200 S da kuydiriladi, ammo ular yonishi oqibatida paydo bo’lgan zaharli gazlar gaz ushlagich moslamalarda, chang ushlagich qurilmalarida tutib qolinadi, bunda atmosfera havosi ifloslanishdan holi bo’ladi. Goho sanoat korxona chiqindilarini xo’jalik axlatlari bilan ham birga yoqish mumkin. Uzoq vaqt foydalanish, qayta ishlash imkoniyati mavjud bo’lmagan sanoat chiqindilari maxsus ajratilgan joyda to’planadi. Poligonga olib kelinadigan har bir chiqindining pasporti, texnik xarakteristikasi, miqdori, tarkibi va ular bilan ishlashda texnika xavfsizligini bajarish yo’riqlari ko’rsatilishi kerak. Ayniqsa, ular qizdirilganda, yoqqanda ehtiyot choralarini ko’rish zarur. Respublikamizning ko’pgina sanoat shaharlari chetlarida chiqindilardan iborat sun’iy tog’lar paydo bo’lgan. Bu sanoat chiqindilari 1 mlrd t ga yaqin bo’lib, 10 ming gektardan ortiq yerni egallagan. Ularning tarkibida nodir hamda rangli ma’danlar va boshqa foydali qazilmalardan tashqari, zaharli birikmalar ham

mavjud. Bu chiqindilar tarkibidagi foydali moddalarni ajratib olib, bir qismini qurilish yoki boshqa maqsadlarda foydalanilsa minglab gektar ekinzir, bog’lar, barpo etishga imkon tug’ilar edi. Respublikamizda yiliga komunal xo’jaliklardan o’rtacha 30 mln t. chiqindi chiqadi. Uning 29% i axlatxonalarga, jarliklarga, daryo va ariqlarga to’kib yuboriladi. Chiqindi – bu xomashyodir. Ularning tarkibida makulatura, oziq – ovqat chiqindilari, plastmassalar, latta – putta va boshqa narsalar bor. Shuning uchun ham AQSh va boshqa rivojlangan mamlakatlarda bunday chiqindilar sotib olinadi. Umuman aholi turar joyida to’planadigan chiqindilarni axlatxonalarga tashlash allaqachonlar gigiyena fani tomonidan qoralangan. Bu iqtisodiy jihatdan samarasiz, iflosgarchilikka yo’l qo’yiladigan usuldir. Chiqindilarni 2 yo’l bilan zararsizlantirish va ulardan foydalanish mumkin: a) biotermik usul – ya’ni axlatni kompost qilish, issiqxonalarda foydalanish va mukammallashtirilgan axlatxonalarda zararsiz holatga keltirish; b) axlatlarni kuydiriladigan, navlaydigan zavodlarida zararsizlantirishdir. Biotermik usul tuproq bilan zararsizlantirish usuliga o’xshaydi, asosan organik moddalarning bioximik parchalanish jarayonlari mikroorganizmlar hisobiga bo’ladi, ammo jarayon yuqori haroratda jadalroq o’tib, tezroq nihoyasiga yetadi. Keyingi vaqtlarda axlatlarni mexanizmlar yordamida qayta ishlash uchun zavodlar qurilmoqda. Zavod organik azotli o’g’itlarni qishloq xo’jalik ehtiyoji uchun ishlab chiqadi. Zavodda chikindilarni qabul qilish, hamda chikindilarni navga ajratish, nazorat qilish bo’linmalari bor. Zavodda chikindining organik kismi, temir, tosh va boshqalardan ajratilgach, aylanuvchi barabanlarga (diametri 4 m, uzunligi 60 metrli) solinadi. Barabanlarda axlatlar aralashtiriladi 1–3 kundan so’ng ma’lum darajada namlik berilgach, chiqindilar qizishib ularning harorati 50 – 60 S ga yetadi, bu bioximik jarayonlarni keltirib chiqaradi. Harorat 50 – 60 s ga yetganda patogen mikrofloralar, gelmint tuxumlari qirila boshlaydi. Shu yo’l bilan axlat kompostga aylanadi. Chiqindilarni qayta ishlovchi zavod hozircha respublikamizning hamma viloyatlarida yo’qligi uchun axlatlarni maxsus joylarga to’kib, ko’mib tashlash davom etmoqda. Axlatxonalar manzilgohlar va

daryolarning o’zanlari, ariqlar yaqiniga joylashtirilishi aslo mumkin emas. Ular devor yoki sim setkalar bilan o’ralib qo’yilishi kerak. Axlatlarni to’kish uchun chuqurligi 3- 4 m ga yetkazib xandak qazish va ularga to’kilgan axlat ustidan xlorli ohak sepib qo’yish lozim. Xandaklar to’lgach, ular ko’mib tashlanadi. Chiqindi masalasi ekologiyadagi muhim muammolardan biri bo’lib, ularni yig’ishtirib qayta ishlash yoki gigiyenik talablar bo’yicha sarishta qilinsa nafaqat iqtisodiy jihatdan foyda ko’ramiz, balki yerni, havoni suvni, oziq – ovqat mahsulotlarining ifloslanishi oldi olinardi, kishilar sog’lig’ini muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega bo’lar edi. 1-rasm. Chiqindilarni mexanik va termik qayta ishlash usullari Ma’lumki, ishlab chiqarish korxonalaridan turli xil chiqindilar va shu bilan birga zararli moddalar ajralib chiqadi. Masalan, rangli metallurgiya sanoatidan – rangli metall tuzlari, mashinasozlik korxonalaridan-sianitlar, berilliy birikmalari, margimush va hokazolar, kimyo – sanoatidan benzin, efir, fenol metilakriat, stirol, xlorbenzol, katronlar va hokazolar, sellyuloza - qog’oz ishlab chiqarish korxonalaridan metil spirti, skipidar, fenol va boshqalar, plastmassa va sintetik kauchuk ishlab chiqarish korxonalaridan davlat standartlariga mos kelmaydigan mahsulotlar, masalan, g’ijimlangan plyonkalar, turli diametr va uzunlikka ega bo’lgan sirtida tirqishlar, yorishmalar va g’adir - budirliklari bo’lgan mahsulotlar yig’ilib qoladi. Bunday chiqindilar suyuq holatda ham, qattiq holatda ham bo’lishi mumkin. Ularning turlari nihoyatda ko’p, xavflilik darajalari xilma-xil, yillar

davomida sekin-asta yig’ilib, nafaqat atmosfera havosini, balki yer osti suvlarini ham ifloslantiradi. Bundan tashqari, qattiq va suyuq chiqindilar guruhiga sanoat korxonalari chiqindilaridan tashqari, gung, uy-ro’zg’or va shahar chiqindilari ham kiradi. Ularning hajmi, tarkibi, mexanik, fizik, biologik va kimyoviy xossalari, shuningdek, yig’ilish me’yorlari ham har xil bo’lishi mumkin. Hozirgi paytda sanoat korxonalarining eng asosiy muammolari texnologik jarayonlarni takomillashtirish, chiqindilar miqdorini kamaytirish, xom-ashyolarni va yoqilg’ilarni tejash, ishlab chiqarishda isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslik chora- tadbirlarini ishlab chiqish, yuqori unumli yangi texnologiyalar, chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni amalga joriy etishdan iboratdir. 12.1.007–76 DAVAN bo’yicha sanoat chiqindilari ularning zaharliligi va tashqi muhitga xavfliligi yuzasidan 4 guruhlarga bo’linadi: 1.Favqulodda xavfli. Bu guruhga asosan zaharli gazlar va suyuqliklar kiradi. 2.Juda xavfli. Chiqindilar tarkibidagi simob, margimush, xrom, qo’rg’oshin, azot, tuz va boshqalar o’zining xavfliligi bilan ushbu guruhga to’g’ri keladi. 3.O’rtacha xavfli. Chiqindilar tarkibidagi mis sulfati, misning shavel kislotali tuzlari, nikelning xlorli tuzlari, qo’rg’oshin oksidi va boshqalar o’zining xavfliligi bilan ushbu guruhga to’g’ri keladi. 4.Kam xavfli. Chiqindilar tarkibidagi fosfatlar, marganes, ruxning sulfat tuzlari va boshqalar ushbu guruhga mansubdir. Keyingi yillarda zararli chiqindilardan xalq xo’jaligida foydalanish choratadbirlari ishlab chiqildi. Buning uchun gigiyenik qoidalarga amal qilinadi, chiqindilardan aholi sog’ligiga va atrof-muhitga zarar yetmagan holda foydalaniladi. Sanoat chiqindilari mineral va organik o’g’itlar, qurilish materiallari va ba’zi bir mahsulotlarni tayyorlashda xom-ashyo sifatida ishlatiladi. Masalan, kimyo va neft sanoati korxonalaridan chiqadigan kuyqum (shlam) lar qoldiq qatlamlarining 1 mln tonnasi qayta ishlansa, undan 4300 tonna kobalt olish mumkin. Metallurgiya kombinatlari toshqol (shlak) laridan va issiqlik energiyasi ishlab chiqaradigan korxonalarning chiqindi kullaridan mineral o’g’itlar, sement va nihoyatda o’tga

chidamli mineral tolalar olish mumkin. Ularning beton quyish uchun to’ldirgich sifatida ishlatish mumkin, ulardan kislotalar ta’sirida chidamli izolyasiya materiallari tayyorlash mumkin. Sanoat chiqindi suvlarini ma’lum me’yorlarda qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orish maqsadlarida ishlatsa bo’ladi. Ammo sanoat miqyosida shunday chiqindilar ham bo’ladiki, ulardan foydalanishning iloji yo’q. Ularni yoqish yoki qizdirish usullari bilan zararsizlantiriladi va mo’ljallangan proligonlarda ko’miladi. Axlatlar tarkibidan temir, plastmassa, toshlar, shishalar va boshqa qattiq materiallar ajratib olingandan keyin, ular uzunligi 60 m va diametri 4 m bo’lgan aylanuvchi barabanga solinadi. Ushbu biobarabanda axlatlar aralashtiriladi, 1-3 kundan keyin ma’lum darajada namlik beriladi va biokimyoviy jarayonlar natijasida harorat 50-60°S gacha yetadi. Ushbu harorat ta’sirida mikroorganizmlar faoliyati tufayli axlatlar kompostga aylanadi. Hozirgi paytda sanoati rivojlangan mamlakatlarda sutkasiga 600-700 tonna axlatlarni yondiruvchi zavodlar qurilmoqda. Bunday zavodlarni aholi turar joylaridan 300-500 m uzoqroq masofalarga ko’rish mumkin, chunki ularning o’chog’ida chiqindilar 10001300° S atrofida yonadi va axlatlar bunday yuqori haroratda yonganda tutun chiqmaydi, kuli esa chang ushlagich qurilmalari yordamida ushlab qolinadi. Hosil bo’lgan issiqlikdan hammomlarda, korxonalarda va elektr energiyasi olish uchun ishlatiladi. Agar chiqindilar o’ta zaharli (simob, margimush, sariq fosfor, sinil kislotasi) va suvga eruvchan bo’lsa, unda ular yerda kovlangan o’ralarda devori 10 mm qalinlikda tayyorlangan konteynerlar bilan birga ko’miladi. O’raning tagi, usti va ikkala yon tomonlari betonlashtirilgan bo’ladi. O’ralar 2-2,5 m qalinlikda loy bilan to’ldiriladi, keyin o’simliklarni o’stirish uchun tuproq tortiladi. Agar chiqindilar yonuvchan bo’lsa va ularni qayta ishlash qiyin bo’lgan holatlarda chiqindi suvdan ajratib olinadi, yondirish o’choqlariga yuboriladi va forsunkalar yordamida havo berib yondiriladi. Chiqindilarni yondirish o’chog’larida harorat 1300°S ga yetadi va bunday issiqlik energiyasidan foydalanish mumkin. Biotexnologiya soxasidagi agrosanoat chiqindilarini agro utilizasiya qilish bo’yicha so’nggi ishlanmalarda yangi qishloq xo’jalik (agro) chiqindilari aniqlandi,

ularni yuqori qimmatli turli biologik maxsulotlarni mikrobli prolifirasiyada qo’llash mumkin, bu sanot obyektlarida, va atrof muxitga foydali. Bir yilda butun dunyoda taxminan 1.6 milliard tonna agro chiqindi xosil bo’lishi ma’lum. Bunday chiqindilar keltirib chiqargan ekologik naslni xisobga olinsa, va ularning ko’pligi sababli, ilmiy izlanishlar ushbu chiqindilarni qimmatli qo’shimchalarga aylantirishga qaratilganligi maqsadga muvofiqdir. Agrochiqindilarni kimyoviy va ozuqaviy tarkibini o’rganish shuni ko’rsatdiki, ularning ba’zilari mikroorganizmlarni o’stirish uchun mos substrat ekanligi aniqlandi. Atrof muxitni bioremediasiyasi ilovalarida, mikroorganizmlarni bioplenka xosil bo’lishi uchun, makro va mikroelementlar bilan ta’minlash maqsadida qattiq agro chiqindilar ustiga xam ekilishi mumkin, bunda ifloslantiruvchi moddalarni solyubilizasiya va biodegradasiyasi uchun mikroorganizmlarning metabolik aktivligi oshadi, ularning ba’zilari insonning potensial konserogeni xisoblanadi. Ananaviy substratlar paradigmasidan voz kechish, misol uchun rafinasiyalangan glyukozadan noodatiy substratlarga o’tish, masalan agrosanoatning qattiq agro chiqindilarga o’tish katta masshtabdagi jarayonlarni ekspluatasiya xarajatlarini ancha arzonlashtiradi. Sanoat biojarayonlardagi eng katta xarajatlar ozuqaviy moddalarga ketadi, chunki fermentasion muxit bijg’ish jarayonida xarajatning katta qismini talab etadi. Mos keluvchi agro chiqindilar, masalan apelsin po’stlog’i, olma siqimi, bug’doy kepagi, shakarqamish qoldig’i, soya kunjarasi, chiqindilar achitqisi, shuningdek beta-vulgar, mikrob o’sishi va metabolitlar sintezini ta’minlash aniqlangan, ular mos sharoitlarda reaksiya sonini katalizlashi mumkin. Oqava suvlarning asosiy ifloslantiruvchi moddasi sianida xisoblnadi. Bu asosan inson faoliyati sabab, ko’p sonli sanoat yo’nalishlaridan chiquvchi sanoat chiqindilari sifatida ajralib turadi. Sianidni cho’kmaga tushishini boshqa antropogen manbaasi bu neft va uni qayta ishlashdan xosil bo’ladi. Tabiiyki, neft kabi uglerod moylari o’zida sianid birikmalarini tutadi, bu birimalar termik kreking paytida metallar bilan reaksiyaga kirishib, sianid kompekslar xosil bo’lib, oqava suvarida yuqori darajaga chiqadi. Ko’plab sianid komplekslari juda beqaror bo’ladi, bunga sabab termik beqarorlik bo’lib, bunda yuqori xaroratda atrof

muxitga erkin sianid ajralib chiqadi. Rivojlnatgn sanoat tumanlarinidagi obyektlardagi sianid konsentraiyasi, sianid konsentrasiyasi 21.6 mg dan ko’p bo’ladi. Sianid ta’siri malumki inson organizmida nevrologik kasalliklar va qalqonsimon bez kasallanishiga olib keladi; bundan xulosa qilish mumkinki, bioremediasiya uchun qayta tiklanuvchi resurslar (agro chiqindilar) va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir, atrof muxitda cho’kmaga tushgan sianidni bioremediasiya qilishning barqaror va samarali usulini ta’minlash muxim xisoblanadi. Sianid va uni komplekslrini parchalash uchun amaliyotda qo’llab kelinayotgan oddiy usullardan biri bu vodorod peroksidini katalizlovchi metallni qo’llash va jarayonlarni ishqoriy xlorlash, shuningdek yo’q qilish uchun ion almashinuvchi smola qo’llashdir. Bu usul samarali bo’lsada, ba’zi kamchiliklari mavjud, bular jiddiy muammo tug’dirishi mumkin. Davolashda qo’llaniladigan reagentlarning xaddan ziyodligi xam atrof muxitni qo’shimcha ifloslantiradi, shuningdek ekspluatasiya xarajatlarini oshiradi. Bundan tashqari munisipal qonunlar sababli ba’zi davlatlarda kimyoviy metodlardan katta masshtablarda foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Oqava suvlardagi sianidning keraksizligini xisobga olsak, agar mavjud bo’lsa, uning konsentrasiyasi 0.01 mgdan oshmasligi kerak. Shu sababli, sianidni degradasiya qilishda biotexnologik jarayonlarni qo’llash maqsadga muvofiq xisoblanadi. Aniqlanishicha ba’zi mikroorganizmlar, suv o’tlari, bakteriyalar va zamburug’lar, erkin sianid komplekslari va chiqindi moddalarni parchalovchi fermentlarni ishlab chiqishi ko’rsatilgan. So’nggi davrlardagi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, sianidni biodegradasiya qilishda Klebsiella sp., Pseudomonas sp., Acinetobacter sp., Bacillus sp . va boshqa mikroorganizmlarni foydalanish mumkin. Zamburug’ tabiatiga ega – Fusarium oxysporum sianid birikmalarni kuchsiz kisota va ammoniyli azotga gidrolizlovchi nitrilaza fermentlarini teng darajada ishlab chiqaradi, ushbu kislota va ammongiyli azot metabolik funksiyalar uchun ishlatiladi. Bir qancha agro chiqindilarni mikroorganizmlarni o’stirish uchun

samarali substrat va sianid birikmalarini parchalashda samarali xisoblanishi aniqlanadi. 2-rasm. Janubiy Afrikadagi agrosanoat chiqindilari chiqarish sinflanishi Santos va boshqalarning aytishicha sianidni biodegrdasiya qilish tizimlarida agro chiqindilarni substrat sifatida qo’llash istiqbolli xisoblanadi. Oson olinadigan chiqindilarga ega bo’lsak, mikroorganizmlarning oqava suvlardagi ifloslantiruvchi moddalarni bioremediasiya qiluvchi fermentlarni ishlab chiqarish imkoniyati oshadi. Bundan tashqari, ularni samarali adsorbent sifatida qo’llash orqali, agro chiqindilarni bioremediasiya uchun yagona substrat sifatida qo’llash mumkin, buning uchun, u qo’llaniladigan mikrob florasi bilan mos kelishi kerak. Janubiy afrikada yiliga 10 million tonna agro chiqindi xosil bo’ladi, buning 96% maishiy chiqindi sifatida sinflanadi. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun ushbu katta miqdordagi chiqindilarni atrof muxitni ximoyalash uchun foydali tarzda qo’llash muxim qilinadi.

Adabiyotlar : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

O'xshashlar

Yog’ochsozlik va qog’oz ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulot olish

Oziq ovqat maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalari qoldiq maxsulotlari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish

Yengil sanoat maxsulotlari tayyorlash korxonalari qoldiqlarini utilizasiyalash va ikkilamchi maxsulotlar olish

Kimyoviy ishlab chiqarish korxonalari qoldiq mahsulotlarini utilizasiyalash va ikkilamchi mahsulotlar olish

Maishiy chiqindilar muammosi