Respublikadagi hozirgi ekologik ahvol - Ekologiya - Referatlar

Respublikadagi hozirgi ekologik ahvol

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Yirik ekologik mintaqalar 2. Qulay ekologik sharoit 3. Ekologik noqulay sharoit 4. Juda noqulay ekologik sharoit. 5. Yerdan foydalanishdagi ekologik xatoliklar 6. Tabiat ne`matlarini asrab avaylaylik.

www.arxiv.uz Hozirgi zamon fan va texnikasining rivojlanishi eng yuqori darajasiga ko`tarilganligi bilan amalda sanoat korxonalarining biosferaga zaharli ta`sirini butunlay yo`q qilish mumkin bo`lmay qoldi. Qisqa vaqt ichida ishlab chiqarish korxonalaridan tarqalayotgan zaharli chiqindilar miqdorini kamaytirish, faqatgina katta quvattdagi texnik tozalash uskunalari yordamida bajarilishi mumkin. Texnologiyani o`zgartirish, texnik tozalash, shaharsozlik va huquqiy tadbirlar hozircha atrof-muhit muhofazasi muammolarini oxirigacha hal etolmaydi. Aholi zich yashaydigan Samarqand va Farg`ona viloyatlariga yirik kimyo zavodlarining joylashishini noo`rin deb hisoblash mumkin. Hozirgi davrda kelib, respublikada kun sayin aholining o`sib borishini e`tiborga olgan holda, yangi turar joy hududlarini barpo etish talab qilinadi. Respublikamizning ko`pchilik shahar va boshqa turar joy markazlari qadimdan shakillanganligi, savdo va boshqa turdagi ijtimoiy ma`muriy hizmat korxonalariga moslashganligi uchun atroflariga esa sanoat markazlarining tashkil etilishi, ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Ayrim joylarida zavod rahbarlarining tashabbusi bilan yirik zavodlar atroflarida ham turar joy hududlari barpo etiladi. Masalan, Samarqand kimyo zavodi yonida “Kimyogarlar” shaharchasi barpo etilgan shaharcha rivojlanib borishi tufayli, alohida ahamiyatga ega bo`lgan kichik shahar toifasiga yaqin hisoblanadi. Shaharcha hududida yil davomida vaqti-vaqti bilan kimyo zavodi tutunlari paydo bo`lishi turardi. Respublikamizda tabiiy boyliklardan asosiysi sug`oriladigan yerlar bo`lib, ushbu joylardan sanoat va turar joylarini joylashtirish tabiat muhitini buzilishiga va respublikaning kelgusidagima`nviy boyliklarni yo`qolishiga olib keldi. Ushbu omillarni e`tiborga olib, tabiat muhitini muhofaza qilish tabiiy boyliklarni saqlash va ulardan samarali foydalanish hamda iqlimni saqlab qolish maqsadida faoliyat darajasiga qarab respublikamiz mintaqalariga bo`linadi: 1. Tabiatdagi qo`riqxonalar, yirik o`rmonlar, tog`-dam olish joylari, daryo ko`l vasuv havzalarining qirg`oqlari hamda tabiiy iqlim omillari bo`yicha ahamiyatli hisoblanadigan hududlar. 2. Qishloq xo`jalik ekinlariga moslashgan hududlar (sug`oriladi gan yerlar va boshqa har xil o`simliklar hamda daraxtzorlar mumkin

www.arxiv.uz bo`lgan joylar). 3. Turar joy va o`zidan zararsiz chiqindilar chiqaradigan sanoat markazlari joylashgan hududlar bunday hududlarda shaharsozlik va tibbiy geyinik talablar asosida ular orasida himoya mintaqasi joylashadi. Bunday zararsiz korxonalar turkumini atmosferaga zaharli tutun chiqarmaydigan suv havzalari va zaminga o`zining chiqindisini o`tkazmaydigan o`zidan katta shovqin chiqarmaydigan korxona tashkil qiladi. Ekologik nuqtai nazaridan dam olish va davolanish uchun taqsimlanayotgan hududiy mintaqalar respublika viloyat va tumanlarda bosh reja loyihasida ko`rsatiladi. Unda ishlab chiqarish kuchlarining turar joy hududlarining o`rni ommaviy dam olish sayohatchilar va ular davolanish uchun joylar ko`rsatiladi. Bunday hududiy taqsimot atrof muhitni muhofaza qilish uchun eng yuqori darajadagi shaharsozlik tadbiri bo`lib, hisoblanadi. Zarafshon daryosi qirg`oqlari va Urgut tog`lari va boshqa tabiat ko`rkam joylar ma`daniy hordiq chiqarish dam olish maskani sifatida ajratilishi mumkin. Agar viloyatlarda hududiy taqsimotni maqsadga binoan ishlab chiqarish yo`lga quyilsa o`sha joy aholisining turmush tarsi keskin ravishda rivojlanadi, yaxshilanadi. Tabiy muhitning holati nuqtayi nazaridan va O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish chizma loyihasi asosida respublika hududini uch ta ekologik faoliyat doirasidagi mintaqalarga ajratish mumkin: - tabiiy landshaf - xo`jaliklar uchun foydalanishi chegaralangan mintaqa - xo`jaliklar jadal foydalanishi mumkin bo`lgan mintaqa Birinchi faoliyat mintaqasiga kuchli va maxsus tabiatni muhofaza qililsh talab etilgan holatlar kiradi qo`riqxonalar milliy bog`lar o`zlashtiriladigan hudud, o`rmon xo`jaligi ko`chat yetishtiradigan xo`jalik, ovchilik xo`jaliklari. Respublika hududida bir qancha qo`riqxonalar bo`lib, ular davlat tomonidan qo`riqlanadi. Qo`riqxonada tabiat boyligi bo`lib, soni kamayib ketadigan jonuvorlar va o`simliklar qo`riqlanadi. Qo`riqxonalar bilan birgalikda bir necha

www.arxiv.uz milliy bog`lar ham mavjud. Bu bog`larda qadimiy daraxtlar va o`simliklar rivojlanishi uchun imkoniyat yaratilgan. Shunday bog`lardan Toshkent viloyati hududida Bo`stonliq va Ohangaron tumanlariga qarashli Chotqol tog`o`rmon qo`riqxonasi bo`lib, uning maydoni 500 ming ni tashkil qiladi. Sherobod tumanidagi qo`riqxona esa 254 mingga, Qashqadaryo viloyati hududidagi Shahrisabz, Yakkabog`, Kitob, Qamashi va Dehqonobod tumanlaridagi “G`uzor” qoriqxonasining maydoni 250 mingga. Haydar ko`l Nurota va Tomdi tumani atrofidagi qo`riqxonaning maydoni esa 150 mingga yaqin. Ushbu qo`riqxonalarning va milliy bog`larning yordamida suv yo`nalishlari o`z holiday saqlanadi. Selning miqdori kamayadi. Daraxtzorlar barpo etilishiga imkoniyat yaratiladi va tabiiy qayta shakillanish ro`yobga chiqadi. Bunda tabiiy muhit tadbirlari birinchi navbatda tabiatni o`z holatida saqlashga qaratilgan bo`lishi kerak. Ikinchi faoliyat doirasidagi mintaqaga ochiq past tekisliklar adirlar va inson tasirida nisbatan o`zgargan tog` oldi hududlari kiradi. Bu mintaqada tabiiy muhitni ifloslantiradigan ishlab chiqarish korxonalarning ko`pchiligi joylashgan bo`lib, birinchi navbatda ularning ekologik ta`sirini ishonchli tadbirlar orqali kamaytirish talab qilinadi. Uchunchi faoliyat doirasidagi mintaqasi esa sug`oriladigan hududlar kiradi. Bunda qishloq xo`jaligi yaxshi rivojlangan bo`lib, shuning bilan bir qatiorda sanoat markazlari hisoblangan shahar va qishloqlar o`z o`rnini topgan. Shuning uchun ham ushbu mintaqada havoning eng ustki va eng ostki suvlarining buzilishi, tuzilishinin ghaddan tashqari yomon holatdagiligi tabiiy muhitga ta`sir qiladi. Eng yirik sug`rish hududlari Farg`ona va Zarafshon vodiysida, Amudaryoning quyi qismida, Sirdaryoning o`rta qismida va Surxandaryo vodiysida joylashgan. Mintaqada tezlik bilan ekologiyaga bo`lgan antropologik ta`sirni cheklash lozim. Tabiiy holdagi landshaft mintaqasi 44,1 ming km yoki 9,8 % hududni tashkil etadi. Xo`jalikda foydalanish cheklangan mintaqa 355,14 ming kilometer yoki 47,4 %. Xo`jalik uchun jadal foydalanish mumkin bo`lgan mintaqa 48,3 ming km. kv. Yoki 10.8 % hududni tashkil etadi. Samarqand va Jizzax viloyatrlarida noqulay, nisbatan qulay va noqulay hisoblangan tabiiy muhit mintaqalari bo`lib, qulay chegara

www.arxiv.uz qiymatlariga to`g`ri keluvchi mintaqalarga ajratilgan Muhandislik ekologiyasi nuqtayi nazaridan qulay sharoit deb hisoblangan: mintaqaga: qo`riqxonalar hududlari, ormonchilik, Urgut, Samarqand va Qo`shrabot tumanlarida tog`li joylar kiradi. Bu joylarda qo`riqxonalar va o`rmon xo`jaliklarining mavjudligi sababli ob- havoga, suv havzalari, yer usti qatlamiga insonnin gta`siri kam. Ekologik cheklangan noqulay sharoitdagi mintaqadagi tog` oldi tumanlari, adirlar va odam ta`sirida nisbatan kamroq o`zgartirilgan hududlar tashkil qiladi. Bunga Samarqand viloyatining Qo`shrabot tumani, Samarqandning bir qismi, Urgut tumani Jizzax viloyati Baxmal tumaning bir qismi, Zomin, G`allaorol hamda o`rtasoy past tekisligi atrofidagi Forish tumani kiradi. Atmosferadagi chang miqdori haddan tashqari ko`p suv miqdori favqulotda cheklangan. Tuproq nurash jarayoniga uchragan bo`lib, u xalq xo`jaligiga hamma zarar yetkazadi. Shu mintaqada tabiiy muhoitga inson faoliyati ta`sirini kamaytirish bialn birga sug`orish maydonlari atrofida shamolni to`suvchi daraxtzorlar barpo etib, yerga solinadigan kimyoviy o`g`itlar miqdorini kamaytirish, yer ustki va ostki suvlarini ifloslantirishdan saqlash tadbirlarini qo`llash lozim. Ekologik noqulay ushbu mintaqa qishloq xo`jaligiga moslashagn sug`oriladigan maydonlardan iborat bo`lish, unda sanoat markazlari joylashgan. Shuning uchun mintaqada tabiat muhitini ifloslantiradigan manbalar ko`p bo`lganligi sababli ularning zararli ta`sirini oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish lozim. -Oqdaryo, Qora daryo quyi oqimidagi Narpay va Kattaqo`rg`on yer osti yuqori darajada ifloslangan. -Kattaqo`rg`on suv omborining g`arbiy qismiga suvni himoya qilishi maqsadida ekilgan o`rmonga kimyoviy moddlarning zararli ta`siri bor. -Pastdargom tumanining bir qismiga Samarqand superfosfat zavodininngta`siri tufayli joining havosi va suv manbalari zaharlangan. -Jonboy va Samarqand tumanining bir qismi Zarafshon davlat qo`riqxonasi atrofida chiqindilar va oqava suvlar ta`sirida ekologik muammolar yuzaga keladi. Insonnning turmushi va yashash sharoiti ijtimoiy faolligi tabiat va unin gboyliklaridan foydalanish bilan chambarchas bog`liqdir. Tabiiy sharoitning

www.arxiv.uz qulayligi tufayli sug`orishga asoslangan qishloq xo`jaligining yuksaltirishga xizmat qilsa, suv manbalarining notekis taqsimlanganligi, yerning yuqori darajada sho`rlanganligi va boshqa bir qator omillar, qishloq xo`jaligining rivojlanishiga keskin to`sqinlik qiladi. Shunga binoan, bu omillarni o`z vaqtida to`la hisobga olish lozim. Hozirga kelib 4.1 darajada sho`rlangan. Kimyoviy o`g`itlar bilan hosildorlilkni oshirish mumkin, lekin, yerga har yili tonnalab kimyoviy o`g`itlar berilishi, yer holatini bora-bora o`zgartiradi, uni oddiy til bilan aytganda (charchatadi). Ikkinchidan bunday o`g`itlar mevalarni iste`mol qilish, sog`lom avlod, umuman inson salomatligiga putur yetkazadi. Meneral o`g`itlar ko`plab ishlatilish natijasida suv havzalari va yer osti suvlari, tuproq qatlamlari haddan ortiq ifloslanmoqda. Meva, sabzavot va poliz maxsulotlari tarkibida kimyoviy elementlar miqdori ko`p. Respublika paxta dalalarining har bir gektariga o`rtacha 54.5 kg turli kimyoviy moddalarning to`g`ri kelganligi tashvishli xoldir. Zaharlangan bolalardan asosanonalar, qizlar va bolalar ter to`kkanligi hisobga olinsa, vaziyat yana ham og`ir bo`lganligi bilinadi. Ularni zaharlangan bolalarda ishlatish-kelgusi avlodini nogironlikka yo`llash bilan teng keladi. Yangi ekin maydonlarini ochish, paxtazorlarning yildan yilga kengaytirilishi ularni suv bialn ta`mirlash uchun bag`riga kanallar qazilib, obihayotning, zovur suvlarinin gqayta daryo o`zanlariga tashlanishi, suv tarkibining ifloslanishi olib, keldi. Suv tanqisligi sezilayotganligiga qaramasdan suvni tejash uchun yangi sug`orish usullari va texnologik jarayonnin gsustkashlik bilan joriy etilish usullari va texnologiya jarayonlarining sustkashlik bilan joriy etilishi xo`jaliklar aro va xo`jaliklarning shaharliklari o`zanida sodir bo`layotgan milliardlab kubometr suv sizilishining oldini olish ishlari oqsayotganligi, suv tanqislilgini yanada kuchaytirmoqda. Adirlarda, yaylovlarda yangi yerlarning ochilishi asrlar davomidayerning yuqori qatlamida paydo bo`lgan o`simliklarning yo`qolib ketishiga olib keldi. Bu o`simliklar ildizi juda chuqur bo`lgan shuning uchun ham bunday yaylovlarda o`tlagan mollarning goshti va suti shirin bo`lgan. Qorako`l terilari ham juda yuqori

www.arxiv.uz sifatli bo`lgan. Hozirgi texnika vositalari “faoliyati” natijasida yaylovlarda bunaqangi mazzali yoki sifatli chorva maxsulotlarni ba`zi joylardagina uchratish mumkin. Kishilar oxirgi paytda tog` oraliqlarini ham o`zlashtirib, dehqonchilik va “yashirin” ekinlar ekish bilan shug`ullanib, dorivor o`simliklarning ekishga va shu joylarda unga necha barobar ziyod daromat keltiruvchi chorvachilikka to`sqinlik qila boshladilar. Daryo va kanallardan sug`oriladigan loyqa qumli suvni tindirgichlar yordamida to`g`ridan tog`ri ekinzorlarga oqizishga shu joylarda hosildor yerlarning yuza qismida yillar o`tishi bilan qumloq qatlamini oshishiga sababchi bo`ldilar. Buning oqibatlarini Urgut tumani “quyi qishloq” va “Goyibota” qishloqlarining ekinzor yerlaridagi bir vaqt hosildor bo`lgan yerlarni misol keltirish mumkin. Bu ikkala qishloq o`rtasidan yangi ariq kanali o`tgan. Shu ariqning sharq tomoni balandlik bo`lib, qadimda sug`orilmagan. G`arb tomoni pastlik bo`lib, Yangi ariq suvi bilan sug`orilganligi uchun hozirgi paytda yangi olingan yuqori tomonidagi yerlarning hosili quyi tomondagi hosilga nisbatan ikki uch barobar sifati bilan ham, og`irligi bilan ham farq qiladi. Ikkala tarafdan quritilgan 5 metrli uzunlikdagi ipga tizilgan tamaki bargining og`irligi tarozida tortilganda-quyi tomonidagi o`rta hisobda 4-6 kg, yuqori tomonidagi esa 12-14 kgni tashkil qiladi. Baholangki ikki tarafga ham bir xil mehnat bir xil ozuqa sarflanadi. Buning sababi yer usti qismida vaqt o`tishi bilan ariqdan oqib kelayotgan qumni ekinzorga tarqalib ketishi natijasida shu zamin qadimgi zaminlarga nisbatan issiqlik haroratiga chidamsiz bo`lib, ikki uch barobar suv sarfini talab qiladi. Agarda jamoa xo`jaliklari asosiy kanaldan suvni olish joyida maxsus tindirgich hovuz o`rnatib, tindirilgan suvni ekinzorga yuborilsa ekinzorni sug`orish uchun ketadigan suv sarfi ikki uch barobar tejaladi. Hovuzda cho`kkan tozza va uvilgan qumdan shu xo`jalik qurilish materiallari sifatida foydalanish imkoniyatiga ega bo`ladi. Respublikamiz yer osti boyliklari go`yo “bitmas tuganmasdek” oltin, neft, gaz va boshqa boyliklar bevaqt qazib olinmoqda. Qazib olish jarayonida zaharli

www.arxiv.uz kislotalar ishlatilib, yer osti suvlarini zaharlamoqda. Bu suvdan iste`mol qilgan odamlar va chorva mollari turli kasalliklarga duchor bo`lmoqdalar. Insonning tabiatga suiste`molchilik bilan qarab, tabiat boyliklarini talan-taroj qilish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishga, hamon beparvo munosabatda bo`linmoqda. Bu hol barham topmast ekan unin goqibati yaxshi bo`lmaydi. Bunday yaroqsiz “iste`molchilikka” tabiat o`z zilzilalari, sho`r yerlar, qirg`oqchilik hamda turli ofat va kasalliklar yo`llashi bilan javob qaytaraveradi, bu ofatlar avvalo inson salomatligini izdan chiqaradi, uni ma`naviy qashoqlanish sari eltadi. O`zbekiston hududiga vodiylar, tabiat, hayvonot va o`simliklar dunyosi o`ziga xos rang barangdir. Vodiylar o`zining xush havosi, go`zal manzarasi bilan qadimdan kishilar e`tiborini o`ziga tortib kelgan. Yaqin yillargacha (1960) shaharlarimiz ko`chalaridagi ariqlardan oqqan zilol suvlardan kishilar tuyib-tuyib ichishgan, non botirib yeyishgan, chorva va ekinlarini sug`orishgan. Endi esa bunday tozza suvlarni shaharlarning biror ko`chasida ko`rmaymiz. Tarixdan ma`lumki, podsholiklar, xonliklar davrida ko`plab bog` rog`lar barpo qilingan. Shulardan A. Temur Samarqandda 14 ta bog` barpo qildirgan. Amur Temurning nabirasi Mirzo Ulug`bek tomonidan esa “Chilustun” bog`i barpo qilingan. Endilikda undan Ulug`bek akademiyasi xodimlarining dam olish maskani sifatida foydalanilmoqda. Ushbu bog`ning o`rtasidagi katta hovuz qayta marmar toshlar bilan qoplangan. A. Navoiy va Boburlar davrida ham ko`pkina bog`lar barpo qilingan va qayta tamirlangan. Hozirgi kunga kelib ko`pgina tashkilotlarning rahbarlari “mendan ketguncha” qabilida ish tutib, nomiga daraxt, gul ekadilar-u natijasiga qiziqmaydilar. Oqibatda har yili o`sha ma`lumot, o`sha raqam berilib, xuda ko`rsinga ish yuritilishiga o`rganib qolingan. Daraxt, gul ekildimi, uni parvarish et, o`stir, voyaga yetkaz yashil daraxtlar safiga kirish, qog`ozbozlikka berilib, bu aqidalarni unitib quyish gunohdir. Bizda, ayniqsa, saraton oyi yashilzorlar oyi uchun sinov oyi, uni albatta bir necha bor sug`orilmasa qurib qolishi xar kishiga “oynadek” ayondir. Ko`pgina tog`larda tabiiy o`sadigan o`simliklar: rivoch, tog` piyozi, sunbul

www.arxiv.uz lola maydonlari yil sayin kamayib bormoqda.Masalan,Urgut tog`laridagi rivoch va tog` piyozlari tipiga selitra solinib, suniy tarzda va ko`paytirilib,bozorda sotilmoqda.Natijada bu o`imliklar g`oyat kamayib ketmoqda. Cho`l va adirlarda o`suvchi ko`pgina o`simliklar daraxtlar ham palapartish foydalanish yoqilg`I uchun ko`plab tashilish oqibatida siyraklanib qoladi. Bunday o`simliklar jumlasiga saksovul, qandim, quyonsuyak, cherkiyos shuvoq tog`larda esa bodomchi va sharshiroq archalarni kiritish eroziyasidan saqlash vazifasini bajaradi. Shuning uchun bunday nabotob olami asrab ko`paytirish davr talabidir. Tabiatshunos olimlarimiz aytganlaridek “Baliqqa suv, qushlarga tubsiz osmon, jonivorlarga o`rmon, tog`-tosh, cho`li-biyobon zarur. Insonga esa vatan kerak”. Tabiatni muxofaza etish vatanni muxofaza etish demakdir. Respublikamizda daraxt ekib xushhavo joylar barpo etish uchun imkoniyatlar katta. Bunday joylar respublikamiz tog` yonbag`irlari, daryo qirg`oqlari bo`lib, unda issiqlikga chidamli ham tabiatga, ham insonga foyda keltiruvchi tut, yong`oq, do`lana, jiyda, pista, bodom kabi mevali daraxtlar ekib, yuqori hosil olish mumkin. Odamlar tabiatdan baxramand bo`lib, uning bag`riga dam olishga chiqadilar, ma’naviy ozuqa oladilar. Lekin shunday kishilar ham borki shu joylarda o`zlarining “Esdaliklarni qoldirishadi”. Bu yetmaganidek daraxt shoxlarini sindirishadi, tanasiga pichoq bilan uyub nomlarni yozadilar va hokozo. Tabiatni ona deymiz. Ona esa hayotdaki eng ulug` zotdir. Onani xo`rlagan, unga azob bergan inson bir umr yuzi qora va zabundir. Ona tabiat ham shunday, uni asrab-ardoqlab, ko`z qorachig`idek asrab saqlash har bir insonning muqaddas va sharafli burchi sanaladi. Qur’oni Karimda nabotob olami ollohning insonga ato etgan eng ulug` nematlaridan biri ekanligi, bu olam bo`lmasa yer yuzida hayot ham bo`lmasligi qayd etilgan. Payg`ambari Muhammad Salollohu Alayhi Vassalamning : “Kimki daraxt eksa va muxofaza qilishga sabr qilishga va hatto meva berguncha parvarish qilsa u odamga mevadan bitgan har bir foyda uchun olloh huzurida ajir savollar bo`lgan” – degan tabarruk so`zlarni eslash o`rinlidir. Tabiat va atrof muhitni muxofaza qilish muammosi asosan inson faoliyati natijasida, ya’ni insonning tabiiy

www.arxiv.uz jarayonlarga aralashuvi kengayib va chuqurlashib borishi tufayli paydo bo`ldi. Endilikda bu muammo butun jahonda keskin tus oldi. Shuning uchun ham barcha davlatlarga birday taaluqli. Insonning xo`jalik faoliyati yildan-yilga kuchayib bormoqda. Quruq yerlar o`zlashtirilmoqda. Elektr stansiyalar, zavod-fabrikalar qurilmoqda. Yangi shaharlar soni transport turlari kengaymoqda. Shaharlarning o`sishi, yangi yerlarning o`zlashtirilishi sanoat va qishloq xo`jalik korxonalari va transport faoliyatlarining nazoratdan chetga chiqib ketishi tabiatga mavjud bo`lgan muvozanatni buzmoqda. Noxush ekologik vaziyatni vujudga keltirmoqda. Ekologik muvozanatning buzulishi tufayli jahon madaniyatiga solinadigan xavf- xatarni qator olimlar yadro urishi xavfidan keyin ikkinchi o`ringa bazi olimlar esa uni hatto birinchi o`ringa quymoqdalar. Yer bag`ridan olinadigan xomashyoning bor-yo`g`i bir foizgina jamiyat uchun foydali bo`lgan mahsulotlar aylanadi. Qolgan qismi ekologik jihatdan xavfli va zaxarlangan tarzda atrof-muhitga chiqarib tashlanadi. Hozirgi zamin yirik omilla;ridan biri Shvetsiya qurollik fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi Rolf Edberk bu haqida shunday deydi: “Faqat yadro urushi emas, balki kafsus bunyodkor ish ham yillar qurulishi sanoat va transportni rivojlantirish ham sayyoramizning o`lik kosmik jismga aylantirish mumkin. Agar xushyorlik ko`rsatilmasa va aql idrok bilan ish qilinmasa fan- texnika taraqqiyotining o`zi insonga qarshi yo`lga burulib ketishi mumkin”. Atrof-muhitni sog`lomlashtirish va uni muxofaza qilish faqat ijtimoiy muammo bo`libgina qolmay, balki iqtisodiy muammo hamdir. Atrof-muhitning ifloslanishi natijasida turli xil kasalliklarning ko`payishi natijasida turli xil kasalliklarning ko`payishi asosiy fondlarning ko`p ishdan chiqishi tabiiy resurslar va yer unumdorligining pasayishi oqibatida xalq xo`jaligiga katta zarar yetadi. Inson bilan tabiat o`rtasidagi o`zaro munosabat shaharlar taraqqiyotiga ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Shahar va uning xo`jaligi zavod-fabrikalar transport vositalari va boshqa manbalarning atrof-muhitga ta’siri juda kuchli bo`lishi tabiiiy. Bu hol shahardagi shart-sharoitlarni ham tubdan o`zgartirib yuborishi mumkin. Ayniqsa atrof-muhitning musaffo bo`lishi ijtimoiy-mehnat samaradorligini ko`tarish va aholi faravonligini yaxshilashda muhim rol o`ynaydi.

www.arxiv.uz Atrof-muhit musaffoligining qisman buzilishi tabiiy boyliklarning chegaraalanganligi shahar rivojiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Masalan, qurilish uchun zarur bo`lgan yerlarning kamligi shaharning kengayishiga to`sqinlik qiladi. Natijada turar-joy binolari zichlashib ketadi, bu esa shahar atrof-muhitning musaffoligiga putur yetkazadi. Atmosfera havosi va suv manbalarining ifloslanishi shaharda istiqomat qilish uchun zarur bo`lgan muayyan shart-sharoitlarni ayniqsa yomonlashtiradi, uning iqtisodiy taraqqiyot, ijtimoiy soha tarmoqlari darajasini pasaytiradi. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, sanoat jihatidan ko`proq rivojlangan shaharlarda istiqomat qiluvchi aholi besh yuz mingdan ortiq turli moqddalar ta’sirida bo`lar ekan. Shahar havosining buzulishi yirik shaharlardagi haroratni bir muncha ko`tarib yuborishi ham mumkin. Ko`p qavatli binolar va transport vositalaridan keladigan issiqlikni tez tarqalib ketish qiyinligi tufayli shunday xodisa yuz beradi. Shaharlarda tabiiiy muhitning qisman bo`lsada ifloslanishi kishilar sog1ligiga, yashash sharoitiga, aholining faravonligiga katta ta’sir ko`rsatadi. Uzoq kuzatishlar shuni ko`rsatdiki, ishlab chiqarishda band bo`lgan har bir kishi faqat havo suvning ifloslanganligidan oziq-ovqat mahsulotlarida netratlarning haddan tashqari ko`p bo`lishidan o`rta hisobidan yiliga o`n kun kasal bo`lar ekan. Ular orasida nafas olish yo`llari qon aylanishi, oshqozon-ichak, allergic xastaliklari ko`proq uchraydi. Shahar aholisining ishdan bo`sh vaqtini qanday o`tkazishi ham atrof-muhitning qay ahvolda ekanligi bilan bog`liq. Ayniqsa urbanizatsiya jarayoni kuchayib borayotgan bir sharoitda xususan insonning tabiat bilan munosabatida uning o`ziga xos ekolog ehtiyojlari shakllana boradi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki yangi shaharning shakllanishi va qad ko`tara boshlashining o`ziga xos yangi ekologiktizimning vujudga kelishidir. Atrof-muhit, inson-sog`liq asosan shovqun-suron atmosfera havosi va suvning sarflanishi orqali ta’sir ko`rsatishi mumkin. Shunga ko`ra shaharlarda istiqomat qilish tabiiy tartibni huquqiy jihatlarni aniqlash va ularga rioya etishni ta’minlashi

www.arxiv.uz zarur. Bu huquqiy qoidalarda tashqi muhitni suv manbalarni zararli ,oddalar bilan ifloslanishidan saqlash, shovqin-suron natijasida ro`y beradigan salbiy ta’sirlarni kamaytirish kabi masalalar kiradi. Turli xil sanoat tarmoqlari transport vositalari, qurilishning shakllanishi va rivojlanishi yangi shaharlar sonining ko`payib borishi ayniqsa issiq iqlimda O`zbekiston sharoitida yangidan-yangi muammolarni keltirib chiqaradi. O`zbekiston hozirgi kunga kelib ekologik vaziyat eng murakkablashgan mamlakatlardan biri hisoblanadi. Yirik sanoat ko`rxonalari joylashgan shaharlarda anashu korxonalar va kanalizatsiyalardan chiqqan oqavalar, suv manbalarini ifloslantiradi. Xolbuki O`zbekiston va umuman O`rta Osiyo sharoitida suvning ahamiyati qanchalik yuqori ekanligi hammaga ma’lum. Yirik shaharlarda, shu jumladan respublikamiz poytaxti Toshkent shahrida, sanoat korxonalari va aholining tobora ko`payishi, transport tarmoqlarining kengayishiga sabab bo`lmoqda. Aytilgan gaplarning isboti uchun misol tariqasida Chirchiq shahrini olib ko`raylik. Ma’lumki bu shaharning vujudga kelishi yirik sanoat korxonasi – elektr kimyo kombinati (hozirgi Chirchiq kimyo-sanoat ishlab chiqarish birlashmasi) qurilish bilan bevosita bog`liq. Chirchiq shahri qurilishi reja bo`yicha 25 ming aholiga mo`ljallangan edi. Hozirgi kungda uning aholisi 200 mingga yaqinlashib, elektr-kimpyo ishlab chiqarish birlashmasi shahar o`rtasiga to`g`ri kelib qoldi va u tabiiy holatiga katta salbiy ta’sir ko`rsatmoqda. Kombinatdan chiqayotgan zaharli tutun, faqat Chirchiq shahri havosinigina emas, balki aholisi 2 milliondan ortiq bo`lgan Toshkent shahri havosini ham buzmoqda. Nahot komyosanoatining korxonasini qurishda hech kim uning kelajakda keltiradigan oqibatlarini xayoliga keltirmagan bo`lsa.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov “Ozbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” Toshkent 1995 yil 2. I.A. Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida havfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari!” Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil 3. I.A. Karimov “O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 4. I.A. Karimov “Ijtimoiy ishlarimizni oxirigacha yetkazaylik” Toshkent “O`qituvchi” 1994 yil 5. I.A. Karimov “Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili” Toshkent “O`qituvchi” 1995 yil 6. I.A. Karimov “O`zbekiston mustaqil taraqqiyot yo`lida” Toshkent “O`zbekiston” 1991 yil 7. I.A. Karimov “Hushyorlikka dav`at” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 8. Yu. Shodimetov “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” Toshkent 1994 yil 9. Vernadskiy “Biosfera” Moskva 1967 yil 10. G.A.Novikov “Osnova obshey ekologii i oxrana prirodi”. 11. A.Xo`jaxonov “Atrof muhitni muhofaza qiling” Toshkent “Ibn Sino” 1985 yil 12. P. Baratov “Yer bo`limi va o`lkashunoslik” Toshkent “O`qituvchi” 1990 yil 13. www.ziyonet.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Hozirgi zamon ekologik muammolari

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring

Hozirgi zamom sharoitida insonnig sotsial, biologik va ekologik imkoniyatlarini maqbul holatda keltirish

Ekologik tizimlar