Geoekologik muammolar - Ekologiya - Referatlar

Geoekologik muammolar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5 KB

Ko'chirib olish

Geoekologik muammolar Reja: 1. Regional ekologik muammolar 2. Ekologik inqiroz chuqurlashgan mintaqalar

Inson va tabiat o‘rtasidagi ta’sirlar ko‘p qirrali bo‘lganligi va murakkablashib borayotganligi sababli ekologik muammolarning globallashuvi sodir bo‘ldi va ko‘p omilli tahlilni kuchayishiga olib keldi. Hozirgi paytda inson ta’siri tufayli tabiatda ro‘y bergan o‘zgarishlar aks ta’sir ko‘rsatib organizmlarga jiddiy zarar yetkazmoqda va hatto inson geniga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Hozirgi paytda tirik organizmlar – o‘simlik, hayvonot dunyosi va odamning atrof muhit bilan munosabatlari fan va texnika taraqqiyitining jadallashuvi tufayli tobora keng miqyosda sodir bo‘lib, avvalgi tabbiy barqaror muvozanat ayrim joylarda e3a u butunlay buzilib, xavli va hatto halokatli ekolgik vaziyat tarkib topmoqda. Binobarin inson va atrof muhit orasida to‘g‘ri va aks ta’sir kuchaymoqda va uning oqibatida murakkab, ko‘p qirrali va turli xususyatli muammolar yuzaga kelib, o‘zaro ta’sir kuchaygan sari ular tezlik bilan shakllanib bormoqda. Ekologik muammo – insonning tabiatga ta’siri, tabiatning insonga va uning xo‘jaligiga aks ta’siri, tabiiy sabablar (stixiyaviy ofat, iqlim jarayonlari va b.) taqozasi tufayli sodir bo‘ladigan hayotiy va xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday hodisalardir. Har qanday ekologik muammo makonda (hududda) tarqaladi va zamonda (muayyan vaqt davomida) o‘zgaradi, o‘z asoratini qoldiradi. Ekologik muammolarni o‘rganishda eng avvalo ularni keltirib chiqaradigan omillarni, sabablarni aniqlash va o‘rganish lozim. Ekologik muammolar tabiatdan foydalanish jarayonida, tabiat va jamiyat o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Kotlyakov (1987) ta’kidlaganidek, “ … tabiat bilan o‘zaro ta’sir jarayonida inson sivilizatsiyasi duchor bo‘ladigan barcha muammolar mazmun-mohiyatiga ko‘ra ekologik muammolardir”. Muayyan vaqtda va huddudda atrof muhitning ifloslanishi va o‘z-o‘zini tozalash imkoniyatlari orasidagi muvozanatning buzilishi (yomon tomonga o‘zgarishi) natijasida vujudga kelgan va ayni paytda sotsial ahamiyatga ega bo‘lgan vaziat geoekologik muammo deyiladi. Shu sababli har qanday ekologik muammo hududiy jihatdan qaralanda geoekologik muammodir. Geoekolgik mummoning vujudga kelishiga geosistemalarda komponentlar o‘rtasida tabiiy

bog‘lanishning buzilishi, kimyoviy parametrlarning o‘zgarishi, tabiiy resurslarning qashoqlashuvi, tabiiy va antropogen geosistemalar o‘rtasidagi nisbatlarning o‘zgarishi va boshqa omillar sabab bo‘ladi. Shu sababli ekologik muvozanatni yuqori darajada saqlab qolish uchun tabiiy salohiyati maksimal darajada foydalaniladigan va inson manfaatlaridan kelib chiqqan holda landshaftlarni optimal tashkil etish lozim. Shu sababi ekologik vaziyat tobora murakkablashib borayotgan hozirgi paytda geoekologik tadqiqotlarga bo‘lgan talab va ehtiyoj ham ortib bormoda. Zero sayyoramizning turli hududlari va akvatoriyalarida ekologik vaziyatning murakkablashib borayotganligi ularning tarkib topishi sabablarini o‘rganishning ahamiyatini oshiradi. Geoekologik muammo - bu lanshaft xususiyatlarining aholining hayoti va saomatligi sharoitlarining yomonlashuviga olib keladigan, tabiiy resurslarning qasshoqlashuviga yoki yo‘qotilishiga, genofondning, landshaftlarning unikalligi va estetik qiymatining buzilishiga sabab bo‘ladigan salbiy o‘zgarishlaridir. Geoekologik muammo tushunchasiga tabiatning inson faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlar kiradi Ekologik muammolar fanlarning yanada yirikroq tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy bloklarini yanada chambarchas bog‘liklikda bo‘lishini taqoza etadi. Geoekologiya esa ana shu bilim sohalari orasida tarkib topgan yangi integral ilmiy yo‘nalish (fan)dir. Geoekologik muammo qotib qolgan, o‘zgarmas holat bo‘lmay, balki muntazam ravishda tadrijiy o‘zgaruvchi va rivojlanuvchi, ko‘p tizimli, ko‘p sonli oddiy muammolarning majmuasidir (Rafiqov, 1997). Geokologik muammolar uchun ko‘plab ta’sirlar, o‘zgarishlar va oqibatlarning ekologik, sotsial, iqtisodiy tiplarining chatishib (qo‘shilib perepletenie) ketishi xos. Shu sababli geoekologik muammolar alohidalik emas, balki bir butun majmuiylik sajiyasiga ega. Geoekologik muammolarning fundamental geografik vazifalaridan biri landshaftning, bir tomondan, rivojlanish, saqlanish va mavjudligi mexanizmi, ikkinchi tomondan esa, uning unumdorligini ta’minlaydigan mexaniizmi orasidagi o‘zaro aloqalarni ochib berishdan iborat. Bu vazifani hal etish uchun geografiyada

nomuvozanatli jarayonlar temodinamikasi va ekosistemalarning biologik kontsepsiyasi sohasidagi ishlanmalaning ta’siri ostida tarkib topgan geosistemali kontseptsiya jalb qilinadi.. Bu nuqtai nazardan landshaftning mavjudligi uning o‘z - o‘zini tartibga solishning natijasi sifatida qaraladi. Geoekologik muammolar yechimimning tabiiy asosini geografik qobiq evolyutsiyasi, geografik qobiq va biosfera o‘zaro aloqalariga doir fundamental tadqiqotlarni kuchaytirish lozim. Ekologik muammolar geoekologiya oldiga muayyan hududlarda jamiyat va tabiat o‘zaro ta’sirining salbiy va ijobiy natijalarini baholash, tabiiy-antropogen geosistemalarning o‘zgarishlarinng bashoratlarini ishlab chiqish va ularni boshqarish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar taklif qilish, yirik xo‘jalik loyihalarining oqibqtlarini o‘rganib oldindan aytib berish, geosistemalarnng resurslarini va muhitni qayta hosil qilish imkoniyatlarini saqlab qolish muammolarini hal etish kabi bir qator dolzarb vaifalar turadi. Geoekologik muammoni ilmiy o‘rganish ekologiya va geografiya fanlari tadqiqot usullari va tamoyillarini birga qo‘llagan holda amalga oshirilishi lozim. Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning keskinlashuvi oqibatida turli miqyosdagi geoekologik muammolar tarkib topadi. Shu bois geoekologik muammolarni global, regional va lokal (mahalliy) geoekologik muammolar ga ajratish mumkin. Global geoekologik muammolar . XX asrning oxiri o‘n yilliklari dunyo xalqlari oldiga ko‘plab o‘tkir va murakkab muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Bu muammolar global (lotincha globus – shar, kurra, frantsuzcha global umumiy) muammolar deb nom oldi. Xususiyatlariga ko‘ra global muammolar tabiiy, tabiiy – antropogen yoki sof antropogen (shu jumladan, iqtisodiy – ijtimoiy va b.sh.) hodisalar bo‘lib, butun dunyoga, butun insoniyatga tegishlidir. XX asrning oxiri va hozirgi davr uchun ko‘pgina hodisa va jarayonlarning globallashuvi harakterlidir. Global muammolar uchun quyidagi asosiy xususiyatlar xosdir:

1) iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta talofatlarga, inqirozlarga sabab bo‘lishi, chuqurlashgan taqdirda esa sivilizatsiyaning mavjudligini xavf ostida qoldirishi; 2) jami insoniyatga, barcha mamlakatlar, xalqlar, ijtimoiy tabaqalar manfaatlari va taqdiriga tegishli ta‘sir ko‘rsatishi; 3) yechimini topishda umumplanetar miqyosdagi hamkorlikni, barcha mamlakatlar va xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab etadigan muammolar ekanligi. Global muammolar ijtimoiy - iqtisodiy, tabiiy va texnikaviy jihatlarga ega bo‘lganligi sababli bu muammolarni o‘rganishga doir tadqiqotlar hozirgi fanlarning deyarli barcha sohalarida o‘tkazilishi va o‘zaro bog‘liq harakterda bo‘lishi lozim. Global muammolarni tadqiq qilishda tabiatshunoslar, muxandislik – texnika tarmoqlarining mutaxasislari, sotsialoglar, shifokorlar, iqtisodchilar va boshqa mutaxassislar hamkorlik qilishlari lozim. Global muammolarni o‘rganishga doir barcha tadqiqotlar “aholi – ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish – atrof muhit” uchburchagida mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqalarni ochish va o‘rganishni umumiy vazifa qilib qo‘yadi. Yechimiga doir tadqiqotlar o‘tkazmoqda. Shuningdek, insonning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyati ta’siri ostida o‘zgarish qonuniyatlarini ochib berishga, ishlab chiqarishni rivojlanishi, urbanizatsiya, atrof – muhitning barqarorligi va o‘zgaruvchanligining bashoratlashtirishning ilmiy asoslarini yaratish atrof muhitning global muammolarini o‘rganishga doir geografiya fanlari oldida turadigan vazifalarni tashkil etadi. Shu sababli atrof muhitni muhofaza qilish va optimallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqotlar – tabiiy muhitni muhofaza qilish va yaxshilash, geosistemalarni va ularni boshqarishni optimallashtirish, atrof muhit monitoringining ilmiy asoslarini, atrof muhitga inson faoliyati ta’siri tufayli yetkaziladigan zararni baholashning ilmiy asoslangan metodlarini ishlab chiqish, atrof muhit sifatini baholash mezonlarini tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi mezonlari bilan muvofiqlashtirilgan holda aniqlash ayniqsa dolzarb masalalardir.

Global muammolar ijtimoiy – iqtisodiy va ekologik muammolar bo‘lsada, ular muayyan makonda (eng o‘lkan geosistema bo‘lgan geografik qobiqda va uning nisbatan kichikroq geosistemalarida – materiklarda va Dunyo okeani miqyoslarida) sodir bo‘ladi hamda tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy qonuniyatlar asosida kechadi. Shu sababli global muammolarning aksariyat qismi mazmun va mohiyatiga ko‘ra geografik muammo ham hisoblanadi. Geografik tadqiqotlar tasarufadagi global muammolar tabiiy geografiya (uning “Umumiy yer bilimi” sohasi) o‘rganadigan Yerning qobiqlari – atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferaning o‘zaro munosabatlari qonuniyatlari asosida tadqiq qiliniladi. Geografiya fanlari tomonidan tadqiq qilinadigan yoki geografiya fanlari ishtirokida tadqiq qilinadigan muammolar geografiya va ekologiya oralig‘ida vujudga kelgan yosh integral fan – geoekologiyaning o‘rganish predmetini tashkil etadi. XX asrda ekologik vaziyatning global tus olishi sayramizda butun tirik mavjudotning hayoti xavf – xatar ostida qolganligini yaqqol ko‘rsatdi va insoniyatga bu muammo hayot – mamot muammosi ekanligini anglatdi. Pirovardida hayotning o‘zi olimlar oldiga tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining mexanizmini imkoni boricha chuqur tadqiq qilishni, dunyodagi ekologik va demografik vaziyatni ob‘ektiv va har tomonlama baholash, tabiiy resurslarning barcha turlari va majmualaridan oqilona foydalanishni yo‘llarini belgilash, Koinotni va Dunyo okeani resurslarini insoniyat ravnaqi uchun o‘zlashtirish, tinch – totuv yashash muammolarining yechimini topishni vazifa qilib qo‘ydi. Yuqorida ko‘rsatilganidek, bu muammolarni yechimida turli ilmiy yo‘nalish mutaxassislari – faylasuflar, iqtisodchilar, xuquqshunoslar, biologlar, agronomlar, muxandislar, kimyogarlar, tibbiyotshunoslar va boshqalar ishtirok etmoqdalar. Bu muammolar yechimida ishtirok etishdan geograflar ham chetda kolganlari yo‘q. Shu sababli geografiyada ilmiy izlanishning kompleks yo‘nalishlarini rivojlantirishga ko‘proq e‘tibor berila boshlandi. Tadqiqot predmetining xususiyatlariga ko‘ra tabiiy va ijtimoiy fanlar oralig‘ida turadigan, tabiatni tadqiq qilishga kompleks yondoshadigan geografiya fanlari jamiyat va tabiat o‘zaro ta’siri muammolariga an‘anaviy ravishda juda katta

e‘tibor bilan qaraydi. Geografiya fanlari atrof muhitni tashkil etuvchi turli kattalikdagi geosistemalarni, ularning o‘zaro aloqalarini, tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va o‘zaro ta’sirining dinamikasini global va regional muammolari Geografik qobiq va uni tashkil etuvchi barcha geosistemalar ochiq sistemalardir. Shu sababli ularda modda va energiyaning aylanma harakati hududlar miqyosidan chiqib, umumsayyoraviy aylanma harakatga qo‘shilib ketmoqda va global geoekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. REGIONAL EKOLOGIK MUAMMOLAR Regional ekolgik muammolar deb biror bir regiondagi jamiyat va tabiat o‘zaro ta’siridagi vaziyatlar tushuniladi. Bu vaziyatlar atrof tabiiy muhitning o‘zgarishiga bog‘liq holda kishilarning salomatligi vahayoti, xojalikning rivojlanishi va tabiiy komplekslarning resurs va muhitni qayta hosil qiluvchi, genofondni saqlab qoluvchi tizimlar sifatida namoyon bo‘lishi qobiliyatlari uchun xavf tug‘diradi yoki tug‘dirishi mumkin. Tabiiy muhitning huduiy tabaqalashuvi bir xil global muammolarning tutli regionlada turlicha namoyon bo‘lishiga, ularning turlicha vaqtlarda paydo bo‘lishiga shart – sharoit yaratadi. Har qanday regional muammoning yechimi qat‘iy individual bo‘lib qolgan holda, ayni paytda geografik qobiqning makon- zamonda uyushuvining va geosistemalarning barqarorligi umumiy qonunlarini bilishga tayanmog‘I lozim. Ekologik inqiroz chuqurlashgan mintaqalar 1. Sanoatlashish – urbanizatsiya jarayonlari chiqindilari bilan ifloslangan regionlar – Shimoliy Amerika, G‘arbiy Yevropa, Rossiya, Yaponiya, Xitoy, Hindiston, Braziliya va Argentinaning Atlantika okeani sohillari. 2. Tog‘ – kon sanoati yuqori darajada rivojlangan regionlar – Rur, Elzas – Lotaringiya, Fors ko‘rfazi sohili, Markaziy va Janubiy Afrika va b. 3. Dunyo okeanining dengiz transporti o‘ta rivojlangan qismlari: Shimoliy, Arabiston, Janubiy Xitoy dengizlari, Fors va Meksika ko‘rfazlari va b.

4. Radioaktiv chiqindilar bilan ifloslangan regionlar: Rossiya (Novaya Zemlya oroli, Ural, Olto va b.), AQSH (Nevada, Yuta shtatlari va b.), Xitoy (G‘arbiy va Markaziy Xitoy) va b. 5. Yaylovlar degradatsiyasi chuqurlashgan regionlar: Sohil mintaqasi, bug‘uchilik rivojlangan Shimol regionlari, O‘rta Osiyo va ozog‘iston va b. 6. Daryo oqimi keskin kamaygan regionlar: Orolbo‘yi. 7. Tuproq degradatsiyasi yuz bergan regionlar: G‘arbiy Yevropa (kislotali yog‘inlar ta’sirida), O‘rta Osiyo, G‘arbiy Afrika, Janubi – Sharqiy Osiyo, Janubiy Amerika, Avstraliya. 8. Shamol eroziyasi chuqurlashgan regionlar: Janubiy va Shimoliy Qozog‘iston, Janubiy Rossiya, Markaziy va G‘arbiy Xitoy, Hind daryosi havzasi, Janubiy Sahroi Kabir, Shimoliy Meksika va b. 9. Suv eroziyasi chuqurlashgan regionlar: O‘rta dengiz bo‘yi, Shimoli – Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy, Markaziy Afrika, Braziliya va b. 10. Qattiq va suyuq radioaktiq chiqindilar tashlamasiga aylangan regionlar: G‘arbiy Yevropaning Atlantika okeani sohili, Shimoliy Amerikaning Tinch okeani sohili, AQSHning Atlantika okeani sohili, Yaponiya orollarining janubiy sohili, Yangi Zelandiya orollari sohili, Oxota, Barents, Ok, Laptevlar dengizlari va b.

O'xshashlar

Geoekologik kartalar

Geoekologik xaritalashtirish

Geoekologik monitoring

Geoekologik ekspertiza

Geoekologik bashorat va ekspertiza