logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Ekologiya
  4. Экосистемалар

Экосистемалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

396.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Экосистемалар Режа: 1. Экологик система 2. Экосистемаларнинг биологик маҳсулдорлиги 3. Экосистемалар динамикаси 4. Қуруқлик ва сув экосистемаларининг тузилиши www.arxiv.uz Экологик система деб бирга яшовчи ҳар хил организмлар ва уларнинг яшаш муҳит и орасидаги қонуниятли боғланишга айтилади. Бунга ўрмон, ўтлоқ, кўл ва бошқалар мисол бўлади. Масалан, ўрмонни шундай таърифласа бўлади: Ўрмон бу географик шаклланган, ўз-ўзини бошқарувчи ўсимлик ва ҳайвонлар популяциялари йиғиндиси бўлиб, улар учун муҳитни бошқарувчи асосий ролни бир тур, ёки бир неча турга мансуб популяция ўйнайди. Ана шундай жамоаларни ифодалаш учун академик В.Н Сукачев(1942) биогеоценоз терминини тавсия этган. Организмлар жамоаси анорганик муҳит билан боғлиқ. Ўсимликлар ундаги карбонат ангидриди, сув, кислород ва минерал тузлар ҳисобига яшайди. Гетеротроф организмлар эса автотрофлар ҳисобига яшайди. Л екин улар кислород ва сувга ҳ ам муҳтождир. Жамоалар анорганик муҳит билан маълум системани шакл л антиради. Организмлар ва анорганик компонентлар бирлигида, модда алмашинувини амалга оширади. Шу тарзда экологик система ташкил топади. "Экосистема» тушунчаси илк бор инглиз экологи А. Тенсли (1935) томонидан қўлланилди. У экосистемаларни табиатнинг ер юзидаги энг асосий бирлиги деб ҳисоблади. Модда айланишиниг амалга ошиши учун анорганик модда л ар ва яна 3 экологик гуруҳ организмлари—продуцентлар, консументлар ва редуцентлар бўлиши лозим. Продуцентлар—бу автотроф организмлар бўлиб, анорганик бирикмаларидан фойдаланади. Консументлар—бу гетеротроф организмлар бўлиб, продуцентлар ва бошқа консументлар ҳосил қ илган органик моддалардан фойдаланади. Редуцентлар—органик моддалар ҳисобига яшайди ва улар мо дд аларни қ айта ў злаштириладиган бирикмаларга айлантиради. Табиатда турли экосистемалар учрайди. Масалан дарахтлардаги лишайниклар ёсти қ часи, ёки кичикро қ мува қ қат сув ҳ авзаси, ўт ло қ , ўрмон, дашт, чўл, океан, бутун ер юзининг ҳаёт билан банд қисми. www.arxiv.uz Экосистема ва биогеоценоз терминлари бир—бирига я қ индир. "Экосистема" модда алмашинуви амалга ошиб турадиган системани билдиради. Моддалар айланиши ва организмларнинг экоси с темадаги ҳаёти, доимий равишда уларни таъминланиб турадиган энергия оқимига боғлиқ. Ердаги бутун ҳаёт қуёш нурлари энергияси ёрдамида давом этади. Бунда фотосинтез ёрдамида органик бирикмаларнинг кимёвий боғланишлари ҳосил бўлади. Чўл экосистемаси Озуқа занжири деганда биз нимани тушунамиз? Жамоалардаги озуқа занжири бу энергиянинг бир организмдан иккинчисига берилиш кетма— кетлигидир. «Ўсимлик-хашорат-бақа-илон-калхат» озуқа занжирида биринчи бўғиндан кейингиларига қараб биомасса камайиб боради. Экосистемалар озиқ тўрлари орқали ўзаро боғлангандир(-расм). www.arxiv.uz Консументлар томонидан қабул қилинган озуқалар тўлиқ ў злаштирилмайди ва унинг маълум бир қисми ташқи муҳитга қ айтарилади . Ҳайвонларда озуқа моддаларнинг ў злаштирилиши 30% дан 70% гачани ташкил қилади. Энергиянинг кўп қисми нафас олишда сарфланади. қабул қилинган овқатнинг оз қисми организмларнинг ўсишига кетади. Экосистеманинг ҳаёти фақат энергия о қ имига боғлиқ бўлиб, у қуёш нури ёки тайёр органик моддалар ҳисобига таъминлана ди. Фотосинтез қилувчи организмлардан бошланувчи озуқа занжири ейилиш занжири дейилади. Ўлик ҳайвонлар ва ўсимликларнинг қолдиқларидан бошланадиган занжир эса парчаланиш занжири дейилади. Экосистемалардаги консументларга энергия оқими ўсимликларнинг тирик тўқималари ёки ўлик органик моддалар запаси орқали киради. Ў лик органик моддалар асосини ҳам фотосинтез ташкил қилади. Ўрмонларда ҳ ар йили ў саётган ўсимликлар массасининг 90% баргларининг қуриши натижасида парчаланиш занжирига тушади. Экосистемаларнинг биологик маҳсулдорлиги Жамоалар маҳсулдорлиги, экосистемадаги продуценларнинг қуёш энергиясини кимёвий энергиясига айлантириб, органик моддалар синтезлаш самарадорлигига боғлиқ. Маълум вақт давомида ўсимликлар томонидан ҳосил қилинган органик масса жамоанинг биринчи даражадаги маҳсулдорлиги дейилади. У ўсимликларнинг қуруқ ёки ҳўл массаси тарзида ифодаланади. Консумент массанинг маълум вақт ичидаги ўсиши — бу жамоанинг иккинчи даражали маҳсулдорлиги дейилади. Ҳар бир озуқа занжири, бирламчи ва иккиламчи ҳосилдорлик ҳосил қилиш тезлиги ва маҳсулотларнинг тақсимланиши бўйича турличадир. Экосистемаларда бирламчи ва иккиламчи ҳосилдорликнинг миқдорий кўрсатгичлари мавжуд. Бу ҳосилдорлик пирамидаси қонуни дейилади. www.arxiv.uz Ҳар бир озуқа занжирида маълум вақт давомида ҳосил қилинадиган биомасса ёки маҳсулдорлик кейинги озуқа занжирига нисбатан кўп. Ер юзидаги экосистемаларда биомассалар пирамидаси, сон пирамидаси қонуниятлари қайд этилади, яъни ўсимликларнинг умумий массаси, сони уларни ейдиган ҳайвонларнинг массасига ва сонига нисбатан кўп. Экосистемалар маҳсулдорлиги қонуниятларини ўрганиш, энергия оқими миқдорини ҳисобга олиш амалиётда катта аҳамиятга эга. Одамлар томонидан фойдаланадиган агроценозлар (биринчи маҳсулдорлиги) маҳсулотлари инсоният жамиятининг овқат заҳираси ҳисобланади. Икиламчи маҳсулдорлик, яъни қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ҳисобига олинадиган маҳсулдорлик ҳам катта аҳамиятга эга. Энергия оқими ва экосистемалар маҳсулдорлигини аниқ ҳисобга олиш, улардаги модда айланишини бошқариш орқали одамлар учун кўпроқ ҳосил олишда ёрдам беради. Бундан ташқари табиатдан ўсимлик ва ҳайвонлар биомассасининг қанчасини олиш мумкинлигини билишимиз ҳам керак. Уларга зарар келтирмаслик, ернинг энг юқори биологик маҳсулдорлигини билиш мақсадида чет мамлакатларда 1969-йилдан буён халқаро биологик дастур бўйича илмий изланишлар олиб борилади. Бирламчи биологик маҳсулдорликнинг ўсиш тезлиги ўсимликлар фотосинтетик аппаратининг имкониятларига боғлиқ. Ўсимликлар жамоасида фотосинтезнинг фойдали иш коэффиценти бор й ўғ и 5% ни ташкил қилади. Умуман, Ер шари бўйича ўсимликлар томонидан қуёш энергиясининг фақат бир фойизигина ў злаштирилади. Чунки фотосинтез активлиги кўп омиллар томонидан чекланди. Ер юзида бирламчи биологик маҳсулдорлик нотекис тақсимланган. Энг яхши экологик шароитда, намлик, ёруғлик, минерал тузлар, иссиқлик етарли бўлган жойларда ўсимликларда энг юқори ўсиши кузатилади. www.arxiv.uz Шимолий муз океан қ ир ғ окларидаги экосистемалар маҳсулдорлиги 20 ц  га, қ ора денгизнинг Кавказ томон со ҳ илида у 200 ц  га дан ошади. Ўрта Осиё чўлларида эса маҳсулдорлик 3 — 20 ц  га ни ташкил этади. Экосистемалар динамикаси Ҳар бир экосистемад а доимо ундаги организмларнинг ҳаётий ривожланиши ва популяцияларининг ўзгариши кузатилади. Ўзгаришлар 2 хил: 1. циклик ўзгаришлар; 2. тасодифий ўзгаришлар. Бундай ўзгаришлар сутка ва мавсум давомида ҳамда ташқи муҳит билан бўлиб турадиган даврийликка эга ўзгаришлар бўлиб, улар организмларнинг ички ритми ўзгаришларида ўз аксини топади. Биоценозда сутка давомида содир бўлиб турадиган ўзгаришлар кун ва тун давомидаги ҳаво температураси, намлик ва бошқа омиллар ўзгаришига кучли боғлиқдир. Ўрта Осиёнинг қумлик чўлларида, туш пайтларида ҳаёт тўхтаганга ўхшаб туюлади. Ҳайвонлар қуёшдан инларида яшириниб, кечаси фаоллашади. Тунда қўнғиз, сичқон, чаён, илон, ўргимчак, тулкилар тез ҳаракат қилади. Йилнинг маълум вақтида кўп турлар чуқур тинимга кетади. Даврий ўзгариш ўсимликларнинг яруслар бўйлаб тарқалишида яққол кўринади. Масалан, бир йиллик ўсимликлар эрта баҳоридаги ярусда ўсиб, ёз келганда бутунлай қуриб қолади. Биоценоздаги кўп йиллик ўзгаришлар йиллар давомида метеорологик шароитнинг ўзгаришига боғлиқ. Бундан ташқари, у яна эдификатор ўсимликлар ҳаётидаги ўзгаришлар, ҳайвонлар ҳамда патоген микроорганизмларнинг кўпайишига боғлиқ. 1953-йилда чигирткаларнинг кўпайиб кетиши натижасида ўсимликлар жамоасига кучли зарар етди. Улар ў шанда юмшо қ ғ алласимон ўсимликларни: www.arxiv.uz пирей, костер, типчакнинг 80 — 90% ни еб битирди. Бу даврда, чигиртка емайдиган ў тлар эса ў сиб к ў пайиб кетди. Фитоценоз ёки ўсимликлар жамоасидаги ўзгаришлар эдифи к атор ўсимликлар ҳаётига боғлиқ. Жамоаларда қ онуний равишда бир йўналишда жонли организмлар ў ртасидаги ў заро муносабатлар ва уларни ў раб олган муҳит билан бўладиган муносабатлар туфайли содир бўладиган ўзгаришларни сукцессия деб юритилади. «Сукцессия»— лотинча сўз бўлиб «изчиллик» ёки «мерос б ў либ қ олмоқ» ва «ирсий белги» деган маъноларни билдиради. Биологик айланишнинг тўли қ эмаслиги сукцессиянинг асосини ташкил этади. Академик В.Н. Сукачев ўсимликлар жамоасининг алмашиниши ҳ а қ ида жараён мавжуд эканлигини кўрсатади : 1. Сингенетик алмашиниш — ўсимликларнинг янги муҳит шароитларини эгаллаши. Бунда ўсимликларнинг бир—бирларига якинлашиши ва тупроқ иқлим шароитларига мослашиши муҳим роль ўйнайди. 2. Эндоэкогенентик ўзгаришлар — бу жараён сингенетик жараёндан кейин юзага келади. Жамоа бу вақтда ўзининг экологик муҳитини ҳосил қилади. Кейинги ўзгаришлар муҳитнинг ўзгариши ва жамоадаги ҳаётий фаолиятларнинг ўзгариши туфайли содир бўлади. 3. Экозоген ўзгаришлар —жамоанинг ўзига, муҳит шароитининг ўзгаришига боғлиқ бўлмаган ҳолда содир бўлади. Бундай ўзгаришлар тасодифан вужудга келиши мумкин. Академик В.Н.Сукачев бундай ўзгаришларга ўрмонларни кесиш, яйловларда молларни боқиш туфайли содир бўладиган ўзгаришларни киритади. 4. Гологенетик ўзгаришлар — бундай ўзгаришлар жамоада содир бўладиган йирик умумий ўзгаришлар бирлигидан иборатдир. Гологенетик алмашиниш шундай алманишишки, жамоанинг шахсий ўзгариши бу вақтда бутун бир катта массивдаги ёки мамлакатдаги ўсимликларнинг ўзгариши билан боғлиқ бўлади. www.arxiv.uz П.Д. Ярошенко жамоаларнинг ўзгаришини бошқачароқ тушунтиришга ҳаракат қилди ва сукцессияларни қуйидагича бўлди: А. Табиий ўзгаришлар. 1. Кетма —кет бўладиган: а) эндоэкогенетик ва б) гологенетик 2. Тасодифий ўзгаришлар Б. Антропоген ўзгаришлар 1. Кетма — кет бўладиган 2. Тасодифий ўзгаришлар. Сукцессиялар давомида турлар ў ртасидаги ра қ обат, муносабатлар туфайли аста —секин бар қ арор комбинациялар содир бўлади. Қуруқлик ва сув экосистемаларининг тузилиши Сув экосистемаларида балиқлар, бошқа сув ҳайвонлари ва сув ўтлари ҳар хил чуқурликларда яшайди. Сув билан ердаги экосистемалар орасидаги фарқ уларни яратувчи муҳитда қайд этилади Сув ҳ авзалари 2 та катта гуруҳга б ў линади: 1. Тинч туриб қ олган сув ҳ авзалари ёки лентик муҳит. Бунга —к ў ллар, ҳ авзалар ва бот қ о қ ликлар киради. 2. О қ ар сувлар —лотик муҳит —бунга дарёлар ва сойлар киради. Сувлар термодинамик характеристикаси, ёруғликни ў тказиш хусусияти, о қ им тезлиги, ш ў рлиги ва унда эриган газларнинг миқдори билан характерланади. Ёруғликнинг сувининг турли қ атламларига бир хилда тушмаслиги, босимнинг ҳар хил чу қ урликларда ўзгариши ва бошқалар сувда ҳайвонларнинг турлича жойлашишига сабаб бўлади. Уларнинг баъзилари сувнинг чу қ ур жойларида, иккинчилари сувнинг юза қисмида, учинчилари эса сув қ атламида яшайди. Тинч ёки лентик сув хавзасида 3 зонани ажратиш мумкин: www.arxiv.uz 1. Л и тораль зона —сувнинг чу қ ур б ў лмаган қисми — ёру ғ лик сув тубигача етиб боради. Бу ерда юксак ўсимликлар ва баъзи бир сув ў тлари учрай ди. 2. Лимник зона- сувнинг ундан пастроқ қисми бўлиб, бунга кам ёруғлик тушиб туради. Бу зонадан кейин эса ёруғлик тушмайди. Натижада биомасса тўпланмайди. Лимник зонанинг пастки чегараси компенсация горизонти дейилади. 3. Профундаль зона- бу жойга ёруғлик тушмайди. Яшаш муҳитига боғлиқ ҳ олда сув организмлари қуйидаги ҳаёт формаларига бўлинади: 1) Бентос (грекча "бентос" — чу қ урлик) сувнинг тубида ерга ёпишиб ёки эркин ҳолда ҳаёт кечирувчи ҳайвонлар ва ў симликлар. Бунга, моллюскалар, баъзи бир сув ў тлари, ҳ ашаротлар личинкаси мисол бўлади. 2) Перифитон (грекча "пери" — атрофида, олдида) — бу юксак ўсимликларнинг поясига ёпишиб, к ў тарилувчи моллюска, коловратка, гидра ва бошқалар. 3) Планктон ("планктос" — сузиб юрувчи организмлар) — сувнинг вертикал ва горизонтал о қ ими билан ҳаракат қилувчи организмлар. Планктон ҳолда яшовчи организмларнинг ўлчами кичик — микроскопик бўлиб, буларга майда қ ис қ ичба қ асимонлар, личинкалар, яшил, к ў к яшил сув ў тлари, диатомалар киради. 4) Н ектон (грекча "нектос" —сузиб юрувчи) — эркин сузувчи ва аралашиб юрувчи организмлар. Бу балиқлар, амфибиялар, ҳа шаротлар. 5) Нейстон (грекча— "нейстос" —сузувчи). Сувнинг юзида сузувчи организмлар. Бунга баъзи бир чивинлар ва уларнинг личинкалари, ўсимликлардан ряска мисол бўлиши мумкин. қ уйидаги хусусиятлар Ер—ҳаво муҳити, яъни қуруқлик экосистемалари учун характерлидир. Улар сув муҳитидан қуйидаги белгилари билан фарқ қилади. 1) қуруқликда асосий чекловчи омил намлик ҳ исобланади. www.arxiv.uz 2) Температура қуруқликда сув муҳитига нисбатан кўпро қ ўзгариб туради. 3) Тупроқ — организмлар учун асосий таянч вазифасини бажаради. 4) қуруқликда турли географик тўси қ лар (то ғ лар, дарёлар, чўллар) организмларнинг эркин ҳаракат килишига хала қ ит беради. 5) Субстрат характери — қуруқлик экосистемалари учун му ҳ имдир. Тупроқ ҳар хил биоген элементлар манбаи бўлиб, юқори тараққий этган экологик му ҳ итдир. қуруқликда юқори тараққий этган ўсимлик ва ҳайвон таксономик гуруҳлари мавжуд бўлиб, уларнинг мураккаблари доминантлик қилади. www.arxiv.uz Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия

O'xshashlar

Одам томонидан яратилган экосистемалар
Одам томонидан яратилган экосистемалар Агроценозлар
Экосистемаларнинг алмашинуви
Экосистема тўғрисида таълимот
Экология. Экосистема. Яшаш мухити. Экологик омиллар. Чекловчи омил. Оптимум. Организмларнинг мослашуви