Ekologiya huquqining tushunchasi, predmeti va manbalari - Ekologiya - Referatlar

Ekologiya huquqining tushunchasi, predmeti va manbalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Tabiat va jamiyat, ular o`rtasidagi o`zaro munosabat shakllari va qarashlar tizimi . 2. O`zbekistonning ekologik siyosati 3 . Ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan o`rni.

www.arxiv.uz Tabiat - keng ma'noda - butun borliq, olam va uning xilma-xil shakllari; tor ma'noda - kishilarning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo`lgan atrof tabiiy muhit. Jamiyat va tabiat tizimini ko`rib chiqayotganda ikkinchi tor ma'nodagi tushuncha qo`llaniladi. Chunki inson o`zining hayoti davomida butun borliqdan emas, balkim uni o`rab turuvchi va uning ta'siri doirasida turgan atrof tabiiy muhitdan foydalanishi mumkin. Shu tariqa insoniyat tarixida jamiyat bilan tabiat o`rtasida to`xtovsiz va xilma-xil o`zaro ta'sirlar ro`y berib kelgan. Ammo tabiat insonlarsiz bu moddiy dunyoda hukm surib kelgan, lekin insonlar tabiatning bir bo`lagi bo`lib, ular tabiatsiz hayot kechira olishmaydi. Insonlar o`z hayoti uchun zarur bo`lgan hamma narsani tabiatdan oladi. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-bosh uchun xom ashyo, qurilish uchun binokorlik materiallari, nafas olish uchun atmosfera havosi, ichish uchun suv, dam olish uchun go`zal landshaftlar va h.k. Shunday qilib inson hayoti davomida foydalanilgan hamma narsalar tabiiy modda va kishilar faoliyatining mahsulidir. Inson - tirik organizmlar turkumiga kiruvchi murakkab ijtimoiy va mehnat faoliyatini yurgazuvchi individ. Inson tarixiy - jamoat jarayoni subyekti bo`lib, u Yer kurrasidagi moddiy va ma'naviy-madaniy rivojlanishning asoschisidir. Inson boshqa turdagi tirik mavjudotlar bilan genetik bog`langan holatda, lekin ulardan ongining yuqoriligi, mehnat qurollarini ishlab chiqara olishi, nutqning rivojlanganligi, ijodiy faolligi, hamda ahloqiy, ma'naviy va ruhiy o`z o`zini anglay olishi bilan ajralib turadi. Jamiyat - keng ma'noda insonlarning tarixan qaror topgan birgalikdagi faoliyatlari majmui yoki tor ma'noda - ijtimoiy munosabatlarning konkret tipi. Shunday qilib, aqliy mehnat faoliyatiga ega bo`lgan insonlar yig`indisi bo`lgan jamiyat atrof tabiiy muhit bilan passiv (sust) emas, balkim aktiv (faol) ta'sir doirasida bo`lishi mukarrardir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning "O`zbekiston XXI bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va rivojlanish kafolatlari" degan asarida "Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi

www.arxiv.uz juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo`l qovushtirib o`tirish o`z-o`zini o`limga maxkum etish bilan barobardir" 1 degan edilar. Agarda jamiyat va tabiat o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga inson hayotining tarixi nuqtai nazaridan qaraydigan bo`lsak, ularni quyidagi munosabat shakllariga ajratsak bo`ladi: oddiy, oddiy-iqtisodiy, iqtisodiy, iqtisodiy-ekologik, ekologik. Jamiyat va tabiat o`rtasidagi oddiy munosabat shakli - kishilarni ekologik tizimni buzmaydigan soddalashtirilgan hayot tarzi. Ekologik tizim (ekotizim) - tirik organizmlar majmui va ularning yashash muhiti yig`indisi bo`lib, tirik organizmlar o`zaro va atrof tabiiy muhit bilan uzviy aloqadorlik qonuniyati asosida bo`lgan holati. Bu shakl kishilarning ibtidoiy jamoa tuzumidagi hayot tarziga, ya'ni insoniyat tarixining ilk ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyasi davriga xosdir. Sinfiy jamiyat shakllana borgan sari, kishilar soni va ishlab chiqarish qurollarining sifati o`sib borishi bilan tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarning yangi shakli - oddiy-iqtisodiy ko`rinishi namoyon bo`lgan. Natijada, kishilarning hayot tarzi tabiiy muhitni ma'lum bir kichik maydon va makon bo`yicha ekologik xavfsizlik darajasini keskunlashuviga olib kelgan. Jamiyatda ishlab chiqaruvchilar va amaldorlar sinfining shakllana borishi va ish qurollarining takomillashib davlatlar orasidagi nizolarning kengayishi feodalizm va ilk bozor munosabatlari yuzaga kelgan kapitalizm davrlarida iqtisodiy munosabat shakli yuzaga keldi va rivojlandi. Yer kurrasida ekologik inqirozli obyekt va hududlarning kengayishi, ommaviy kasalliklarni ko`payishi XX-asrning ikkinchi pallasiga kelib kishilar e'tiborini tabiatga qarashga majbur etdi. Yevropa, Ayrim Osiyo va Shimoliy Amerika mamlakatlarida nafaqat tabiatdan samarali foydalanish, balkim uni asrashga bag`ishlangan bir qator qonunlar qabul qilindi va o`sha asosida ekologik chora tadbirlar amalga oshirildi. Natijada tabiat bilan jamiyat o`rtasida yangi munosabat - iqtisodiy-ekologik shakl yuzaga keldi. Jamiyat va tabiat o`rtasida iqtisodiy-ekologik munosabat shakli - mavjud ekologik tizimni saqlab qolish 1

www.arxiv.uz darajasidagi kishilarning tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan hayot tarzi. Tabiiy muhitni inqirozga, ijtimoiy muhitni falokatga olib kelmaslik uchun biz yaqin kelajakda ekologik munosabat shakliga o`tib olishimiz kerak. Jamiyat va tabiat o`rtasidagi ekologik munosabat shakli deb biz kishilarni tabiat resurslardan o`ta samarali foydalanishga, qayta tiklash va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan hayot tarzini tushunamiz. Bunday hayot tarzi mavjud ekologik tizimni sog`lomlashtirishga olib keladi. Ekologik munosabat shaklida davlatning boshqaruv tizimi avvalam bor ekologik nobop hudud va obyektlarni tiklashga qaratilgan bo`ladi. Bu yerda ishlab chiqarish texnologiyasi birinchi navbatda kam chiqitli yoki yopiq holda bo`lishni talab etadi. Ekologik ong va madaniyat kishilarning jamiyatda tutgan o`rnini belgilovchi mezon omili bo`lib qoladi. Ekologik qonunlar va normativ xujjatlar nafaqat bevosita, balki bilvosita ham ekologiyalashtirilgan va amaliy tadbiqi mexanizmiga to`liq asoslangan bo`lishini talab qiladi. Tabiiy resurslardan foydalanishni cheklash va tabiiy obyektlar "rekonstruksiyasi" bir mamlakat miqyosida emas, balkim ekologik xavfli hududlar bo`yicha amalga oshiriladi va ular davlat tomonidan alohida muhofaza etish obyektiga kirishini taqazo qiladi. Shunday qilib, biz tabiat va jamiyat o`rtasidagi turlicha munosabat shakllarini ko`rib chiqdik. Lekin, insonlarning tabiatga nisbatan dunyoqarashlari, ularning xarakteriga o`xshab, turlicha bo`lishi tabiiy holdir. Insonlarning dunyoqarashi, - degan edi Abu Nasr Farobiy, - ularning tashqi ko`rinishiga o`xshab turlicha bo`ladi va bu fazilat ularning ilmiga, hayot tarziga, yashash muhitiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liqdir. Biz ham ulug` o`rta asr faylasufi A.N. Farobiy fikriga to`lig`icha qo`shilib ekologiya borasidagi qarashlar tizimini ko`rib chiqamiz. Buyuk rus ekolog olimi N.F. Reymers 1 ekologiya keng ma'noda "insonlarni yashab ketishi haqidagi ta'limot" deb bejiz aytmagan. Chunki insonlarning chegaralangan Yer kurrasida yashash muddati ularning ekologik dunyoqarashi va bu dunyoqarashlarning amaliyotda tadbiq qila olish imkoniyati bilan belgilanadi. 1 Reymers N.F. Nadejdi na vijivaniye chelovechestva. Konseptualnaya ekologiya. – M.: ITS «Rossiya Molodaya» - Ekologiya, 1992

www.arxiv.uz Ekologik konsepsiya - tabiat va jamiyatning o`zaro ta'siri to`g`risidagi qarashlar tizimi, ya'ni jamiyat qonunlari bilan tabiat qonunlarining o`zaro harakat yo`nalishlari o`rni, ahamiyati va mohiyati haqidagi dunyoqarash. Taniqli ekolog-huquqshunos olim V.V. Petrov 2 shu kungacha bo`lgan ekologik dunyoqarashlarning mohiyati va mazmuni bo`yicha o`n ko`rinishini ajratadi: naturalistik, iste'molchilik, alarmizm, ekologik inqiroz sabablari, harakatlar strategiyasi, o`sish va organik rivojlanish, global boshqarish, ekologik revolutsiyalar nazariyasi, muhofaza qilish va rivojlanish, sotsialistik. Naturalistik konsepsiya - jamiyatdan ustun turuvchi tabiatni ilohiy kuch, dono yaratuvchi, ideal borliq deb qaraydigan falsafiy oqimlar va maktablar. Bunday qarashlar tizimi tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarning oddiy va oddiy-iqtisodiy shakli davridagi kishilarga hos dunyoqarash. Shuning uchun ham ularning xudosi suv, olov, yer va boshqa tabiat obyektlari yoki hodisalari bo`lib kelgan. Ular shu muhitda tabiatning bir bo`lagi sifatida yashab kelganlar va o`zgacha yashashni tushuna olmaydilar ham. Naturalistik konsepsiyasiga qarama-qarshi dunyoqarash iste'molchilik konsepsiyasi - jamiyat qonunlarini tabiat qonunlaridan ustun yoki kishilarni tabiat ustidan hukmronlik g`oyasini ilgari suradiganlar. Bunday g`oya namoyondalari jamiyatni iqtisodiy munosabat shakliga olib kelganlar. Kishilar va tabiat o`rtasidagi iqtisodiy munosabat shakli bundan 20-30 yil avval keskin ekologik inqirozlarga olib keldi. Buning hammasi aholi orasida davlatning boshqaruv siyosatiga nisbatan qarama-qarshi harakatlarini yuzaga keltirdi. Atrof tabiiy muhitni yomonlashuvi va spid kabi og`ir kasalliklarni paydo bo`lishidan vahimaga va tashvishga tushgan kishilar ekologik partiya va jamoat harakatlari, uyushmalarini tuzdilar. Ulardan biri "Alarmizm"chilar, ya'ni "alarm" nemis va ingliz tilida tashvish, vahima, havotir degan ma'noni anglatadi. Ular asosan rivojlangan mamlakatlarda (Germaniya, Angliya, Fransiya, Avstriya, Rossiya, AQSH, Ispaniya...) faoliyat ko`rsatib kelmoqdalar. Maqsadlari - tabiiy muhitda kechayotgan salbiy jarayon, hodisa va voqealarni mohiyatini ochib 2 Petrov V.V. Ekologicheskoye pravo Rossii. – M.: Bek, 1997

www.arxiv.uz tashlash va noekologik siyosatga qarshi ochiqdan-ochiq kurashish. Alarmizm namoyondalari o`zlarining dunyoqarashlari bo`yicha ikki oqimga bo`linadilar: pessimistik qarashlar - kishilarning yashash muhitini juda mudhish ko`rsatib, hozirgi sivilizatsiya so`zsiz ekologik inqirozga olib keladi, deganlar; optimistik qarashlar - faqat demokratik (fuqarolar) jamiyati va erkin bozorgina ekologik inqirozning oldini olishi mumkin, deganlar. Alarmizm namoyondalari ma'lum bir yagona partiyaga birlashmaganlar va aniq bir dunyoqarashga ham egamaslar, lekin ekologik inqirozni oldini olishga bor kuch va bilimlarini sarf qilayotgan olimlar, ishchilar, maishiy-xizmat va sport sohasida ishlaydigan turli kasb sohiblari bo`lib, ular "Grinpis", "Yashillar partiyasi", "Kedr" kabi oqimlarga birlashganlar. Ularning soni 10 dan oshib ketgan va o`z saflariga 30 mln.dan oshiq kishilarni birlashgandirlar. Alarmizmchilarga yaqin bo`lgan dunyoqarash - ekologik inqiroz sabablari konsepsiyasi. Ular ham ekologik inqirozni kelib chiqish sabablarini ilmiy-texnik taraqqiyot va aholi sonining tez sur'atlarda o`sib ketishi deb biladilar. Sivilizatsiya va demografik portlash ekologik xavfsizlik darajasiga teskari proporsional ravishdadir va ekologik inqiroz holatidan chiqib ketish uchun demografik holatni boshqarish va tabiiy resurslarga nisbatan aholi sonini uyg`unlashtirish kerak deganlar. Bunday tadbirlarni olib borish har bir mamlakatning iqtisodiy ko`rsatqichlari, tabiiy sharoiti va resurslari imkoniyatlariga monand ravishda olib borilishi kerakligini e'tirof etadilar. Ilmiy-texnik revolutsiya va demografik portlash oqibatidan chiqib ketishni tavsiya qiluvchi g`arb sotsiologlarining harakatlar strategiyasi namoyondalari uch yo`lni ma'qul ko`ryaptilar. Bu yo`ldagi dunyoqarashlar tizimi: tabiatga aralashmaslik; muammosi bor tabiat qonunlariga xujum qilish yoki aralashish; atrof muhitga kishilarni moslashtirish orqali kishilik jamiyatini boshqarish. O`sish chegarasi va organik rivojlanish konsepsiyasi namoyondalari Yer kurrasi resurslari imkoniyatlariga monand ravishda, ilmiy-texnik va insonlarni o`sish chegarasini belgilash yoki bunday ilmiy asoslangan o`sishni chegaralash

www.arxiv.uz ma'lum bir region (mintaqa), hudud yoki ma'muriy chegarada amalga oshirishni tavsiya etadi. Global boshqaruv konsepsiyasi - atrof tabiiy muhit komponentlari yagona bir tizimda harakat qiladi va ular ajralmasdir degan g`oyani olg`a suruvchilar. Shuning uchun ham atrof tabiiy muhitni saqlab qolish ma'lum bir hudud yoki mamlakat doirasida emas, balkim xalqaro miqyosda, butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi tadbiri orqali amalga oshirishini yoqlab chiqadiganlar. Muhofaza qilish va rivojlanish konsepsiyasi namoyondalari jamiyatning ekologik talablarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish talablariga moslatirishni taklif qiladilar. Bu oqim qarashlarini rivojlangan "katta yettilik" davlatlarida keng targ`ib qilinayapti. Ekologik revolutsiyalar konsepsiyasi - siyosiy tuzum va kishilarni ekologik dunyoqarashlarini keskin ravishda - revolyutsion yo`l bilan iste'molchilik psixologiyasidan ekologik talablar doirasiga o`tkazish. Ammo bu taklif qanchalik yaxshi bo`lmasin, bir qoidani esdan chiqarmaslikka undaydi - kishilik jamiyatida (tabiatdagi singari) revolyutsion yo`l bilan biron bir tadbirni amalga oshirish ularda salbiy oqibatlarni kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Lekin hozirgi ekologik inqiroz holati ekologik ong, madaniyat, o`quv va tarbiyani keng miqyosda va jadal sur'atlarda olib borishni takazo qiladi. Aks holda "tabiatdagi tizimlarni evolyutsion rivojlanishini orqaga qaytarib bo`lmaydi" degan tabiat qonuni o`zining salbiy ko`rinishlarini saqlab qolishi va eski ijobiy tizimni tiklash imkoniyati bo`lmasligi mumkin. Sotsialistik konsepsiya asoschilari K. Marks va F. Engels tomonidan keng ta'riflangan dunyoqarash atrof tabiiy muhit holatini inobatga olib jamiyat kuchlarini bir me'yorda rejali rivojlantirishni yoqlab chiqadiganlar. Albatta bu dunyoqarash amalda (70 yil Sovet tuzumi hukm surganda) o`z ifodasini topa olmadi. Tabiatni biron bir mamlakatda rejali muhofaza qilish yoki undan foydalanish ekologik holatga emas, balkim iqtisodiy -ijtimoiy, siyosiy holatga qarab olib borilishini isbot qildi. Tabiiy resurslarni aniq hisobini olish va ulardan

www.arxiv.uz rejali foydalannish biron bir hudud yoki mamlakatda emas, balkim butun bir region yoki Yer kurrasi bo`yicha global holda amalga oshirish mumkin bo`ladi. Yuqorida sanab o`tilgan ekologik konsepsiyalardan tashqari dunyoning turli joylarida, turli dunyoqarashga ega bo`lgan qarashlar tizimidagi partiyalar, oqimlar, harakatlar, kengashlar, jamg`armalar mavjud. Lekin, bizningcha, ekologik konsepsiya - tabiat qonunlari bilan jamiyat qonunlarini o`zaro uyg`unlashgan va ilmiy asoslangan holda rivojlanishini yoqlab chiqadigan qarashlar tizimidir. Aks holda boshqacha qarashlar tizimi noekologik konsepsiyalar tizimiga kiradi. 2. Tabiatni muhofaza qilish prinsiplari Tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabat shakllari va konsepsiyalaridan kelib chiqadigan hamda ekologik qonunlarni maqsadi va mohiyatini belgilab beradigan uchinchi qadam - kishilarning jamiyatdagi ekologik munosabatlarida amal qilishi kerak bo`lgan asosiy prinsiplari yoki qoidalari. Bu prinsiplar tabiat qonuniyatlariga asoslangan bo`lib ular quydagilardan iboratdir: 1. Tabiiy hodisa va jarayonlar ko`pqirralikdir. Tabiiy hodisa va jarayonlarning ko`pqirralik prinsipi ma'lum bir tabiiy obyektdan turli xil xalq xo`jaligi sohalarida ulardan foydalanishni inkor etmaydi, lekin foydalanishda ekologik tizimlarni saqlab qolish yoki tiklash nuqtai nazardan ustuvor (prioritet) sohalarni belgilashni taqazo qiladi. 2. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish mintaqaviydir, ya'ni mahalliy sharoitlarni inobatga olgan holda ekologik tadbirlarni olib borish kerakligi prinsipi. Mamlakatimiz iqtisodiy rivojining tayanchi bo`lgan tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish ularni har tomonlama (iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy) baholashni, istiqbolli yo`nalishlarini aniqlashni, mahalliy va ekologik sharoitlarini inobatga olgan holda amalga oshirishni talab qiladi. 3. Tabiiy hodisalar va jarayonlar o`zaro uzviy bog`langandir. Birinchi ekologik mintaqaviy prinsipni davomi sifatida shuni aytish kerakki tabiatning ma'lum bir obyektini muhofazalash yoki uni buzish qolgan tabiiy obyektlarga o`z

www.arxiv.uz ijobiy yoki salbiy ta'sirini albatta o`tkazadi, ya'ni "zanjir reaksiyasi" usulida ishlaydi. 4. "Zanjir reaksiyasi" qonuniyatining davomi, lekin uchinchi tabiat prinsipiga qarama-qarshi bo`lgan qoida - biron bir tabiiy obyekt muhofazasi ikkinchi bir tabiiy obyektning zarari bo`lishi ham mumkinligi. Masalan, Afrika qit'asidagi milliy bog`larda tashkil etilgan qo`riqxonalarda fillar sonining ko`payib ketishi u yerdagi o`simlik dunyosini siyraklashuviga va tuproq unumdorligini pasayishiga olib kelmoqda. Shuning uchun ham ma'lum bir obyekt muhofazasiga qaratilgan ekologik tadbirni qolgan tabiiy obyektlar imkoniyatlariga monand ravishda va ilmiy asoslangan tarzda amalga oshirishni taqazo qiladi. 5. Yuqorida zikr etilgan to`rt ekologik prinsip bizlardan tabiat muhofazasiga kompleks yondoshuv prinsipini tadbiq qilishni taqazo qiladi. Tabiatni muhofaza qilish va shu bilan bir qatorda tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni biron bir soha yoki yo`nalish bo`yicha to`liq amalga oshirib bo`lmaydi, balki kompleks sohalararo boshqaruv va nazorat asosida amalga oshirishni talab qiladi. O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat ko`mitasining faoliyati xuddi shu komplekslilik prinsipiga asoslangandir. Umuman olganda, tabiatni muhofaza qilish bir qaraganda tabiiy resurslardan foydalanishga qarama-qarshi yo`nalishga o`xshaydi. Lekin, ekologik tizimdagi katta yoki kichik doiradagi modda va energiya almashuvi ham tabiiy obyektlarning biri ikkinchisiga ta'sir etishi, ya'ni foydalanishi va muhofaza qilishi asosida bo`ladi. Hech qaysi tirik mavjudot (hayvonot dunyosi, o`simliklar, insonlar) atrof tabiatdan foydalnmasdan turib hayot kechira olmaydi. Ma'lum bir ekologik me'yordagi bu harakatlar ekologik tizimlarni ushlab turuvchi zaruriy hodisa va jarayonlar turkumiga kiradi. Bundan bir vaqtning o`zida tabiatni muhofaza qilish va foydalanish prinsipi kelib chiqadi. Shunday qilib, jamiyatning tabiatga nisbatan yo`naltirilgan harakatlari ekologik prinsiplarga yondoshgan va chuqur ilmiy asoslangan bo`lishni talab qiladi. Chunki inson tabiatning bir bo`lagi, lekin aksi emasdir.

www.arxiv.uz 3 . O`zbekistonning ekologik siyosati Yer kurrasida yuzaga kelayotgan ekologik nobop muhitning chu qurlashuvida ozmi-ko`pmi O`zbekiston Respublikasining ishti roki bor. Istiqomat qilayotgan 24 mln.dan ziyod aholining yarmi dan ko`prog`i ekologik xavfsiz bo`lmagan muhitda istiqomat qilmoqda. Orol dengizi va uning atrofida ro`y bergan ekologik in qiroz holati Sovet davrining noekologik agrar va iqtisodiy siyosatining natijasidir. Shuning uchun ham davlatimiz, shaxsan Prezident I.A.Karimov, ekologik masalalarni iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy islohotlar bilan uyg`unlashtirgan holda olib borishni lozim deb topmoqdalar 3 . XX asr oxiriga kelib O`zbekistonda quyidagi taktik va stra tegik yo`nalishlar ishlab chiqilgan: «2005 yilgacha bo`lgan davrda tabiatni muhofaza kilish va tabiiy resurslardan samarali foy dalanishning Davlat dasturi», «O`zbekiston Respublikasida ta biatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanishning ekologik ta'minlashning milliy harakatlar rejasi», «O`zbekiston Respub likasida atrof muhit gigiyenasi bo`yicha milliy harakatlar das turi», «Biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo`yicha milliy strategiya va reja». Bu hujjatlarda davlatimizning jamiyat va tabiat o`rtasidagi munosabat shakli, hozirgi kunda va kelajakda qanday bo`lishi, O`zbekistonning ekologik konsepsiyasi, maqsa di va prinsiplari belgilab berilgan. Ekologik maqsad va vazi falarni amalga oshirishning taktik va strategik harakatlar das turi va yo`nalipshari ko`rsatib o`tilgan. O`zbekiston Respublikasi ekologik siyosatitng asosiy maqsadi — kishilarning hayotiy zarur bo`lgan ekologik xavfsiz muhitini ta' minlash uchun tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ya'ni tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi iqti sodiy-ekologik munosabat shaklini qo`llash. Biz bilamizki, mustaqillik davrigacha O`zbekiston hududi Chor Rossiyaga, so`ngra Sovet Ittifoqining xom ashyo yetishtirib bera digan chekka o`lkasi bo`lib hisoblangan. Shuning uchun ham tabiiy va mineral xom ashyo zahiralaridan maksimal holda ekstensiv usulda foydalanilgan, ya'ni iqtisodiy munosabat shaklida 3 Karimov IA. O`zbekiston buyuk kelajak sari. — T.: O`zbekiston, 1998.

www.arxiv.uz bo`lgan. Bunday totalitar tuzumdagi munosabat shaklidan birdaniga eko logik munosabat shakliga, jamiyatda na iqtisodiy, na huquqiy, na ijtimoiy-madaniy asosi yaratilmay turib o`tishni, hattoki nazariy jihatdan ham amalga oshirib bo`lmaydi. O`zbekiston Res publikasi tanlagan yo`li tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabat larni iqtisodiy-ekologik shakli, ya'ni bosqichma-bosqich ekolo gik munosabat shaklga o`tishga asos bo`lmog`i darkor. 29 avgust 1997 yilda qabul qilingan O`zbekiston Respublika sining «Milliy xavfsizlik Konsepsiyasi to`g`risida»gi Qonu nida mamlakatimizning ekologik konsepsiyasi berilgan bo`lib, unda quyidagilarga e'tibor berilgan 4 : — shaxsning hayotiy zarur ehgiyoji bo`lgan kishilarni sog`ligi ni muhofaza qilish va insonlarning turmushi uchun optimal holat dagi ekologik sharoitlarni yaratib berish; — jamiyatning hayotiy zarur ehtiyoji bo`lgan oilani har to monlama qo`llab-quvvatlash, mo`tadil ekologik vaziyatni tashkil etish, aholining sog`ligini ta'minlash, jismoniy bakuvvat av lodni shakllantirish; — davlatning hayotiy zarur ehtiyojlari bo`lgan barqaror ri vojlanish, mintaqaviy iqtisodiy holatni mo`tadillashtirish, so g`lom hayot tarzini shakllantirish. Shunday qilib O`zbekiston uchun yagona bo`lgan shaxs, jamiyat va davlatning xayotiy zarur extiyojlaridan biri — ekologik xavfsiz muhit milliy xavfsizlikning ajralmas bir bo`lagidir. Respublika miz ekologik siyosatining asosiy maqsadini bajarmoq uchun organik rivojlanish bilan bir qatorda muhofaza qilish va rivojla nish konsepsiyasini qo`llashni ma'qul deb topgan. Bu degan so`z shaxs, jamiyat va davlatning ekologik talablarini mintaqalar bo`yicha iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish talablariga mos lashtirish kerak. 4. Ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan o`rni. 4 Natsionaln i y dok l ad «O sos t oyanii okruja yush ey prirodnoy sred i i ispolzovanii prirodn i x resursov v Respublike Uzbekistan». -T.: С hinor ENK , 1998.

www.arxiv.uz Tabiatdan foydalanish va ularni muhofaza qilish bilan, bog`liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy chora-tadbirlar tizimi va ularning ta'sir doirasi har bir tarixiy bosqichda mavjud ilm, fan va texnika rivojlanishi hamda atrof tabiiy muhit holatining darajasiga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun ham XX asrda amalga oshirilgan fan-texnika revolutsiyasi natijasida yaratilgan yangi texnika vositalari, ishlab chiqarish obyektlari o`z navbatida tabiatga bo`lgan ta'sirini oshishi misli kutilmagan ekologik salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Ekologik munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan ijtimoiy-huquqiy chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshladi. Ushub holat ekologik huquqiy munosabatlar doirasi va darajasini o`rganuvchi ekologiya huquqi fanining paydo bo`lishi va rivojlanishiga zaruriyat yaratdi. Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishni o`rganuvchi fonddir. Ekologiya huquqi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimida o`z o`rni va salohiyatiga ega bo`lgan alohida yo`nalish va xususiyatlarga ega bo`lgan huquq sohasi hisoblanadi. Shuni alohida ta'kidlash kerakki har bir huquq sohasining mohiyati tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlar doirasi va darajasiga bog`liq bo`ladi. Shu jumladan, ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlarning kengligi, murakkabligi, xilma-xilligi va o`ziga xos xususiyatlari bilan boshqa huquq sohalaridan ajralib turadi. Keng qamrovli (kompleks) ahamiyatga ega bo`lgan huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda boshqa huquq sohalarining huquqiy qoida-talablari va tamoyillardan foydalanadi. Ekologiya huquqi ham tabiat-jamiyat tizimidagi global ahamiyatga ega bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda birinchi navbatda ekologik umum majburiy ahamiyatga ega bo`lgan tamoyil, usul va qoida-talablardan foydalanadi, ikkinchidan, ushbu murakkab ekologik muammolarni hal qilish,

www.arxiv.uz ularning huquqiy tartibotini ta'minlashda o`zaro bog`liq bo`lgan huquqning boshqa sohalarining kuch va imkoniyatlaridan foydalanadi. Chunki, ekologiya huquqi hal qilishga qaratilgan ekologik muammo va vazifalarning ko`lami kengligi, murakkab va ahamiyatliligi sababli faqatgina jamiyat hayotining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy jabhalarida mavjud bo`lgan barcha vosita chora-tadbirlarni safarbar qilish orqali ekologik munosabatlarni tartibga solish mumkin. Shuning uchun ham ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ekologik tamoyil, qoida va talablar bilan bir qatorda boshqa huquq sohalari ya'ni ma'muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat va xo`jalik-huquqiy vosita va qoida-talablaridan foydalanadi. Demak, ekologiya huquqi - tabiat va jamiyat tizimida paydo bo`ladigan ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan keng qamrovli va ko`p tarmoqli huquq sohalaridan biri bo`lib hisoblanadi. Biz ekologiya huquqi fanini chuqurroq o`rganmoqchi bo`lsak, avvalambor «Ekologiya fani» haqidagi umumiy tushuncha va yo`nalishlarini yetarli anglashimiz kerak bo`ladi. Ekologiya – murakkab tizimga ega bo`lgan, tirik organizmlarning yashash sharoiti va shu organizmlarning o`zlari yashab turgan muhit bilan o`zaro murakkab munosabatlarini o`rganuvchi fandir. 1866 yilda nemis biologi o`z ilmiy asarida birinchi bo`lib «Ekologiya» atamasini fanga kiritib, uning ma'nosini tirik organizmlarning o`zaro va ularning yashash muhiti bilan bog`liqligini o`rganuvchi ta'limot sifatida ifodalaydi. Ekologiya atamasi yunoncha «oikos» – turar joy, yashash muhiti, uy, - «logos» – ta'limot, degan ma'noni bildiradi. Bir so`z bilan aytganda, ekologiya biz yashab turgan muhit, uy, vatanimiz haqidagi fandir. Ilm, fan-texnikaning rivojlanishi tabiat haqidagi bilimlarning kengayishi va o`z navbatida tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro ta'sirlarning keskinlashishi ekologiyaning biologiya fanining kichik bir qismidan ajralib, alohida fan sifatida rivojlanishiga olib keldi. Ekologiya – tabiat fanlarining barcha soha va

www.arxiv.uz tarmoqlariga kirib borib, jamiyat hayotining muhim jabhalari hisoblangan iqtisodiyot, siyosat, ma'naviyat-madaniyat, ijtimoiy majmualarni qamrab oldi. Tabiat va jamiyat hayotining barcha soha va yo`nalishlarini qamrab olgan ushbu jarayon, ya'ni «Ekologiyalizatsiyalashtirish» asosida bugungi kunda murakkab tizimga ega bo`lgan, global ahamiyatdagi ekologiya fani shakllandi. Ekologiya fani hozirgi kunda 70 ga yaqin «Tabiat-jamiyat tizimida» gi ta'limot va g`oyalar majmuasini o`z ichiga oladi, ya'ni, odam ekologiyasi, iqtisodiyot ekologiyasi, muhandislik ekologiyasi, agro ekologiya, kimyoviy ekologiya, huquqiy ekologiya va boshqalar. Demak, ekologiya huquqi fani global ahamiyatdagi ekologiya fanining tarkibiy qismlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi fanini oldida «Tabiat-jamiyat tizimi» da turli shakl va yo`nalishlarda paydo bo`ladigan o`zaro ta'sirlarni barqarorlashtirish, harakat yo`nalishlarini aniqlash, jamiyat a'zolarining tabiatdan foydalanish bilan bog`liq ehtiyojlarini qondirish me'yorlarini o`rnatish, tabiat qonunlari darajasida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish talablarini belgilash kabi ma'suliyatli vazifalarni yuklaydi. 5. Ekologiya huquqi fanining rivojlanishi tarixi , asosiy yunalishlari va predmeti. Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida o`zaro ta'sirlar natijasida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishni o`rganuvchi fan va huquq tizimining alohida sohasi sifatida o`z rivojlanish tarixiga egadir. Biz tabiat-jamiyat tizimidagi qadimiy-tarixiy jarayonni o`rganishni oson bo`lishi maqsadida shartli ravishda uch bosqichga bo`lamiz: 1. Sotsialistik tuzumgacha bo`lgan boy tarixiy davr (1017-1924 yillargacha bo`lgan bosqich); 2. Sotsialistik tuzum (1924-1990 yilgacha); 3. Mustaqillik davri 1991 yildan xozirgacha. Birinchi boy tarixiy bosqich eramizdan avvalgi ming yilliklardan XX asrning 20 yillarigacha bo`lgan davrni o`z ichiga olib, tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza qilish qoida-talablarining turli-tumanligi, o`ziga xos xususiyatlarini kuzatishimiz mumkin.

www.arxiv.uz Jamiyatning tabiat bilan bog`liq munosabatini tartibga solish odamlar qabila-qabila bo`lib birlashib, o`z xududlarida yer, o`rmon, xayvonot dunyosi va resurslaridan foydalanish qoida-talablari joriy qilinib kelingan. Inson ongining rivojlanishi yangi mehnat qurollarining vujudga kelishi tabiat boyliklaridan foydalanish miqdori va o`z navbatida ta'sir ko`rsatish darajasi ortib boradi. Tabiatdan foydalanish qoida-talablari jamiyat a'zolarining diniy qoida- talablari, urf-odatlariga aholining turmush tarziga aylana borib, insonning tabiatdan foydalanish, uni avaylab asrash bilan bog`liq majburiyatlari, javobgarlik choralari belgilanib boriladi. Ayniqsa, eramizning o`rta asrlarida davlatchilikning rivojlanishi va taraqqiy etishida tabiiy resurslarning ahamiyati cheksiz xisoblanib, yer-suvdan foydalanish qoida-talablari rivojlana boradi. Ayniqsa, musulmon huquqining manbalari va boshqa tarixiy-huquqiy ahamiyatdagi merosimizda yer-suv, o`simlik va xayvonot dunyosidan foydalanish talablari, ularni muhofaza qilish majburiyatlari, javobgarlik choralari kabi qoidalarning belgilangan bo`lib, ushbu soxada munosabatlarni tartibga solishga katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Shuni alohida ta'kidlash joizki, XX asrning 20-yillarigacha bosib o`tilgan boy tarixiy evolyutsion jarayonida tabiatdan foydalanish, bularni asrab- avaylash bilan bog`liq umummajburiy ahamiyatga ega bo`lgan qoida-talablari o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, birinchidan, ushbu qoida-talablar alohida mahsus tizimga ega bo`lmay, mulk bilan bog`liq qoidalar tizimida rivojlangan, ikkinchidan, tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni asrab-avaylash qoida- talablari aholining madaniyati va turmush tarziga singib ketganligi, o`z navbatida huquqiy munosabatlarni rivojlantirishga hizmat qilgan. XX asrning 20 yillaridan boshlab, zaminimizda sotsialistik tuzumning o`rnatilishi, O`zbekiston SSR ning ittifoqdosh respublikalar tarkibida agrar davlat sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza qilish yangi huquqiy qoida-talablarning joriy etilishi bilan bog`liqdir.

www.arxiv.uz 1917 yilda Yer haqida Dekretning imzolanish muhim ahamiyatga ega bo`libdi. 1999 yilda O`zbekiston SSR ning yer-suv kodeksi qabul qilinishi yer va suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish munosabatlarini tartibga soluvchi birinchi kodifikatsiyalashgan hujjat xisoblanadi. 1941 yilda O`zbekiston SSR ning «Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish to`g`risida» gi qonunning qabul qilinishi esa o`z navbatida qishloq xo`jaligida yer va suvdan foydalanish va ularni muhofaza qilishning rivojlanishini ko`rsatadi. 1957-1963 yillarda barcha ittifoqdosh respublikalarda shu jumladan O`zbekiston SSR da ham «Tabiatni muxofaza qilish to`g`risida» gi qonuni qabul qilinib, birinchidan, tabiatni muhofaza qilishning tamoyillari, asosiy qoida- talablari mustaxkamlanadi, ikkinchidan, tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va o`rganishda alohida urgu beriladi. O`zbekiston Respublikasida «Tabiat-jamiyat» tizimidagi o`zaro munosabatlarining ilmiy jixatdan asoslangan huquqiy asoslarini yaratish 1991 yilda respublikamiz mustaqilikka erishgandan so`ng amalga oshira boshlandi. O`zbekiston Respublikasining Kosntitutsiyasi, «Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida», «Davlat sanitariya nazorati to`g`risida», «Suv va suvdan foydalanish to`g`risida», «Muhofaza etiladigan tabiiy xududlar to`g`risida»gi qonunlari, o`simlik va xayvonot dunyosini muhofaza qilish qonunchiligi hujjatlarining qabul qilinishi O`zbekiston Respublikasi «Ekologiya huquqi» fanining huquqiy asoslarini yaratdi. Tabiat va jamiyat o`rtasidagi uzaro ta'sirlar natijasida turli ijtimoiy muno sabatlar paydo bo`ladi. Ushbu soh ada ijtim o iy munosabatlarni biz ijtimoiy- ekologik munosabatlar deb ataymiz. Bugungi kunda tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar uchta quyidagi asosiy yunalishlarda paydo bo`ladi: 1. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog`lik ekologik huquqiy munosabatlar;

www.arxiv.uz 2. Tabi i y resurslardan o q ilona foydalanish bilan bog`lik ekologik-huquqiy munosabatlar; 3. A h olini ekologik havfsizligini ta'minlashga q aratilgan ekologik hu q uqiy munosabatlar. Ushbu ekologik-huquqiy munosabatlar yo`nalishlari o`z mazmun- moxiyatiga k o` ra bir-biri bilan chambarchas bog`lik bo`lib, jamiyatning tabiat bilan o` zaro ta'sirlar tizimida tutgan o`rni muammolarni xal q ilishda qo` llaniladigan chora-tadbirlari, us l ublari va o`ziga xos xususiyatlari bir-biridan farq q iladi. Atrof tabiy muhitni mu h ofaza qilish - jamiyatda yer, yer osti boyliklari, suv , o` rmon, xayvonot va o` simlik dunyosi h amda atmosfera xavosini muxofaza kilish, tabiy xosilalar va ekologik kompleslarni sa q lash, q ayta tiklash, atrof muxitning biologik xilma-xil l igini ta'minlash bilan bog`lik q oida-talab, chora- tadbirlarning yig`indisi xisoblanadi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish deganda, jamiyat a'zolarining o`z extiyojlarini qondirish maqsadida tabiatning foydali qismlarini o`zlashtirishishi tushuniladi. Tabiy resurslardan okilona foydalanish -jamiyatning turli extiyojlarini qondirish maqsadida yer, yer o s ti boyliklari, suv resurslari, atmosfera xavosi, o`simlik va xayvonot dunyosida foydalanishga qaratilgan ilmiy jixatdan davlat dastur va rejalari, qonunchilik hujjatlari qoida-talablari yig`indisidan iboratdir. Tabiy resurslardan foydalanish bilan bog`lik umummajburiy qonunchilik hujjatlari qoida-talablari foydalanish ahamiyatidagi, ijtimoiy - ekologik munosabatlarni tartibga soladi. Aholining ekologik xavfsizligini ta ' minlash - antropogen ta ' sirlar natijsida paydo b o` ladigan ekologik vaziyati va ofati mintaqalarida bar q aror tab i iy muxitni sa q lash , a h olining xayoti va sog ` ligiga ta ' sir ko ` rsatiuvchi ekologik xavfli va zararli ta ' sirlarni oldini olish bilan bog ` lik keng kamrovli chora - tadbirlar tizimidan iborat .

www.arxiv.uz Ma ' lumki , xar bir fan shu jumladan xukuk soxasi uziga tegishli ijtimoiy munosabatlar tizimini urganish va tartibga solish nazariy - amaliy koida - talablar tizimiga ega bulib , ushbu fanning predmetini tashkil etadi . Ekologiya hu q u q i hu q u q tizimining aloxida soxasi sifatida ijtimoiy - hu q u q iy munosabatlar y o` nalishlarini o` rganish va tartibga solishni q amrab oluvchi o` z predmetiga egadir . Ekologiya hu q u q ining predmeti - atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish , tabiiy resurslardan o q ilona foydalanish va axolining ekologik xavfsizligini ta ' minlash jarayonida paydo buladigan ijtimoiy muneosbatlarni xukukiy tomondan tartibga solishdan iboratdir . 6. Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi. Har bir fan sohasi, shu jumladan ekologiya huquqi fani ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida o`z yo`nalishlari, ya'ni tamoyillarga ega bo`lib, o`z navbatida har bir fan sohasining maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi. Ekologiya huquqining tamoyillari - tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro munosabatlar yo`nalishi, chegaralarini belgilab berishda ekologik-huquqiy mexanizmining barqarorligini kafolatshda va qonunchilik qoida-talablarning ekologik munosabatlarini tartibga solish tartibini belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar juda xilma-xil va murakkab bo`lganligi uchun ham ekologiya huquqining tamoyillarini quyidagi tizimga bo`lishimiz mumkin. 1. Davlat va huquqning umumiy tamoyillari; 2. Atrof tabiiy muxitni muhofaza qilishga oid tamoyillari; 3. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan tamoyillar. Ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida ekologik munosabatlarni tartibga solishda davlat va huquqning quyidagi tamoyillardan foydalanadi: · Qonuniylik; · Ijtimoiy adolat; · Oshkoralik;

www.arxiv.uz · Ishontirish va majburlov choralarining hamkorligi; · Shaxslarning huquq va burchlarining birligi va boshqalar. Atrof tabiiy muhit barqarorligini ta'minlash va tabiatni muhofaza qilishning asosiy tamoyillari quyidagilarni o`z ichiga oladi. · Biosfera va ekologiya tizimlari barqarorligi hozirgi va kelguchi avlodning genetik fondini saqlash; · Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishda tabiat qonuniyatlari ustuvorligini tan olish; · Fuqarolarning hayot uchun qulay tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini ta'minlash; · Jamiyatning ekologik, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini uyg`unlashtirish; · Tabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, mintaqaviy va xalqaro uyg`unlashtirish; · Tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlarining tabiiy resurslardan foydalanish tadbirlaridan ustuvorligini tan olish; · Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini rag`batlantirish; · Tabiiy resurslar holatini tiklash majburiyligi; · Ekologiya ekspertizasini o`tkazishning majburiyligi; · Ekologik qonunchilik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlikning qo`llanilishi va boshqalar. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlar quyidagi tamoyillar doirasida tartibga solinadi: · Tabiiy resurslardan faqat ilmiy asoslangan holda oqilona foydalanishning zarurligi; · Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish faoliyatini rag`batlantirish; · Yer, yer osti boyliklari, o`simlik va hayvonot dunyosidan maxsus foydlanganlik uchun haq to`lash va umumiy asosda foydalanganlik uchun haq to`lamaslik;

www.arxiv.uz · Yerlardan belgilngan toifalar doirasida maqsadli foydalanish; · Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarning ustivorligi; · Tabiiy resurslar kadastrini yuritish majburiyligi va boshqalar. Ekologiya huquqi o`z predmeti, yo`nalishlari, maqsad va vazifalariga bo`lgani kabi o`z usullariga ham ega bo`lib, ushbu usullar tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar xolatiga ta'sir etish orqali katta ahamiyatga egadir. Ekologik huquqiy munosabatlar tizimida quyidagi usullardan foydalaniladi: 1. Ekologizatsiyalashtirish 2. Ma'muriy-huquqiy 3. Fuqaroviy-huquqiy Ekologizatsiyalashtirish usuli bugungi kunda jamiyat hayotning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy jabhalariga tobora kirib borib, tabiat qonuniyatlarining ustivorligini ta'minlash, tabiatni muhofaza qilish chora- tadbirlarining ishlab chiqarish jarayoniga qo`llanilishi sog`lom ekologik muhitga erishish zaruriyatini oldimizga qo`ymoqda, ushbu usul orqali shaxs, davlat va jamiyat hayotinging barcha jabhalarining ekologik qoida-talablar asosida olib borishini taqozo etadi. Ma'muriy-huquqiy usul - davlat va huquqning muhim usullaridan biri bo`lib, davlatning majburlov chora-tadbirlarining qo`llanilishda namoyon bo`ladi. Ekologiya huquqida ma'muriy-huquqiy usul keng qo`llanilib, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlovchi qoida-talablarning belgilanishi, barcha yuridik va jismoniy shaxslari tomonidan bamil qilinishining majburiyligi, ekologik qoida- talablarni buzganlik uchun javobgarlik chora-tadbirlarining qo`llanilishida katta ahamiyatga egadir. Fuqaroviy-huquqiy usul ekologiya huquqida tobora rivojlanib, borayotgan usul sifatida bevosita ekologik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining tengligi, mulkning daxlsizligi, moddiy rag`batlantirish, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanishda iqtisodiy chora-tadbirlarning qo`llanilishda namoyon bo`ladi.

www.arxiv.uz Ekologiya huquqiy – tabiat-jamiyat tizimidagi murakkab munosabatlarni tartibga soladi, shuning uchun ham turli tushunchalar, institutlar, toifalar keng qo`llanib, ekologik-huquqiy qoida-talablarni qo`llanilishi va mazmunini ochib berishga xizmat qiladi. Ekologik huquqiy munosabatlar tizimini o`rganishni oson bo`lishi uchun o`ziga xos institut, toifa va nazariy qoidalar majmuini birlashtirgan holda ekologiya huquqi o`z tizimiga ega. Ekologiya huquqining tizimi - ekologik munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyati va mazmuniga ko`ra asosiy institut, toifa va nazariy-huquqiy masalalarning ma'lum tartibda joylashishidir. Biz murakkab ekologik huquqiy munosabatlar yo`nalishlarini tahlil qilish va o`rganishni yengillashtirish maqsadida ekologiya huquqi tizimini ikki qismi, ya'ni umumiy va maxsus qismga bo`lib o`rganamiz. Ekologiya huquqining umumiy qismi : - tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro bog`liqligi; - ekologiya huquqining tushunchasi, predmeti va tizimi; - tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi; - ekologiya sohasida davlat boshqaruvi; - ekologiya nazorati va ekologiya ekspertizasining huquqiy holati; - ekologiya qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik kabi mavzularni o`z ichiga olib, tabiatni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning ilmiy-nazariy jihatlari, huquqiy asoslari, ekologik-huquqiy mexanizmi va uning elementlarining umumiy ekologik-huquqiy qoidalarni belgilaydi. Maxsus qismi esa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish bilan bog`liq quyidagi: - yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati; - suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati; - yer osti boyliklarining huquqiy holati; - o`simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati; - hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati;

www.arxiv.uz - atmosfera havosini muhofaza qilishning huquqiy holati; - muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy holati; - x alq xo`jaligi sohalari va aholi punktlarida atrof tabiiy muxitni huquqiy muhofaza qilish; - atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muxofaza qilish kabi har bir tabiat ob’yekti ob’yekti ning huquqiy holatini qamrab oluvchi maxsus ahamiyatdagi ekologik- huquqiy qoidalarni o`z ichiga oladi. 7 . Ekologiya huquqi manbalarining tushunchasi, xususiyatlari va tizimi. Har bir fan, huquq sohasi o`z manbalariga ega bo`lib, ushbu manbalar asosida rivojlanadi. Tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga solishda yordam beradigan, qatnashadigan huquqiy hujjatlar ekologiya huquqining manbasi sifatida qaralishi mumkin. Ekologiya huquqining manbalari sifatida me'yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi. Shuni alohida ta'kidlash joizki, har qanday huquqiy hujjat manba bo`lib xizmat qilmaydi. Ekologiya huquqining manbasi sifatida qaralayotgan huquqiy hujjat quyidagi talablarga javob berishi kerak: Vakolatli davlat organlari tomonidan qabul qilinganligi; Belgilangan doirada majburiy ahamiyat kasb etishi; Ekologik qoida-talablarni belgilashi; Rasmiy shakl, tuzilish, amal qilish muddatlari va boshqa atributlarga ega bo`lishi, hakozo. Ekologiya huquqining manbalari – deganda atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda xizmat qiladigan qonunchilik hujjatlari tushuniladi.

www.arxiv.uz Ekologik munosabatlarni tartibga soluvchi konstitutsiyaviy qoidalar, O`zbekiston Respublikasi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasining farmon va qarorlari, Maxsus vakolatli davlat boshqaruv organlari hamda mahalliy davlat hokimiyat organlarining me'yoriy hujjatlari yig`indisi ekologik qonunchilik hujjatlari tizimini tashkil etadi. Ekologiya huquqining manbalari keng qamrovli ijtimoiy munosabatlarni tartbiga solishi uchun ham ularni quyidagicha tasniflash mumkin: yuridik kuchi bo`yicha manbalarni qonunlar va qonunosti me'yoriy hujjatlarga bo`linadi; Ekologik munosabatlarni tartibga solinishi yo`nalishlari bo`yicha: tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi; tabiiy resurslardan oqilona foydalanish qonunchiligi; aholining ekologik xavfsiziligini ta'minlash qonunchiligi. munosabatlarni tartibga solish predmeti bo`yicha: umumiy va maxsus ekologik qonunchilik hujjatlari. huquqiy tartibga solish holati bo`yicha moddiy va protsessual ahamiyatidagi qonunchilik hujjatlari; qonunchilik hujjatlarining tizimi bo`yicha oddiy kodifikatsiyalashgan va va manbalar; qonunchilik hujjatlarining qo`llanilish doirasi bo`yicha: xududiy-mintaqaviy respublika miqyosida xalqaro miqyosidaga manbalar va hokazo. Demak, ekologiya huquqining manbalari atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash bilan bog`liq jarayonlarda paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan qonunchilik hujjatlari tizimida iboratdir. Ekologik qonunchilik hujjatlari murakkab tizimga ega bo`lib, o`z mazmun- mohiyatiga ko`ra biz ularni o`rganishni oson bo`lishi uchun uch asosiy qismga bo`lib o`rganamiz:

www.arxiv.uz Ekologiya huquqining konstitutsiyaviy asoslari; Ekologiya sohasidagi O`zbekiston Respublikasining qonunlari tizimi; Ekologiya sohasidagi qonunosti me'yoriy hujjatlar tizimi. Ekologiya huquqining asosiy manbasi bo`lib O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasihisoblanadi. Asosiy qonunimizning 50, 54, 55 va 100-moddalarida tabiatni muhofaza qilish, tabiiy boyliklarimizdanoqilona foydalanish bilan bog`liq ekologik huquqiy qoida-talablar mustahkamlangandir. 5 Konstitutsiyamizning 50-moddasida «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar» – deb, belgilanib fuqarolarning ekologik majburiyatlarini konstitutsiya darajasida mustahkamlaydi. «Jamiyatning iqtisodiy negizlari» – deb, nomlangan XII-bobda, respublikamiz hayotining iqtisodiy asoslari ya'ni mulkchilik masalalari, xo`jalik yuritish va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari belgilanib, hozirgi paytda bozor munosabatlarini rivojlantirish amalga oshirilayotgan islohotlarni chuqurlashtirishda ahamiyati beqiyosdir. Ushbu bobning 54-moddasida quyidagicha belgilangan: «Mulkdor mulkiga o`z hohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart». Ushbu moddada birinchidan, mulk huquqining mazmuni e'tirof etilsa, ikkinchidan, mulkdan foydalanish huquqiga ega bo`lgan jismoniy va yuridik shaxslarning xo`jalik va ishlab chiqarish jarayonida ekologik muhitga ziyon yetkazmasligi ya'ni ularning ekologik majburiyatlari mustahkamlanadi. Konstitutsiyaning 55-moddasida «Yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan 5 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Т., “Ўзбекистон”, 2003q.

www.arxiv.uz oqilona foydalanish zarur deb, ifodalangan bo`lib, davlat ekologik siyosatining asosiy tamoyillarini o`z ichiga oladi. Ushbu konstitutsiyaviy qoidaning ahamiyati shundaki, birinchidan, mustaqilligimizni moddiy asosini tashkil etuvchi tabiiy boyliklarining xalqimizning boyligi, mulki ekanligi, ikkinchidan, tabiiy resurslardan faqat oqilona foydalanish zarurligi, uchinchidan, respublikamiz tabiati davlat muhofazasiga olinganligi, ya'ni ekologik-huquqiy munosabatlarni davlat tomonidan kafolatlanishi kabi muhim tamoyillarni mustahkamlaydi. Asosiy qonunimizning XX1-bobi, bag`ishlangan bo`lib, mahalliy davlat hokimiyati organlarining huquqiy holati belgilangan. Ushbu bobning 100- moddasida mahalliy davlat hokimiyat organlari vakolatlarining asosiy yo`nalishi sifatida - atrof muhitni muhofaza qilish kabi ma'suliyati e'tirof etilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qoida-talablari va tamoyillari asosida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan qonunlar qabul qilinadi. Asosiy qonunimizda davlat ekologiya siyosatining asosiy yo`nalshlari belgilansa, ushbu konstitutsion qoidalarga mos ravishda qabul qilinadigan qonunlarda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning talablari, mexanizmi mustahkamlanadi. Respublikamiz mustaqilikka erishgandan so`ng O`zbekiston Respublikasining quyidagi qonunlari qabul qilindi: - O`zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «Muhofaza etiladigan tabiiy xududlar to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «Davlat saniyatariya nazorati to`g`risida» gi qonuni;

www.arxiv.uz - O`zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «O`simlik dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «Yer kodeksi»; - O`zbekiston Respublikasining «Davlat yer kadastri to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «O`rmon to`g`risida» gi qonuni; - O`zbekiston Respublikasining «Ekologik ekspertiza to`g`risida» gi qonuni va boshqalar . Ushbu qonunlarda tabiatni muhofaza qilish, tabiiy obyektlardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarning maqsadi, vazifasi, obyekt va subyektlari, tabiiy resurslarning huquqiy holati, ushbu sohada yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari, majburiyatlari, erkinliklari, kafolatlari va vakolatlari, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish tartibi, muddati va talablari, ekologik qonunchilik talablarini buzganlik uchun yuridik javobgarlik chora-tadbirlari kabi ekologik-huquqiy qoida talablari belgilangandir. Shuning uchun ham yuqorida ta'kidlangan ta'kidlangan O`zbekiston Respublikasining Qonunlari ekologik munosabatlarni tartibga solish uchun qabul qilingan bo`lib, ekologiya huquqining maxsus manbasi sifatida e'tirof etiladi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro ta'sirlar ya'ni ekologik ijtimoiy munosabatlarning doirasi keng va murakkab bo`lib, ularni tartibga solish jarayenida jamiyat va davlat hayotining barcha vositalaridan foydalanadi ya'ni nafqat ekologiya huquqining maxsus qoida-talablaridan balki

www.arxiv.uz boshqa huquq sohalarining qoida-talablarini muvofiqlashtirgan holda qo`llaniladi. Demak, ekologik huquqiy mexanizmini ta'minlashdi turli huquq sohalarining quyidagi me'yoriy hujjatlari ham ekologiya huquqining manbasi sifatida ham qaraladi: 1 . O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi; 2 . O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi; 3 . O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi; 4 . O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va boshqalar. Ushbu qonun hujjatlari ham ekologik qoida talablarni belgilagan holda ekologiya huquqidagi maxsus qoida-talablar bilan bog`liq ravishda ekologik qonunchilikni buzganlik uchun intizomiy, ma'muriy, jinoiy, fuqarolik javobgarlikni qo`llash, tabiatdan foydalanganlik uchun soliq va turli to`lovlarni to`lash bilan bog`liq jarayonlarni tartibga soladi. Ekologiya sohasidagi O`zbekiston Respublikasining Qonunlari davlat ekologik-huquqiy mexanizmini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo`lib, qonun osti me'yoriy hujjatlar bilan o`zaro bog`liq ravishda ekologik munosabatlarni tartibga soladi. Qonun osti me'yoriy hujjatlarimizning asosiy maqsadi va vazifasi, konstitutsiyaviy tamoyillar, qonunlarda belgilangan maxsus qoida-talablarni amalda qo`llanilishini osonlashtirish, ma'muriy hududlarning tabiiy holati asosida me'yoriy qoida-talablarni belgilash, ularning hayotiyligini ta'minlash va asosiy qoida-talablarni barcha yuridik va jismoniy shaxslarga yetkazishdan iborat bo`ladi. Ekologiya huquqining qonun osti me'yoriy hujjatlari ham murakkab tizimga ega bo`lib, ekologik me'yorlar doirasi, qo`llanilishi tartibi, amal qilish muddati, hamda markaziy va maxsus davlat boshqaruv organlari, mahalliy davlat hokimiyat organlari tomonidan qabul qilish ahamiyatiga ko`ra quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo`lishi mumkin. 1 . O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari;

www.arxiv.uz 2 . Maxsus vakolatli davlat boshqaruv organlarining me'yoriy hujjatlari (qaror, nizoim, yo`riqnoma, normativ va standartlar). 3 . Mahalliy davlat hokimiyat organlarining me'yoriy hujjatlari. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari amaldagi qonun hujjatlari asosida qabul qilinib, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurlardan oqilona foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta'minlash bilan bog`liq qoida-talablarni belgilaydi va begilangan doirada umum majburiy ahamiyat kasb etadi. Demak, qonun osti me'yoriy hujjatlar muhim ahamiyatga ega bo`lib, konstitutsiyaviy tamoyillar va qonun hujjatlarini qo`llanilishini va ularning hayotiyligini ta'minlab ekologiya huquqi manbalarini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi.

O'xshashlar

Ekologiya fanining predmeti va vazifalari

Ekologiya strukturasi, predmeti, vazifalari

Ekologiya fani predmeti, rivojlanish tarixi

Ekologiya asoslari fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Ekologiya va tabiatni muhofazasi tarixi. Tabiatni muxofaza qilish tushunchasi