Ekologik ta’lim-tarbiya biosferani saqlab qolishning muhim omili - Ekologiya - Referatlar

Ekologik ta’lim-tarbiya biosferani saqlab qolishning muhim omili

Yuklangan vaqt:

22.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2655.212890625 KB

Ko'chirib olish

Ekologik ta’lim-tarbiya biosferani saqlab qolishning muhim omili Mundarija Kirish Asosiy qism 1. Ekologik ta’lim – tarbiya haqida umumiy tushuncha. MTM va maktabda ekologik dunyoqarashni shakllantarish. 2. Ekologik tarbiyada oila va mahallaning tutgan o’rni. 3. Biosfera buzulishining kelajak avlodga tasiri. 4. Yoshlarni “Ekokun” shiori ostida birlashtirish biosferani saqlashning muhim poydevori . Xulosalar. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish Yer sayyorasida vujudga kelgan ekologik xavfning insoniyat uchun salbiy ta’sirini baholar ekan, quyidagilarni alohida qayd etadi: XXI asr bo’sag’asida, fan-texnika taraqqiyoti jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Dunyoning jug’rofiy-siyosiy tuzilishi o’zgarmoqda. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko’rsatilayotgan ta’sirni tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning o’zaro ta’sirini uyg’unlashtirish, inson va tabiatning o’zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bo’lib qolmoqda. Tabiat, atrof-muhitda ro’y berayotgan xavfli ekologik o’zgarishlar tabiiy qonuniyatlarga muvofiq ro’y bersa-da, biroq ko’p jihatdan inson faoliyati bilan bog’liq bo’lgan antropogen omillar ta’sirining natijasi sifatida namoyon bo’lmoqda. Ekologik muammolarning yuzaga kelishiga sabab – insonlarning tobora oshib borayotgan ehtiyojlari, ularning tabiat va atrof-muhitga nisbatan iste’molchi sifatida munosabatda bo’lishlari, yetarli darajada ilmiy va amaliy ekologik bilimlarga ega emasliklari hamda umumiy ekologik madaniyatining pastligi bilan izohlanadi. Ekologik muammolar keskinlashgan sharoitda inson hamda tabiat o’rtasidagi munosabatning yangicha mazmun kasb etishiga erishish, o’quvchilarda atrof-muhitga nisbatan ekologik mas’ullikni qaror toptirish va ekologik madaniyatni shakllantirish o’ta dolzarb pedagogik muammo hisoblanadi. Mazkur muammoni bartaraf etish Yer sayyorasidagi hayotning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu sababli, insoniyat oldiga umumbashariy ahamiyatga molik bo’lgan 2

ekologik xavfni bartaraf etish vazifasi qo’yilmoqda. Mazkur muammoning ijobiy hal etilishi, eng avvalo, har bir fuqaroda tabiatga, atrof-muhitga nisbatan ongli, mas’uliyatli munosabat va ekologik madaniyatning shakllanganlik darajasiga bog’liq. 3

1. Ekologik ta’lim – tarbiya haqida umumiy tushuncha. MTM va maktabda ekologik dunyoqarashni shakllantarish. O'zbekiston Respublikasi rahbariyati tomonidan chiqarilgan ko'p qarorlarda tabiat muhofazasiga oid ishlarni kengaytirish va takomillashtirish hamda bu soha bo'yicha mutaxassislarni fan-texnika taraqqiyoti talabiga javob beradigan darajada tayyorlash ko'zda tutiladi. Bu muammolarning hal bo'lish mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yangi bosqichga ko'tarishda koinotning bir qismi bo'lmish ona tabiatimizni saqlash, uning tabiiy boyliklaridan rejali va tejamkorlik bilan foydalanish, tirik jonzotlar; shu jumladan, inson uchun toza havo, suv va tuproq, o'simlik va hayvonlarning yashash muhitini saqlashda kerak. Mamlakatimizda fan-texnika, ishlab chiqarishda moddiy va ma'naviy kuchlarning rivojlanishi uchun ma'lumotli ekolog tarbiyachilar, ekologpedagoglar, ekolog-texnologlar, ekolog-injener, ekolog-instruktorlarning bo'lishi hozirgi zamon talabi bo'lib qoldi. Xalq xo'jaligining turli sohalari o'yicha ma'lumotli, tajribali ekologagroximik, ekolog-entomolog, ekolog-agrobiologlar kerak bo'lib, ular ish jarayonida kelib chiqadigan har xil muammolarni echish borasida ekologik chora-tadbirlarni qo'llab, atrof muhit muhofazasiga oid ekologik ta'lim-tarbiya oila, bog'chalar, maktablar, oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlari, turli korxonlar, tashkilotlarda uzluksiz olib borilishi kerak. Natijada o'rta va oliy ma'lumotli mutaxassislar bilan hamjihatlikda qishloq xo'jalik, turli yo'nalishdagi og'ir va engil sanoat korxonalari, transport xo'jaliklarida ekologik tozalikka rioya qilgan holda ish olib boradilar [5]. 4

Kelajakda etishib chiqadigan turli sohadagi ekologlar zamonaviy fanlardan ma'lumot oladilar, fan-texnika yutuqlari bilan tanishadilar. Bog'cha, maktab, korxonalarda ishlab chiqarish tajribasini o'tib, o'zlarining amaliy qobiliyatlarini oshiradilar. Yuqori darajali yosh mutaxassislar bo'lib, tabiat va jamiyat qonunlarini mukammal o'rganib, atrof muhit muhofazasini ijobiy hal etadilar. Ekologik ta'lim-tarbiyaning nazariy asosi – atrof muhit muhofazasiga oid ta'limni bog'cha, maktab, katta-kichik o'quv yurtlari, oliy o'quv yurtlarida ma'lum o'quv reja va dasturlari asosida olib borish hamda malakali mutaxassislar tayyorlashdan iborat. Yig'ilgan tajribalar umumlashtirilib, bir pedagogik shaklda keltirilib, o'quv dasturi, darsliklar tuziladi. 2. Ekologik tarbiyaning maqsadi va vazifalari. Ekologik ta'limtarbiyaning asosiy vazifa va maqsadlari insonni tabiat bilan va unda sodir bo'layotgan voqeliklar bilan qiziqtirish, inson, tabiat o'rtasidagi muammolarning kelib chiqish sabablarini aniqlash, echish yo'llari, chora-tadbirlarini topish yetarli ekologik bilimlarga ega bo'lgan holda atrof muhit muhofazasini amalga oshirishdir. Ekologik ta'lim tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat: 1. jamiyat va tabiatning rivojlanish qonunlari; ular o'rtasidagi munosabatlarni chuqur o'rgatish va zamonaviy fikrlay oladigan shaxsni tayyorlash; 2. ijtimoiy-iqtisodiy rejalashtirish va ishlab chiqarish kuchlarini yo'naltirishda turli tabiiy hududlarning ekologik holatini biladigan va kelajakning ekologik rejasini tuzadigan avlodni tayyorlash; 5

3. har bir inson, jamiyat va jamiyat ichidagi turli guruhlar, toifalar, sinflarning o'zlari yashab turgan tabiat, uning boyliklarni saqlashga xizmat qiladigan yoshlarni etishtirish; 4. jamiyat a'zolariga o'zlarining ijtimoiy, madaniy, diniy qarashlari va urf-odatlarini rivojlantirishda yashab turgan joy, vodiy, adirlar, tog'larning go'zalligi, ularning inson xayoti va saloamatligidagi ahamiyatini tushuntirish ishlarini olib borish. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda bog'cha tarbiyachilari, maktab va o'quv yutrlari o'quvchilari, turli o'yinlar, kinotfilmlar orqali tabiiy va ijtimoiy fanlarni o'tishda o'zlari yashab turgan joydagi tabiiy voqelik va ekologik holatlarga bog'lab, ta'lim-tarbiya ishlarini olib borishi xamda darslar o'tishi kerak. Shunday ishlar amalga oshirilganda har bog'cha bolasi, maktab o'quvchisi va talabalar o'simlikning qurishi, qushning ucholmasligi, adir yoki to'qayning yonishi, suvning befoyda oqishiga befarq bo'lmaydi. Tabiat, uning jonzotlariga, o'zi ichadigan suvga nisbatan joni achiydi, ahvolni yaxshilash uchun ichki intilish tuyg'usi vujudga keladi. Bu esa insondagi yangi biologik kuchdir. Uning yangi aql- zakovatining inqilobi, ekologik ta'lim-tarbiyaning g'alabasi bo'ladi. Ekologik ta'lim asosida inson, jamiyat a'zolarini tabiat va uning boyliklarini saqlash, tejamkorlik bilan foydalanishda to'g'ri va oqilona yo'l tutishi, amaliy ishlarni muhit muammolarini echishga bag'ishlashi, shaxsning ekologik ta'limoti, tarbiyasi va madaniyatiga befarqdir. 3. Ekologik ta'lim-tarbiyaning yunalishlari. Ekologiyaning ta'limtarbiyaning asosiy yo'nalishlaridan biri jumhuriyatimizda tabiatni saqlash, uning turli boyliklaridan tejamkorlik bilan foydalanish 6

borasida uzluksiz ekologik ta'limni tashkil qilish va shu sohaga oid umumiy ta'limni bog'chadan tortib turli korxonalarning xizmatchilari, rahbarlari orasida olib borishdan iborat. Бунинг учун қуйидаги ишларни амалга ошириш шарт : 1. Tabiat muhofazasiga oid ekologik ta'lim-tarbiyani kuchaytirish va to'g'ri yo'lga qo'yish uchun pedagogik tajribalar, kuzatishlar olib borish bilan bir qatorda o'quv darsliklarini yaratish, etarli darajadagi yuqori ma'lumotli mutaxasislar tayyorlash shart; 2. Ekologik ta'lim-tarbiyani hamma joyda aholining turli guruhlari o'rtasida uzluksiz olib borish, o'quvchilarga tabiatga mehr- muhabbat uyg'otish, ularning malakalarini oshirish, tabiiy boyliklarni saqlash, tejash borasida yoshlarni ekologik iqtisodchi qilib yetishtirish kerak; 3. Voqelikni o'rganish, muhitni muhofaza qilish borasida bog'cha, maktab bolalaridan toritib, yuqori yoshdagi rahbarlarda ekologik ta'lim-tarbiyaga nisbatan chidam, bartosh, toqat ko'nikmalar hosil qilib, ularga atrofmuhitga oid ta'lim beradigan qisqa va ko'p yillik kurslarni tashkil qilish shart; 4. Ekologik ta'lim-tarbiya olgan kishilar o'zlari yashab turgan joylarning ekologik holatidan xabardor bo'lishlari, yoshlarga o'rgatishlari, tabiatda biror-bir ekologik o'zgarish sodir bo'lsa, kerakli tashkilotlarga xabar berish yo'llarini bilishlari kerak. 4. Ekologik ta'lim-tarbiyani o'quv muaassalarida olib borish. Ekologik ta'lim-tarbiyani bog'chalar va maktablarda olib borish yo'llari. Tabiat, uning go'zalligi va tabiiy boyliklarni saqlash borasidagi ishlarni oila, bog'cha bolalari va maktab o'quvchilari orasida olib borishdan 7

boshlab, yosh va o'sib kelayotgan avlodni atrof muhit, undagi o'simlik, hayvon, suv va tuproqqa mehr-shafqatli, ularni asraydigan, boyitadigan jonkuyar qilib tarbiyalash kerak[11]. 1. Shu maqsadlarga erishish uchun bog'cha bolalarini maxsus «Ekologik ta'lim-tarbiya metodikasi», «Tabiat bilan tanishish» kabi dasturlar asosida tarbiyalash hamda turli o'yinlar vositasi bilan tabiatga oid ekologik ta'lim elementlarini bolalar ongiga singdirish kerak; 2. Bolalarda tabiatga nisbatan mehr-muxabbat uyg'otish borasida olib boriladigan ishlar maxsus metodik qo'llanmalar, tavsiyalar, «Atrofimizdagi olam», «Atrofimizdagi tabiat», «Tabiatshunoslik» kabi o'quv-o'yin materiallari asosida oddiy, sodda va tushunarli formalarda olib borilishi kerak; 3. Bolalarga atrof muhit borasida ekologik ta'lim-tarbiya beradigan tarbiyachi va metodistlarning o'zlari maxsus kurslarni tamomlagan, tajribali mutaxasislar bo'lishlari shart; 4. «Ekologik ta'lim va tabiya uslubi» dasturi asosida tarbiyachilarni qayta tayyorlash kurslari, leksiyalar, tajriba almashish seminarlari tashkil qilib, xizmatchilarning bilim va saviyalari, ishlash qobiliyatlarini oshirish kerak; 5. Maktablarda «Atrofimizdagi olam», «Tabiatshunoslik» o'quv kitoblari asosida «atrof muhit», «tabiat», «atrof muhit muhofazasi», «ekologiya», «ekologiya ziddiyatlari» kabi tushunchalar botanika, zoologiya, adabiyot, kimyo, fizika va ayniqsa, «Umumiy biologiya» fanlarini o'tishda alohida o'rin olishi kerak; 8

6. Maktab o'quvchilarini tabiat, agrotsenozlarga, ekskurssiyalarga olib chiqishda atrof muhit holati, uning muxofazasi alohida o'rin olishi, o'quvchilar shu ekskursiya davomida o'zlari yashayotgan joyning tabiati, uning ekologik holati, unga ta'sir qilayotgan salbiy va ijobiy omillar, tabiat boyliklarini saqlash va boyitish borasida chora-tadbirlar ko'ra bilish bo'yicha bilim, ko'nikmalar va fikrlash qobiliyatiga ega bo'lib, ekskursiyadan qaytishlari kerak; 7. Maktab va litsey o'quvchilari «yosh tabiatshunoslar», «Yashil patrullar» «Jonivorlarni asrovchi jonkuyarlar», «Ona-er patrullari», «Toza havo», «Moviy suv» patrullari, sog'lomlashtirish lanerida tuzilgan «Tabiat va fantaziya», «Yosh fenologlar», «Tabiatni muhofaza qilish» kabi to'garaklarda maxsus tayyorlagan «Yosh ekologlar», «Tabiatni muxofaza qilish» kabi to'garaklarni maxsus tayyorlagan «Yosh ekologlar» o'quv dasturi asosida atrof muhit muammolarini har tomonlama o'rganib borishlari kerak; XXI - asr ekologiya asri bo'lishi shubhasizdir. Har bir inson ona sayyoramiz tabiatiga ziyon etkazmasdan o'zgartirish, tabiiy boyliklaridan okilona foydalanish va yashash muhitini saqlashdek muqaddas ishga o'zining munosib hissasini qo'shishi lozimdir [7]. Ta’lim olayotgan yoshlarning tarbiyasi, ularning ekologik ta’limi O'zbekiston Respublikasi davlat ta’lim siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Barkamol avlod shakllanishining asoslari O'zbekiston Respublikasining "Ta’lim to'g'risida"gi Qonuni, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi va boshqa hujjatlarda o'z aksini topgan [1]. 9

O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi Oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi tomonidan hamkorlikda respublikada uzluksiz ekologik ta’lim va tarbiya tizimini tashkil etish bo'yicha aniq ishlar amalga oshirildi. "O'zbekiston Respublikasida ekologik ta’limni rivojlantirish tizimini takomillashtirish istiqbollari to'g'risida"gi uch tomonlama Qaror qabul qilindi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 20 sentyabr BMT Bosh Assambleyasining "Ming yillik rivojlanish maqsadlari" bo'yicha oliy darajadagi yalpi majlisdagi hamda 2010 yil 12 noyabrdagi O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisida "Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi" to'g'risidagi ma’ruzalarida mujassamlashgan strategik va dasturiy hujjatlarda, shuningdek, 2008-2012 yillarda atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari Dasturi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2011 yil 26 martdagi №181-II-son Qarorida ko'rsatilgan vazifalarni bajarishga yo'naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi, Xalq ta’limi hamda Oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirliklari 2011 yil 19 iyulda "O'zbekiston Respublikasining Barqaror taraqqiyot maqsadlari uchun ta’lim konsepsiyasi to'g'risida"gi № 2/20/305-son Qo'shma Qarorini qabul qildilar [2]. O'zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi doirasida Xalq ta’limi hamda Oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirliklarida O'zbekiston Respublikasining Barqaror taraqqiyot maqsadlari uchun ta’lim konsepsiyasini amalga oshirish bo'yicha ishchi guruhi tashkil 10

etilib, Harakatlar Rejasi ishlab chiqildi va ro'yobga chiqarilmoqda. Ishchi guruh Harakatlar rejasida ko'zda tutilgan chora-tadbirlarning bajarilishi yuzasidan doimiy monitoring olib bormoqda va uning natijalari bo'yicha Idoralararo muvofiqlashtiruvchi Kengashga tahliliy axborot taqdim etmoqda. "Ekologiya" predmeti va unga yaqin predmetlar respublika oliy o'quv yurtlarining barcha o'quv rejalariga kiritilgan. Har yili 320 ga yaqin ekolog - mutaxassislar tayyorlanadi. O'quv va ishlab chiqarish amaliyotlari, bitiruv ishlarini tayyorlash O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasida olib boriladi [5]. Uzluksiz ekologik ta’lim Konsepsiyasi va uning bajarilishi bo'yicha Dasturlarni amalga oshirish natijasida, BMT YEIK (Yevropa iqtisodiyot komissiyasi) tavsiyalariga muvofiq, respublika ta’lim tizimidagi 60 ta OO'Yulari, ilmiy markazlar, 1370 ta kollejlar, 138 ta akademik litseylar, 9779 ta maktablar va 5212 ta maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan yoshlarni o'qitish bo'yicha yaxshi salohiyatga va pedagogik amaliyotga ega tajribali pedagoglar tayyorlandi. Mazkur o'qituvchilar ekologik ta’lim masalalarini o'quv jarayonlariga mohirlik bilan integratsiya qila oldilar[23]. 11

2. Ekologik tarbiyada oila va mahallaning tutgan o’rni. Yurtimizning ertangi kunini hal qiluvchi bo’lgan yoshlar tarbiyasi hamma davrlarda ham o’ta muhim dolzarb vazifalardan biri bo’lib kelgan. Yurtimiz kelajagi yosh avlodlar qo’lida ekan, ularni har tomonlama yetuk, insonparvar, jamiyat va tabiat oldida mas’uliyatli shaxslar etib tarbiyalash eng ustuvor maqsadlarimizdan biridir. Mustaqilligimiz e’lon qilinganidan so’ng o’tgan qisqa davr mobaynida xalqimiz va davlatimiz tarixida katta ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar yuz berdi. Ko’p asrlik beqiyos ma’naviy merosimiz tarixi madaniyatimiz din-tilimiz qayta qad rostladi. Barcha turdagi ta’lim muassasalarida yoshlarimiz qalbida milliy iftixor, ekologik madaniyatni tarkib toptirishga jiddiy ahamiyat berilmoqda. Sayyoramizda yuzaga kelayotgan ekalogik vaziyatlar va ularni oldini olishda yoshlarimizga ekalogik tarbiyaning nechog’lik ahamiyatga yega ekanligini ko’rsatadi. Shunday yekan, bu tarbiya turini bevosita ta’lim tizimining ilk bosqichlaridan amalga oshirish kerak. Maktabgacha ta’lim muassasasi 1 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni o’z qamrovida olgan bo’lib, bu davrda bolalarni asosan tasavvur dunyosini kengaytirish, ularda atrof- olam haqidagi qarashlarni shakllantirishdan iborat. Biz bevosita bu davrda ekalogik va iqtisodiy tarbiyani tizimli amalga oshirsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Maktabgacha ta’lim muassasida ekologik ta’lim berishda muhim vazifalardan biri bu bolalarning bilimga bo’lgan qiziqishlarini rivojlantirish hisoblanadi. Psixologlar fikricha bilimga bo’lgan qiziquvchanlik tevarak-atrofni o’rgatishga yetaklovchi kuch bo’lib, bolalarning olgan bilimlarini faollashtiradi, amalda qo’llash malakalarini shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga 12

ekalogiyadan dastlabki ta’lim-tarbiya berishning maqsadi bolalarni atrof-olamni, ya’ni tabiatni sevadigan asrab avaylaydigan barkamol avlodni tarbiyalashdir. Bolalarni tevarak-atrof haqidagi dastlabki tasavvurlarni hosil qilish va ularga qiziqish uyg’otish maqsadida ularning e’tiborini bolalar guruhlari xonalarining undagi burchaklar (kitob burchak, tabiat burchaklar) ga qaratish har bir xonaning o’z vazifasi borligi, xonaning tartibli saranjom-sarishta tutish tizimi haqida tushuncha berib boriladi. Ekalogik tarbiyani tashkil etish uchun quyidagi vazifalarni hal etish lozim. 1. Bolalarga mashg’ulot va mashg’ulotlardan tashqari jarayonda ekalogik tushunchalarni tarkib toptirish; 2. Ularning tabiat va atrof-muhit ekologiyasi to’g’risida tasavvurini boyitish; 3. Bolalarda atrof-muhit muhofazasini ta’minlash ijtimoiy zaruriyat ekanligini shakllantirish; 4. Bolalarda tabiatda o’zini tutish malakasini, atrof-muhitni muhofaza qilish tuyg’usini tarbiyalash , hamda ularning tabiat va atrof muhit jarayonida faol ishtirok etishlari lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalarga boshlang’ich ekologiyani amalga oshirish uchun ularning saviyasiga mos keladigan turli xil ish shakllari, vositalari hamda uslublarini tanlab olish mumkin. Jumladan, tushuntirish, ko’rsatmalilik, samarali amaliy savol-javob suhbat, hadislar, hikoyalar, rivoyatlar o’qib berish, izohlash, ko’zdan kechirish, kuzatish – qiyoslash va takrorlash tasavvur qilish, ishontirish, ibrat olish uchun namuna bo’lish turli xil o’yinlar, sayr, ekologik kechalar va hokazo. 13

Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiyaning eng samarali yo’llaridan biri uni mehnat tarbiyasi bilan birga olib borishdir. Ya’ni bolalarning bo’sh vaqtlari foydali ishlarga jalb qilishdir. Tabiatga ozor bermaslikka mehnat jarayonida tushuntirib borish kerak. Chunki tabiatga ozor berish bilan bog’liq bo’lgan sho’xliklar ma’lum darajada bolaning bo’sh qolishi natijasida kelib chiqadi [12]. Ekologik tarbiya berishning yana bir usuli maktabgacha yoshdagi bolalarga sayr chog’ida bola olgan bilimlarni tabiat oldidagi ma’suliyat hissini o’z irodasida sinab ko’radi. Bunda bolalarni sayr paytida dalada, o’tloqda o’tlab yurgan hayvonlar bilan yaqindan tanishtirish, ularning tabiat va inson uchun qanday foydasi va ahamiyati haqida hikoya qilib boriladi. Bolalarning tabiatni muhofaza qilish amaliyotida 3 xil faoliyatdan turi ya’ni: ta’lim, mehnat, o’yindan keng foydalanish maqsadga muvofiq. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya berish bilan birgalikda iqtisodiy tarbiyani shakllantirib borishimiz kerak. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarga biz inson tabiatning bir bo’lagi ekanligini atrof-muhitni doimo asrab-avaylashni ularning ongiga singdirib borishimiz zarur. Zero, tabiat barhayot ekan dunyoda biror bir jonzot undan bebahra yashamog’i, nafas olmog’i, kun kechirmog’i mumkin emas. T arbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y- harakatlari ni birlashtirish maqsadida 1993 yilda ishlab chiqilgan "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" Kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol g’oyalariga sadoqatli, ma’naviy bar kamol, vatanparvar etib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma’lum dasturilamal bo’ldi. 14

Respublikamizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya to’g’risidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi qonuni, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyat li ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tay yorlashda oila, mahalla va o’quv bilim yurti nufuzini yanada yuqori pog’onaga ko’tarishni taqzo etadi. Zero, ta’lim-tarbiyani takomillashtirishda ham dav lat bosh islohotchidir, Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlari dek, birinchidan, yosh avlodga o’zligimizni, muqaddas an’analarimizni anglash tuyg’ularini, xalqimizning ko’p asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini, ja miyatimiz oldiga bugun qo’yilgan oliy maqsad va vazi falarni singdirish; ikkinchidan, jamiyatimizda bugun mavjud bo’lgan h urfikrlikdan qat’iy nazar yoshlarni jipslashtira digan, xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydi gan, el-yurtimizni eng yuksak maqsadlar sari chorlay digan yagona g’oya — milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; uchinchidan, yoshlarni baynalmilal jahon hamjamiya tida, xalqaro maydonda O’zbekistonga munosib hurmat tug’dirish uchun intilish ruhida tarbiyalash; to’rtinchidan, yosh avlodni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, yuksak odamiylik va insoniy fazilatlar ruh ida tarbiyalash; beshinchidan, yosh avlodni ulug’ ajdodlarimizning munosib vorislari ekanliklari, ayni vaqtda jahon va zamonning umumbashariy 15

yutuqlarini egallash ruhida tarbiyalash O’zbekistonda o’quvchi vyoshlarni tarbiyalashning eng dolzarb masalasidir[18]. 3. Biosfera buzulishining kelajak avlodga tasiri. Biosfera o’z ichiga atmosferaning qo’yi qatlamlari, ya’ni troposfera ning (10-15 km) gacha balandlikkacha faol hayot mavjud bo’lgan, ba’xi 20 km balandlikdagi strata-sfera qatlamida tinim holidagi organizmlarning chang donachalari va boshqalar uchrashi mumkin. Hamda suv qobig’i gidrosferani oladi. Erning yuzasi qattiq qobiq- litosferadan iborat bo’lib, uning qalinligi odatda 30 ғ 60, ba’zan 100-200 m va undan ham ortishi mumkin. Hayot belgilar ushbu chuqurlikdan pastda uchrashiga tasodifiy hol deb qarash mumkin. Keyingi yillarda shunisi ma’lumki, 4500 m chuqurlikdagi neftni haydovchi suvlarda mikroorganizmlar uchrashi kuzatilgan. Atmosfera qatlamida esa hayot chegaralari 25-40 kmni tashkil qiladi. Biosferaning ostida qalinligi 5-6 kmgacha boradigan chukindi tog’ jinslaridan iborat atmosfera qatlami yotadi. Uning hosil bo’lishida tirik organizmlarning roli katta. Chukindi tog’ jinslari gidrosferada hosil bolib, uning kelib chiqishida ham tirik organizmlar, suv, shamol muhim omillardan hisoblanadi. Sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar yig’indisini V.I.Vernadskiy tirik modda deb atagan [22]. Organizmlar tirik massasining 99,9% i 14 ta ximiyaviy element tashkil qiladi va er sharining tuzilishini tarkibini ham 98,9% i shu elementlarga to’g’ri keladi. Shunday qilib hayot bu er sharining ximiyaviy ishlab chiqarish mahsuludur. Tirik organizmlarda Mendeleev davriy sistemasidagi barcha elementlar uchraydi. 16

Tirik moddalar bir tekis tarqalgan joylar, suv qatlami-litosfera va troposferalar chegarasi, ya’ni tuproq va uning qatlamidagi o’simlik ildizlari, zamburug’lar, mikroorganizmlar, tuproqda hayot kechiruvchi boshqa organizmlar, shuningdek troposferaning tuproq yuzasidagi qismi, joylashgan qatlam hisoblanadi. Bu erda o’simliklarning sporalari, chang donachalari va urug’larning asosiy massasi ham uchib yuradi. Ushbu qatlam fitosfera deb yuritiladi va biosferada energiya to’plovchi organizmlar asosan o’simliklar hisoblanadi. Biosfera uchun faqat tirik moddaning bo’lishi harakterli bo’lib qolmay, balki u qo’yidagi xususiyatlarga ham ega bo’ladi: suvning bo’lishi (suyuq holatda), juda ko’p miqdordagi quyosh nurlari oqimining tushishi: biosfera moddalarining uch agregat holatida bo’lgan chegarada ya’ni qattiq, suyuq va gazsimon fazalarni o’z ichiga oladi. Shuning uchun ham biosfera uchun uzluksiz holatdagi moddalar va energiya aylanishi harakterlidir. Bundan tirik moddalar faol ishtirok etadi. Boisferadagi tirik moddalar miqdori haqida aniq ma’lumotlar bo’lmasa, ham ularda o’simliklar biomassasi hayvonlarnikidan bir necha marta oshiq ekanligi haqida ma’lumotlar bor. I.A.Suetovaning ma’lumotlariga ko’ra quruqlikdagi tirik modda 6,4 10 18 g, okeanda esa 29,9 10 15 gni tashkil etadi. Hayvonlarniki 0,006 10 18 gni.Atmosferaning yuqori chegaralarida quyosh energiyasining o’rtacha oqimi sutkasida 7000 kkalg’sm kv. Ni tashkil etadi. Bizni planetamizga ko’zga ko’rinadigan nurlardan yiliga 55 kkalg;sm kv. Kaliy tushadi va organizmlar tomonidan o’zlashtiriladi. Biosferadagi mahsuldorlik yashil o’simliklar va qisman ximosentizlovchi bakteriyalar hisobiga mahsuldorlik 1,7 10 17 gni tashkil etadi. 17

Biosferaning inson hayoti uchun zarur bo’lgan barcha komponentlariga nihiyatda xushyorlik bilan qarash va hozirgi bosqichda insonning ularga bo’lgan ta’siri qanday darajada namoyon bo’layotganligini e’tiborga olib ish ko’rish nihiyatda dolzarb masaladir. Biosferadagi tabiiy resurslar ikki gruppaga bo’linadi. 1.Qayta tiklanadigan bularga iqlim va suv.tuproq,o’simlik,hayvon va b.q.r.resurslari kiradi. 2.Qayta tiklanmaydigan er osti boyliklari temir, oltin, heft,gaz,ko’mir va h.k.o. Tirik organizmlar jumladan insonning tabiat bilan munosabatlari va ular o’rtasidagi zararli oqibatlar haqida ko’plab dalillar keltirish mumkin. Kislorod hamma tiriklik uchun zarur. Ovqatsiz odam 5 hafta, suvsiz 5 kun, kislorodsiz 5 minut yashashi mumkin. Keyingi 500 yil ichida er yuzidagi o’rmonlarni uchdan ikki qismi yo’q qilindi yoki hozir 1 sekundda 40 ga yaqin o’rmon kesiladi. Shunday borsa 40-50 yilda tropik o’rmonlar er yuzida qolmaydi.Hozir er yuzida O 2 ning miqdori 10g’12 mld.t kamaydi, CO 2 miqdori esa aksincha o’rta asrlarga nisbatan 10g’12% ortdi. Bir dona reaktiv samolyot Amerikadan Evropaga uchib kelguncha 50-100 CO 2 yoqadi, shuncha miqdordagi kislorodni 10 ming ta o’rmon bir kunda ishlab chiqaradi. Sayyoramizda suv nihoyatda ko’p lekin 100 litr subning 97 litr sho’r suv, 3 litr esa chuchuk buning ham 2 litri Arktika va Antraktida muzliklarida zaxira holda etibdi. Shunday foydalanib borilsa, 2100 yilda 18

chuchuk suv zaxiralari inson tomonidan ishlatilib bo’linadi. 2230 yilda sayyoraning suv zaxirasi tugaydi. Er sharidagi umumiy maydonning atigi 11% idan qishloq xo’jaligida foydalanialdi. Keyingi 100 yil ichida erroziya tufayli 2 mlrd.ga unumdor er yo’qotiladi. Ba’zi olimlarning hisob kitoblariga ko’ra 2500 yilga erda barcha metall zaxiralari tugaydi. Sanoatning jadal rovojlanishi er yuzasi iqlimiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Yirik shaharlarda qishgi harorat atrofdagi qishloqlardan 3-4 0 yuqori. Insоniyatning hоzirgi kundаgi shiddаtli ho’jаlik fаоliyati оqibаtidа tаbiаt, аtrоf muhit o’zgаrib, o’zlаshtirilib bоrmоqdа. Bu o’zlаshtirishlаr nаtijаsidа tаbiiy muvоzаnаt qоnunlаri buzulishi ro’y bеrishi mumkin vа insоniyatgа turlichа аziyat еtkаzilаdi. Vujudgа kеlgаn glоbаl ekоlоgik muаmmоlаr insоniyatning еr yuzidаgi hоlаtini hаvf оstidа qоldirishi mumkin. Bungа аsоsiy sаbаb Еrdа аhоli sоnining tеz o’sishi vа ishlаb chiqаrish mаsshtаbini kundаn kungа оrtib bоrishidir. Tаbiаt jаrаyonlаrini o’rgаnish Еr biоsfеrаsi bilаn chаmbаrchаs bоg’liqdir. Biоsfеrа (grеk. bios – hаyot, spharia – shаr) – Еr hаlqаsidir, undа quruqlikdа, аtmоsfеrаning qоbigi quyi qismidа, tuprоqdа, gidrоsfеrаdа hаyot kеchiruvchi hilmа – hil оrgаnizmlаr yashаydi vа rivоjlаnаdi. Nurlаrning spеktri biоlоgik tа’siri bo’yichа turlidir, ko’rinаdigаn nur (78%), infrа qizil nur (45%) vа ultrаbinаfshа nur (7%). Ko’rinаdigаn nurlаr fоtоsintеz jаrаyonini аmаlgа оshirаdi, (хujаyrаlаrning) tаnаchаlаrning bo’linishigа – аjrаlishigа, o’simliklаrni o’sishi, ulаrni o’z 19

vаqtidа gullаsh vа хоsilgа kirishigа tа’sir ko’rsаtаdi. Ko’pginа хаyvоnоt оlаmigа yorug’lik mаkоndа o’z yo’nаlishlаrini аniqlаshgа kеrаkli shаrоit yarаtаdi. Аmаldа хаmmа хаyvоnоt оlаmidа kunlik аktivlik ritmi mаvjud. Edаfik оmillаr tuprоqning fizik – mехаnik хususiyatlаrini аniqlаydi vа tuprоqni mехаnik tаrkibini zichligini, nаmlikni tоrtishni, hаvоni kirishini bеlgilаydi. Tuprоq оrgаnizmini minеrаl оzuqа vа suv bilаn tа’minlаydi. Eng muхim хususiyati хоsildоrligidir, bu esа tuprоqning yuqоrigi gоrizоntidа – gumus sаtхini ko’pligigа bоg’liqdir. Аntrоpоgеn оmillаr – оdаmlаrning to’g’ridаn to’g’ri tаbiаtgа tа’siridir. Kimyoviy оmillаr – muhitdаgi kimyoviy kоmpоnеntlаrni vа аtmоsfеrаdаgi gаz tаrkibini, suvdаgi tuz tаrkibini, suv vа tuprоqdаgi kislоtаlikni o’z ichigа оlаdi. Аtmоsfеrаning gаz tаrkibi tirik оrgаnizmlаrni yashаshi uchun birlаmchi o’rindа turаdi. Kislоrоd nаfаs оlishni vа оksidlаnish jаrаyonini tа’minlаydi. Inson bevosita va bilvosita erga, tuproqqa, suvga, havoga, o’simlik va hayvonot dunyosiga ta’sir etmokda. Bu bilan u o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishmokda. Ammo ba’zan o’zi kutmagan, ayrim salbiy oqibatlaring yuzaga kelishiga ham sababchi bo’lib qolmokda. Bunda salbiy oqibatlarning ba’zilari dunyoviy tus olmokda va olimlarni jamoatchilikni tashvishga solmoqda. XX- asrning 40-50 yillarida geografiya adabiyotida madaniy landshaftlar yoki o’zgartirilgan landshaftlarga bag`ishlangan ilmiy maqolalarning birin-ketin paydo bo’lishi antropogen landshaftshunoslik 20

poydevorining shakllanishiga kuchli turtki bo’ladi. Bu borada ayniqsa G.Yu. Saushkinning (1946) «Madaniy landshaftlarni o’rganish uchun geografiyaning alohida tarmog`i bo’lishi kerak», degan fikri muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Atrof-muhitga eng ko‘p ta’sir etuvchi sanoat tarmoqlariga metallurgiya majmualari, elektr energetikasi, yoqilg‘i va kimyo sanoati kiradi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining asosiy qismi ko‘mir, neft, gaz, yonuvchi slanetslar, torf hamda daryo energiyalaridan foydalanish hisobiga olinmoqda. Ishlab chiqarishda qaysi energiya manbalaridan foydalanish afzalligi uning atrof-muhitga qay darajada salbiy ta’sir ko‘rsatishi bilan belgilanadi. Issiqlik elektr stansiyalari havoni yonish mahsulotlari bilan ifloslantiradi. Gidroelektr stansiyalari suvli ekologik tizimning hayot faoliyati buzilishiga sabab bo‘lsa, yuqori kuchlanishli tizimlar elektromagnit ta’sir ko‘rsatadi. Quyida energetikaning biosferaga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillari keltirilgan. Daryolar yo‘nalishining o‘zgartirilishi va suv omborlarining qurilishi mintaqada mikroiqlimning sezilarli darajada o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Yirik suv omborlarining barpo etilishida unumdor yer va yaylovlar suv ostida qolib ketishi mumkin. Gidrotexnik inshootlar ichimlik suvlari sathiga ta’sir ko‘rsatib, yerning nurlanishi va tuproqning balchiqqa aylanishi hamda hosildorlik kamayishiga olib keladi. Energetikada atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalar sirasiga issiqlik elektr stansiyalari ham kiradi. Bu mazkur inshootlarda elektr energiyasi ishlab chiqarish atmosfera havosini buzishi bilan bog‘liq. 21

Energetik chiqindilar atmosferaga chiqarilayotgan umumiy chiqindilar hajmining 26,6% ini tashkil etadi. Energetik majmualar uchun xarakterli bo‘lgan chiqindilar – sulfit angidridi (SO2), uglerod (IV) oksidi (CO2), azot oksidlari (NO va NO2), qurum va zaharli bo‘lgan ingridiyentlar – vanadiy (V) oksidi (V2O5) hamda benzapiryenlar hisoblanadi. Energetikada uchuvchan tashlanmalarning asosiy manbalariga ko‘mirni boyitish va briketlash qurilmalari, uni maydalash agregatlari, elektr va issiqlik bilan ta’minlovchi qozonlar kiradi. Energetikada foydalanilayotgan toza suvning 99% elektr va issiqlik energiyalari ishlab chiqarish uchun sarflanib, suvning asosiy qismi turli agregatlarni sovitish uchun yo‘naltiriladi. Shu maqsadlarda har yili 30 mlrd m3 suvdan foydalanilib, uning 68-70% aylanma suv ta’minoti tizimidan foydalanish hisobiga tejab qolinadi. Oqava suvlar bilan esa suv obyektlariga muallaq zarrachalar, neft mahsulotlari, xloridlar, sulfatlar, og‘ir metallar tuzlari ham chiqarib tashlanmoqda. Shahar atrofida qattiq chiqindilar uchun alohida poligonlar barpo etiladi. Bunday poligonlarda 20-25 yil davomida chiqindilar to‘planishi hisobga olinadi. Bunday poligonlar qurish uchun tanlangan maydonning asosi chuqurligi 1,5 metr bo‘lgan sun’iy chuqurlikdan iborat bo‘lib, uning tuproq-gruntli qismi zichlanib, shag‘al qatlami bilan qoplanadi. Poligonda qolgan filtrat suv havzalari va yer osti suvlarini ifloslantirmaydi. Agar poligon tubida ko‘p miqdorda suyuqlik to‘planib 22

qolsa, u nasoslar yordamida so‘rib olinib, taxlab qo‘yilgan chiqindilar ustiga sepiladi. Bunda uning bir qismi bug‘lanadi, ikkinchi qismi esa 30oC gacha bo‘lgan sharoitda asta-sekin biotermik jarayon tufayli parchalanib, o‘g‘it hosil qiladi. Bir sutka davomida chiqindilar poligonning bir maydonchasiga keltirilib, buldozer yordamida 2 metr balandlikda zichlanadi. Keyingi sutkalarda ular boshqa maydonchaga keltirilib, oldingi maydonchadagi chiqindilar 0,25 m qalinlikda tuproq bilan yopiladi. Grunt bilan bunday yopib qo‘yish atmosferaning buzilishi va hasharot hamda kasallik tarqatuvchi zararkunandalar tarqalishining oldini oladi. Poligon to‘lgandan keyin uning usti unumdor tuproq bilan yopiladi va atrofi quduqlar bilan o‘ralib, ularning yordamida ichimlik suvlari monitoringi o‘tkaziladi. Bunday chiqindixonalar tuproq bilan yopilgandan keyin ularda anaerob jarayonlar tufayli biogaz (metan va uglerod (IV) oksidi aralashmasi) hosil bo‘lib, undan yoqilg‘i sifatida foydalanish mumkin. Zaharli bo‘lgan sanoat chiqindilarini saqlash uchun ikki turdagi poligondan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday poligonlarning biridan chiqindilarni ko‘mish yoki kimyoviy zararsizlantirish, ikkinchisidan esa majmua-turli xil chiqindilarni zararsizlantirishda foydalaniladi. Sanoat chiqindilari chuqurligi 10-12 metrli kotlovanlarda maxsus idishlarda, masalan, temir-beton rezervuarlarda ko‘miladi. Kotlovanlar suv o‘tkazmaydigan tuproqqa joylashtiriladi. Radioaktiv chiqindilar boshqa chiqindilardan alohida, ichki qismi silliq, nam o‘tkazmaydigan maxsus idishlarda saqlanadi. Ko‘mish uchun ular maxsus jihozlangan 23

avtotransport vositalarida keltiriladi. Avtomashina va yig‘ish idishlari bo‘shatilgandan keyin har safar dezinfeksiyalanadi. Qattiq holdagi chiqindilarni zararsizlantirish va ulardan foydalanishning takomillashgan usullaridan biri ularni kompost holida qayta ishlash hisoblanadi. Kompostga aylantirish organik moddalarning havo ishtirokida tabiiy biologik parchalanishi hisoblanadi. Oxirgi mahsulot gumussimon modda bo‘lib, undan organik o‘g‘it sifatida foydalanish mumkin. Ma’lumki, maishiy chiqindilarning 60-80% ga yaqini organik moddalar (qog‘oz, oziq-ovqat chiqindilari) bo‘lib, ularni kompost holiga keltirish mumkin. Buning ikki xil usuli ma’lum bo‘lib, biri dala sharoitida, ikkinchisi maxsus korxonada amalga oshiriladi. Dala sharoitida chiqindilar shamol yaxshi tegadigan, namlangan holatda saqlanib, bunda organik chiqindi gumussimon massaga aylanadi. Kompost hosil bo‘lishini tezlashtirish uchun chiqindilar maxsus mashinada aralashtirib turiladi. Chiqindilarning «piramida» ko‘rinishida juda ko‘p miqdorda to‘planib qolishining oldini olish uchun ular ikkilamchi qayta ishlanadi. Turli xil chiqindilarga ikkilamchi ishlov berishning bir necha xil usullari ma’lum bo‘lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin:  makulatura – qog‘oz massasidan foydalanib turli xil qog‘ozli buyumlar olish;  shisha maydalanadi, suyultiriladi va undan yangi idishlar tayyorlanadi yoki maydalanib, shag‘al yoki qum o‘rnida beton va asfalt ishlab chiqarishda foydalanish; 24

 plastmassalar qayta suyultirilib, undan biodegradatsiyaga chidamli bo‘lgan turli xil yopma materiallar, to‘siqlar va boshqa buyumlar olish;  metallarni eritib va qayta ishlab turli xil detallar olish, bu esa ma’dandan metallarni quyish yo‘li bilan olishga nisbatan elektr energiyasini 90% gacha tejashga imkon beradi [20]. 25

4. Yoshlarni “Ekokun“shiori ostida birlashtirish biosferani saqlashning muhim poydevori. Insonning biosferaga ta’sirining boshlanishi neolit davriga to‘g‘ri keladi. Insoniyat tarixining dastlabki bosqichlarida uning tabiatga ta’siri uncha sezilarli bo‘lmagan, u tabiatdan nimani olsa, uni tabiatga qaytargan. Biosferadagi moddalarning biotik davriy aylanishini buzmagan. Asta-sekin insonning tabiatga ta’siri kuchayib borgan. Ayniqsa, keyingi yuz yilliklarda ilmiy-texnik revolutsiya natijasida inson ta’sirida elementlarning biogen migratsiyasi juda kuchayib ketdi. Butun tarix davomida insoniyat o‘z mehnat faoliyati bilan atrofmuhitdan iloji boricha ko‘proq va tez foyda olishga harakat qilib kelgan. Tabiat hodisalariga aralashish keyinchalik qanday natijalarga olib kelishini inson xayoliga ham keltirmagan. Keyingi asrda insonning biosferaga ko‘rsatadigan ta’siri juda kuchayib ketdi va o‘g‘ir muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Tabiiy resurslar tobora kamayib ketmoqda. Ko‘plab o‘simlik va hayvonlarning turlari yo‘qolib ketdi. Muhit, sanoat, turmush chiqindilari, zaharli kimyoviy moddalar tomonidan ifloslan- moqd a va zaharlanmoqda. Tabiiy ekosistemalar, ko‘llar, o‘rmonlar buzilmoqda. Biosferadagi bunday noqulay o‘zgarishlar o‘simliklar va hayvonot olamiga, insonning o‘ziga ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Biosferaning o‘zgarishi qonuniyatlarini insonning yaxshi tushunib yetmasligi, tashqi muhitning juda ayanchli o‘zgarishla- riga olib kelishi mumkin. Insonning gidrosferaga va atmosferaga ta’sirining tobora kuchayib borishi biosfera doirasida iqlim- ning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda atmosferada karbonat angidridning miqdori tobora ortib bormoqda. Organik yoqilg‘ilardan foydalanish 26

kislorodning yonib kama yishiga, karbonat angidridning esa ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Atmosferada karbonat angidridning ko‘payishi esa «parnik effektiga» olib keladi, bu esa Yer yuzasi haroratining ko‘tari- lishiga sabab bo‘lmoqda. Keyingi 100 yil davomida Yer yuzasi- ning harorati o‘rtacha 0,6°C gacha ko‘tarilganligi aniqlangan. Iqlim o‘zgarishi esa cho‘l-dashtlar maydonining tobora ortib borishiga, tog‘lardagi muzliklarning erishiga, okean va dengiz suvlari sathining kamaya borishiga olib keladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek atmosferada ozon qatlami bo‘lib, uning maksimal konsentratsiyasi Yer yuzasidan 15—25 km balandlikdadir. Atmosferaga azot II oksid va freonning ortishi natijasida bir necha yillar davomida ozon qatlami yupqalashib bormoqda. Freon lak va bo‘yoqlarni purkovchi sifatida, sovitkichlar va konditsionerda sovutkich modda sifatida keng qo‘llanib kelin- moqd a. So‘nggi yillarda Antraktida atmosferasida ozonning juda kamayib ketishi natijasida «ozon teshiklari» hosil bo‘lishi kabi ayanchli, xavfli hodisalar kuzatilmoqda. Bu hodisaning va ozon qatlami buzilishining oldini olish maqsadida 1987-yilda Kanadaning Monreal shahrida 50 mamlakat vakillari freonlar ishlab chiqarishni o‘rtacha 50 foizga kamaytirish to‘g‘risidagi xalqaro bitimga qo‘l qo‘ydilar. Atmosferaning ifloslanishi tinmasdan davom etib, yildan yilga ortib bormoqda. Atmo- sferaning ifloslan ishi sanoat korxonalarining chiqindilari, transport vositalari ajratib chiqaradigan birikmalar, ayniqsa, vodorod sulfid H2S, uglerod va og‘ir met al lardan qo‘rg‘oshin, mis, kadmiy, nikel va boshqa metallar zarrachalari hisobiga tobora ortib bormoqda. Atmosferaga har 27

yili yuz millionlab tonna ifloslanuvchi moddalar ajratiladi. Havoda H2S ning ortib borishi kislotali yomg‘irlarning ko‘payishiga sabab bo‘ldi. O‘zbekistonda mevali daraxtlar hosildorligining kama yishi, uzumzorlarning kasallanib, yildan yilga kam hosil berishin ing asosiy sabablaridan biri ham kislotali yomg‘irlarning ko‘payib borishidir. Tojikistonning Tursunzoda shahri atrofida qurilgan alyuminiy zavodi chiqindilari ham Surxondaryo viloyatidagi mashhur anorzorlar hosilining keskin kamayishiga, mevalarining maydalashib ketishiga, hayvonlar va odamlar orasida kasalliklarning ko‘pa yishiga olib keldi. Navoiy shahridagi kimyo zavodlari chiqindilari ham atrof-muhitni zararlashda katta rol o‘ynamoqda. Sug‘orish va sanoat korxonalari uchun suvdan isrofgarchilik bilan foydalan ish kichik daryolarning qurib qo lishiga, yirik daryolar suvining keskin kamayib ketishiga olib kelmoqda. Bunday ayanchli hodis alarning tipik misoli Orol dengizi muammosidir. Sug‘oriladigan paxta maydonlarini haddan tashqari ko‘paytirish bu dengizning qurib qolishi xavfini tug‘dirmoqda. Suvni nazoratsiz, keragidan ortiqcha ishlatish natijasida Amudaryo va Sirdaryo kabi buyuk daryolar Orol de- ngiziga yetib bora olmayapti. Bu esa Orol atrofidagi tabiiy ekologik sistemalarning buzilishiga, shu regionda yashovchi odamlar sog‘lig‘ining tobora yomonlashib borishiga sabab bo‘lmadi. Mineral o‘g‘itlarning, chorvachilik chiqindilari va kanalizatsiyaning suv havzalariga qo‘shilishi suvda azot va fosforning ortib ketishiga, suvo‘tlarining ko‘payib ketishiga, kislorod zaxirasi kamayishi natijasida suvdagi hayvonlar, ayniqsa, baliqlar qirilib ketishiga olib kelmoqda. Keyingi paytlarda o‘rmonlarning kesilib, kamayib ketishi juda ayanchli natijalarga olib kelishi mumkin. 28

Atmosferaning, suv havzalarining, tuproqning tobora ifloslanishi natijasida o‘rmonlardagi daraxtlar kasallanib qurib qolmoqda. O‘rmonlarning yo‘qolishi iqlimning keskin o‘zgarishiga, suv boyliklarining kamayishiga, tuproq holatining yomonlashishiga olib kelyapti. Hozirgi vaqtda xo‘jalikni energiya bilan ta’minlash uchun ko‘p issiqlik, Tuproq eroziyasi. Atmosferaning ifloslanishi. 29

suv va atom elektr stansiyalari qurilmoqda. Issiqlik elektr stansiyalari tabiiy yoqilg‘ilardan foydalanganligi uchun atmosferani ifloslantiradi, suv elektr stansiyalari katta-katta suv omborlarining qurilishini talab etadi, buning natijasida serhosil yerlar, tuproqlar suv ostida qolib ketmoqda. Ilgari ekologik jihatdan eng toza va xavfsiz deb hisoblangan atom elektr stansiyalari ham katta xavf tug‘dirishi ma’lum bo‘lib qoldi. Ukrainadagi Chernobil AESning falokati juda katta hududlarni ekologik inqiroz holatiga olib keldi, o‘simliklar va hayvonot olamiga katta zarar yetkazdi. Aholining o‘rtasida har xil kasalliklarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ldi. Shunday qilib, odamning ekologik sistemalarga kuchli ta’siri kutilmagan ayanchli hodisalarga olib kelishi mumkin. Natijada, ekologik o‘zgarishlar zanjiri vujudga keladi. Hozirgi vaqtda insoniyat ekologik inqiroz xavfi ostida turibdi. Agar zarur choralar ko‘rilmasa, biosferaning ko‘p joylari hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qo- lishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish, hozirgi vaqtda eng dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda [15]. Biosferani muhofaza qilish muammolari. Tabiatni muhofaza qilish — tabiat boyliklaridan ratsional, oqilona foydalanish demakdir. Bu esa tabiatning xilma-xilligini o‘z holatida saqlashga, aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga olib keladi. Biosferani saqlashda tabiiy boyliklardan tejab foydalanadigan sanoat va qishloq xo‘jalik texnologiyasiga o‘tish katta ahamiyatga ega. Buning uchun: 1. Qazib olinadigan tabiat boyliklaridan to‘liq foydalanish. 2. Ishlab chiqarish chiqindilaridan qayta foydalanish, chiqindisiz texnologiyani yo‘lga qo‘yish. 3. Energiya olishning ekologik toza manbalaridan — quyosh, shamol energiyasidan, okeanlar kinetik energiyasidan, yerosti issiq 30

suvlari energiyasidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish zarur. Ayniqsa, chiqindisiz texn ologiya katta samara beradi. Buning uchun yopiq sikllarda ishlaydigan texnologiyani yo‘lga qo‘yish kerak. Chiqindilarni atmosferaga chiqarilmay yoki oqizib yuborilmay yana qayta o‘sha siklning o‘zida foydalaniladi. Hozirgi mavjud turlarni asrash ham biologik, ekologik va madaniyat nuqtayi nazaridan katta aham iyatga ega. Hozirgi davrda yashayotgan har bir tur ko‘p asrlar davomidagi evolutsiyaning mahsuli bo‘lib, o‘z genofondiga ega. Mavjud turlarni mutlaq zararli yoki foydali deb hisoblash mumkin emas. Zararli deb hisoblangan turlar vaqt o‘tishi bilan foydali bo‘lib qol ishi mumkin. Shuning uchun ham mavjud turlarning genofondini asrash juda katta ahamiyatga ega. Bizning vazifamiz uzoq yillar evolutsiya jarayonida yetib kelgan hamma tirik organizmlarni saqlab qolishdir. O‘simlik va hayvonlarning kamayib qolgan yoki yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan turlari «Qizil kitob» ga kiritilgan. Bu kitobga kiritilgan nodir turlar qonun bilan himoya qilinadi. Tabiatni muhofaza qilish uchun qo‘riqxonalar, mikroqo‘riq xonalar, tabiat yodgorliklari, dorivor o‘simliklar o‘sadigan joylar, rezervatlar, milliy bog‘lar kabi xilma-xil shakllardan foydalaniladi. Tabiatni muhofaza qil ish maqsadida 1971- yili xalqaro «Biosfera va inson» dasturi (The Man and the Biosphere — qisqacha MAB) qabul qilingan. Bu programma doirasida O‘zbekiston Respublikasida ham alohida dastur tuzilgan. «Biosfera va inson» dasturi atrofmuhitning holatini va insonning biosferaga ta’sirini o‘rganadi. Bu dasturn ing asosiy vazifasi hozirgi davrdagi inson xo‘jalik faoliyatining kelajakda qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini aniqlash, 31

biosfera boyliklaridan oqilona foydalanish, uni muhofaza qilish choralarini ishlab chiqishdir [17]. MAB programmasida ishtirok etuvchi mamlakatlarda yirik biosfera qo‘riqxonalari tuzilmoqda. Bunday qo‘riqxonalarda inson ta’sirisiz ekosistemalarda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishini o‘rganadi. Markaziy Osiyo hududlarida Qoraqum, Sari-Chelak biosfera qo‘riqxonalari mavjud. Qo‘riqxonalar tabiiy obyektlarni o‘z holatida saqlash maqsadida yaratiladi. Sari-Chelak qo‘riqxonasida atmosferani tekshirish. Qo‘riqxonalar hududida xo‘jalik ishlari yuritish butunlay mumkin emas. Bu yerda sanoat va qishloq xo‘jalik korxonalari qurish, foydali qazilmalar olish, o‘rmonlarni kesish, o‘tloqlardan foydalanish, mol boqish, baliq ovlash, zaharli kimyoviy moddalarni qo‘llash taqiqlanadi. Zakazniklar esa tabiiy boyliklarni saqlash va ulardan qisman foydalanish uchun yaratiladi. Botanika zakazniklarida o‘tlarni o‘rish, daraxtlarni kesish, mol boqish mumkin emas. Ovchilik zakazniklarida hayvonlarni faqat ma’lum mavsumlarda, ularning 32

populyatsiyasiga zarar yetkazmagan holda ovlash mumkin. Tabiat yodgorliklari — ilmiy ta- rixiy, madaniy va estetik ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy obyektlardir. Bularga sharsharalar, geyzerlar, g‘orlar kabi o‘lik obyektlar, qari daraxtlar, yodgorliklar, xiyobonlar, tabiiy muzeylar kiradi. Bunday yodgorliklarga Yasnaya Polyanadagi eman daraxti, Ashxaboddagi «Yetti og‘ayni» chinori kabi tabiatning nodir boyliklarini kiritish mumkin. Biosferani muhofaza qilish choralari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, Oliy Majlis va Hukumat qarorlarida belgilangan. Tabiat tomonidan yaratilgan boyliklarni asrash va ko‘paytirish, biosferani muhofaza qilish umumiy masala ekanligini har bir o‘quvchi hozirdan yaxshi tushunib olmog‘i zarur. Biosferadagi muvozanatni osonlik bilan buzish mumkin, lekin uni qayta tiklash juda qiyin[ 15]. 33

Xulosa Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish, fuqarolik jamiyatini rivojlantirish davrida ekologik muvozanatni saqlash, atrof muhit himoyasiga alohida e’tibor berilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov taklifiga muvofiq 2011 yilning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e’lon qiilinganligi, atrof muhit muhofazasiga, mavjud tabiiy resurslardan yanada unumli foydalanishni, o’quvchilar ekologik madaniyatini shakllantirishni taqozo qiladi. Ekologiya va atrof muhitning himoyasi insoniyat hamda xalqaro hamjamiyat oldida turgan, o’z yechimni kutayotgan muammolar sirasiga kiradi. O’zbekiston Respublikasi davlat tashkilotlari va mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan nodavlat notijorat tashkilotlar ham ekologik muammolar yechimini topish uchun ushbu jarayonda faol ishtirok etmoqda. O’zbekiston ekologik harakati va “Yoshlar qanoti”ning vujudga kelishi va uning samarali faoliyati ham bundan dalolat beradi. Respublikamizda ekologiya sohasi bo’yicha qonunlarning mazmun mohiyati,amaliy ahamiyati, mavjud uzluksiz ta’lim tizimida samarali vositalar orqali yoshlarimiz ongiga singdirilmoqda. Ta’kidlash lozimki, ekologiyaga oid dolzarb masalalarining mazmunini jamoatchilikga, o’quvchi yoshlarga tushuntirish va atrof muhitda sodir bo’layotgan tahlikali ekologik jarayonlarni izohlashda pedagogik usullar, omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada oliy o’quv yurtlarida o’qitilayotgan fanlarni chuqur o’rganish orqali ma’lum natijalarga erishish mumkin. Shuningdek institutlar, universitetlarda ta’lim olayotgan talabalar mustaqil ishlari jarayonida, ular orasida o’tkazilayotgan tarbiyaviy soatlarda yurtimiz ekologiyasiga oid materiallardan unumli foydalanish imkoniyatlari bor. 34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod O`zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori. T., Sharq, 1997 yil. 2. O’zbekiston Respublikasining Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida gi qonun, Toshkent, 1992. 3. Karimov I.A. O`zb е kiston XXI asrga intilmoqda T., O`zb е kiston 1999 yil. 4. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat е ngilmas kuch. 5. Karimov I.A. O`zb е kiston mustaqillikka erishish ostonasida. T. : O`zb е kiston, 2011. 6. Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. 7. Toshkent: Sharq, 1997. 7b. 8. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent: O’zbekiston, 1998. 686 b. 9. Berdanova P. Xalq og’zaki ijodida ekologik madaniyat «Xalq ta'limi. Toshkent, 2001. - №2. B. 37-40. 10. Bahramov A. Koinotga oid mavzular «Boshlang’ich ta'lim Toshkent, 2008. - № 4 28-29 B. 11. Bahodirov A. Tabiatshunoslik Cho`lpon T.:2010. V 120. 12. Dusanova Sh. Tabiatdan foydalanishda ekologik madaniyatni shakllantirish muammolari Xalq ta'limi. Toshkent, 2008 yil №2 son B. 42-44 13. Grigoryans A. G. Atrofimizdagi olam. Cho`lpon T.: 2010. V 56. 14. Ismoilova. G. Xalqimizning ekologik an'analari va ularni tiklashning nazariy va amaliy masalalari “ Xalq ta ' limi ”. Toshkent, 2007 yil №1-2son B. 97-98. 15. Ismoilova D. Ekologik tanglik-umumbashariy muammo « Xalq ta'limi. Toshkent, 2007 yil №4 son B. 91-95. 16. Mamashokirov S. Ekologik ta'limtarbiya pedagogik tamoyillari «Xalq ta'limi. Toshkent, 1995. - №7-8. B. 28-31. 17. Maxmudov Yu.G’. Ekologiyadan qo’llanma. Toshkent: Fan, 1997. 42 18. http://www.bilimdon.uz 19. http://www.ziyonet.uz 35

20. http ://www.edu.uz 21. http://www.fikr.uz 22. http://www.pedagog.uz 23. http :// uznature . uz / ru / node /1063 36

O'xshashlar

Ekologik tarbiya va tarbiya

Orol va orol bo`yi ekologik vaziyat keskinlashuvining asosiy omillari

Ekologik ta'lim - tarbiya masalalari

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring