Дунё аҳолиси сонининг ўсиши ва атроф муҳит - Ekologiya - Referatlar

Дунё аҳолиси сонининг ўсиши ва атроф муҳит

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1.Дунё аҳоли сонининг ўсиб бориш хусусиятлари. 2.Озиқ – овқат маҳсулотлари муаммоси. 3.Аҳоли ўсиб боришининг атроф – муҳитга таъсири.

www.arxiv.uz 1.Дунё аҳоли сонининг ўсиб бориш хусусиятлари: Одамзод пайдо бўлган илк даврларда унинг табиий кўпайиши нисбатан жуда секин бўлган. Янги эра бошларида Ер юзасида тахминан 250-300 млн аҳоли бўлиб, 100-140 млн нафари Хиндистон, 70 млнга якини Хитой, 10 млндан ОШИГИ олд Осиё ва Шимолий Америкада яшаганлиги фанга маълум. Уша даврларда собик Иттифок худудида 5-10 млн. киши яшаган, Марказий Осиё ва Кавказ орти минтакасида ҳам аҳоли анча зич бўлган. Дуне аҳолиси сони XVII аср ўрталарига келибгина 0,5 млрдга етган, XIX аср ўрталарида, карийб 200 йилдан сунг 1 млрдни ташкил этди. Умуман, дунё аҳолиси сони 1 млрд бўлишига 1000000 йил лозим бўлган бўлса, 2 млрд учун 80 йил, 3 млрдга 30 йил, 4 млрдга 15 йил, 5 ва 6 млрд. бўлишига 13-12 йил кифоя қилди Дунё аҳолиси сонининг усиши (млн. киши) Аҳоли сони Йиллар Аҳоли сони Йиллар 1000 288 1950 2508 1500 436 1960 3010 1650 545 1970 3632 1750 728 1980 4430 1800 911 1987 5000 1900 1617 1999 6000 1940 2252 2000 6080 Ҳозир дунё аҳолиси йилига ўртача 80 млн. кишига ортиб бораётганлиги эътиборга олинса, 2025 йилда сайёрамизда 8206 млн., 2050 йилда 9-10 млрд. аҳоли яшашга башорат қилинмокда (БМТ башорати). Дунё аҳолисининг тез суръатларда кўпайиши XX асрнинг ўрталарида энг юқори даражаларга кутарилди. Бу жараён айникса, Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатларида «демографик портлаш»га сабаб бўлди. 1950-1987 Йиллар мобайнида ушбу мамлакатлар аҳолиси карийб 2,26 мартага кўпайди. Дунё аҳолисининг 80% дан зиёди айнан уша мамлакатларда яшамокда

www.arxiv.uz XXI аср бусагасига келиб аҳолиси сони 10 млн. кишидан ортган мамлакатлар сони 71 тага етди. Шулардан 11 тасида аҳоли сони 100 млн. дан ортди. Аҳолиси сони 10 млн. дан орт ган мамлакатларнинг 50 дан ортиги ҳам Осиё, Африка ва Лотин Америкаси хиссасига тўғри келади. Умуман, ушбу мамлакатларда дунё аҳолисининг салкам 95%и истикомат қилмокда. Хитой, Хиндистон, АКШ, Индонезия, Бразилия ва Россияда Ер шари аҳолисининг деярли ярми яшамокда. Дунё аҳолисининг 80 %и қисми асосан баландлиги денгиз сатхидан 500 м гача бўлган худудларда (куруклик юзасининг 28%и да) яшайди. Африка ва Жанубий Америка аҳолисининг салмокли қисми 500-1500 м баландликларда истикомат қилади (34,6; 27,5%). Аҳолининг Боливияда 88%, Перу, Мексика, Афронистон, Хабашистонда 66%и денгиз сатхидан 1000 м дан баландда, Голландияда эса аҳолининг 40%и денгиз сатхидан паст худудларда яшайди. Дунё аҳолисининг 52,7%и денгиз сохилларидан унчалик Узоқ, бўлмаган худудларда (200 км гача), 47,3%и эса курукликнинг ички қисмларида ҳаёт кечиради. Дунё аҳолисининг 70%и курукликнинг 7%ида мужассамлашгани ҳолда, курукликнинг 50%ида ўртача зичлиги ҳар квадрат қилометрга 1-2 кишидан ортмайди. Ер юзасининг 15% қисмида аҳоли деярли яшамайди. Аҳоли зичлиги 1920 йилда 13 кишидан, 1950 йилда-18, ҳозирда 40 кишига етди. Дунё аҳолисининг зичлиги ҳам унинг турли худудларида турличадир (5- жадвал). 5-жадвал Дунёнинг айрим худудларида аҳоли зичлиги (ҳар км 2 ҳисобида) Худудлар, мамлакатлар Аҳоли янчлпги Дунё бўйича 40 Европа 100 Осиё 100 Африка 17 Шимолий Америка 13

www.arxiv.uz Лотин Америкаси 19 Австралия ва Океания 3 Бангладеш 800 Сингапур 4500 Монако 15500 Собик, Иттифок. 12 Узбекистон Республикаси 54 Дунё аҳолиси сонининг тез суръатларда усиши кўплаб муаммолар келиб чиқишига сабаб бўлаётганлиги эндиликда сир эмас. Айникса, озик-овкат муаммоси ва атроф-муҳитдаги экологик танг ҳолат зудлик билан уз ечимини кутаётган жумбокларнинг энг ташвишлиси эканлигини давр кўрсатмокда. Демак, ёки тугилишни камайтириш, ёки озик- овкат маҳсулотлари етиштиришни кўпайтириш лозим. Аҳоли сонининг тез усиши асосий озик-овкат маҳсулотларига бўлган талабни ҳар 30 йилда икки мартага оширмокда. Хуллас, Томас Роберт Мальтуснинг (1798 и.) «тез усиб бораётган ахолни озик-овкат билан хеч качон тўлиқ таъминлаб бўлмаслиги тўғрисидаги назарияси» курук сафсата эмас, балки янгича таҳлил ва янгича қараш асосида ўрганишни такозо этаётганга ухшайди. Чунки Маль тус назариясиниинг асоссиз эканлигини уша даврлардаёк катор олимлар назарий жихатдан исботлаган бўлсаларда, бирок, амалда унинг руёбга чиқиши жуда мураккаб тарзда кийин кечмокда. Фан-техника тараққиёти юксак даражаларга кутарилган, «коинот асри», «компьютер асри», деб аталаётган бир вақтда дунёнинг турли худудларида инсоннинг бир бурда, нонга зорлиги, одамларнинг очликдан улаётганлиги ажабланарлидир. БМТ маълумотига кура, дунё бўйича кунига 35 минг киши очликдан жон бермокда, ҳозир сайёрамизда 0,5 млрд. оч-ялангоч, 1,5 млрд. тиланчи мавжуд. Аҳоли сонининг жадал суръатлар билан кўпайиши озик-овкат етишмаслиги муаммоларини келтириб чиқариши, атроф-муҳит ҳолати ёмонлашувига салбий таъсир этиши ўзаро алоқада эканлигини кўпчилик таъкидлаб утганлиги бежиз эмас.

www.arxiv.uz П.Г. Олдак фикрига кура, 2000-2010 йилларда Ер шарида яшайдиган барча аҳолини озик-овкат билан таъминламок учун, донли экинлар етиштиришни тахминан икки марта кўпай тириш лозим». БМТ маълумоти бўйича, ерларга ҳозирги усулда ишлов бериш асосида хосилдорликни 2 хисса кўпайтириш учун мине рал угитлар ҳаражатини 6,5 марта, зараркунандаларга карши кураш чораларини 6 марта ошириш лозим. Дж. Форрестор (АКШ, 1961) дунё статистика маълумотлари таҳлили асосида дунё аҳолиси сони 2020 йилда, табиий муҳит ифлосланиши 2050 йилда энг юқори даражага етишини таъкидлайди. 2 Шундай қилиб, у саноат, озик-овкат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва аҳоли сони атроф-муҳит таназзулига кадар усишини баён қилади. Форрестор фикрича, тахминан 2030 йиллар атрофида экологик инкироз бошланади ва шундан сунг аҳоли сони ҳам сезиларли даражада камаяди. Г. Кан узининг «Кейинги 200 йил» китобида куйидаги башоратни келтиради: 2076 йилга бориб, энергиянинг асосий қисмини атом ва термоядро станциялари беради, казилма ёнилгилар эса кимё хомашёси сифатида ишлатилади. Куёш энергиясидан фойдаланиш даражаси юксалади. Шуларга боғлиқ тарзда 2100 йилда сунъий оксил олиш усуллари узлаштирилади, озик- овкат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 11 марта ортади. Бундан ташкари фаровонликнинг ортиши аҳоли тузилиши ва кўпайишини камайтиради. 1977 йили АКШ собик Президенти Ж. Картер давлат ва илмий муассасаларга Ер шари аҳолиси сони, табиий ресурслар миқдори ва атроф- муҳит ҳолатини 2000 йилгача башоратини яратиш борасида кўрсатма беради. Тайёрланган «Дуне 2000 йилда» (1980 и.) номли маърузада кайд қилинишича, дунё аҳолиси сони 2000 йилда 6,35 млрд. кишини ташкил этади, даромад жон бошига 15%га ортади. Озик-овкат маҳсулотлари миқдори фақат хосилдорликнинг орттириш эвазига содир бўлиши мумкин. 2000 йилда жами 1,3 млрд. киши оч-ночор ҳолда бўлади. Дунё аҳолисининг ярмисида сувга бўлган талаб 2 хисса ортади, урмонлар майдони эса тенг яримга кисдаради.

www.arxiv.uz Нефть етишмовчилиги ва баҳоси ортиши натижасида саноати ривожланган мамлакатларда кумирдан ва ядро энергиясидан фойдаланиш даражаси ошади. Кумир истеъмолининг ортиши атмосфера таркибида чанг ва СО 2 чикиндилари миқдорини орттиради. Умуман, ифлословчи моддаларнинг ҳаво таркибида кўпайиши «ишкорли» ёмгирлар ёгадиган минтакалар кенгайишига сабаб бўлади. 2. Озиқ-овқат махсулотлари муаммоси. Кейинги чорак асрда дунё бўйича ишлаб чиқарилган озик-овкат маҳсулотлари миқдори 2,5%га кўпайди. Бирок бу миқдор дунёнинг турли худуд ва мамлакатларида бир хил эмас. Айникса, ривожланаётган мамлакатларларнинг айримларида ушбу кўрсаткич жуда паст даражада. Озик- овкат муаммосининг келиб чиқиши, қисман, худудлардаги табиий ресурсларнинг камайиши, демографик вазият, техника ва технология имкониятлари каби омиллар билан боғлиқ бўлсада, бирок, дунё бўйича аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилаётган озик-овкат миқдори илмий асосланган энг паст даражадан анча юқоридир. Муаммонинг асосий сабаби, турли худуд ва мамлакатларда истеъмолдаги номутаносибликдир. Кўпгина ривожланаётган мамлакатларда истеъмолдаги озуканинг куввати ривожланган мамлакатларникидан деярли 3 марта пастлиги маълум. Ушбу муаммонинг ижобий ечими: мамлакатларнинг тўлиқ мустақил ривожланиши, фан-техника тараққиёти, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши, меҳнат унумдорлиги, ишлаб чиқариш маданиятининг юксалиши, аҳоли илм савиясининг ортиши билан хал қилиниши мумкин. Дарвоке, озик-овкат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни янада кўпайтиришнинг катор имкониятлари, яъни экин майдонларини кенгайтириш, экинларнинг хосилдорлигини орттириш, кишлод хужалиги маҳсулотларини қайта ишловчи янги усулларни жорий этиш, денгиз-океан биоресурсларидан кенг фойдаланиш, синтетик-сунъий озик- овкатлар ишлаб чиқариш кабилар мавжуд.

www.arxiv.uz Ҳозирда Ер шарининг 4,5 млрд. га идан кишлок хужалигида (обикор деҳқончилик 1,5 млрд га ва яйлов сифатида 2,6 млрд га) фойдаланилади. Олимлар кишлок хужалигидаги ер майдонлари кўламини кенгайтирмай туриб янги нав ва ҳайвон зотлари яратиш, деҳқончилик маданиятини орттириш ҳисобига маҳсулдорликни 90%га кўпайтиришни исботладилар. Ҳозир тажриба далаларида гектарига 140 ц бугдой ва шоли, 240 ц маккажухори дони берадиган навлар яратилган. Аммо, амалиётда ушбу экинлардан олинаётган хосил жуда паст (23, 39 ва 58 ц). Айникса, ривожланаётган мамлакатларда асосий дон экинлари — бугдой, шоли ва маккажухоридан олинадиган хосил миқдори ачинарли ахволда — 14, 21 ва 13 ц (Африкада бошокли экинлар умумий хосилдорлиги — 9,4ц). Фақатгина агротехникани такомиллаштириш ҳисобига хосилдорликни бир неча марта ортти риш мумкинлигини мутахассислар кўп таъкидламокдалар. Экин далаларига белгиланган меъёрда солинадиган угитлар ерларнинг ялпи хосилдорлигини, тупроқ унумдорлигини ортириши барчага маълум. Ҳар гектар бурдойзорнинг 80 кг миқдордаги турли угитлар билан озиклантирилиши, хосилдорликни 20 ц, 110 кг билан ишлов берилиши — 35- 40 ц, 300-350 кг эса 50 ц га етказиши амалиётда исботланган. Меъёрдаги угит хосилдорликни орттиришидан ташкари, экинларнинг турли ташки таъсирларга (кургокчилик, гармсел ва х. к.) чидамлилигини ҳам орттиради. Бунинг устига йилига дунё бўйича кишлок хужалиги экин лари турли касалликларга чалиниши оқибатида хосилнинг 10-20%и, бегона утлар ва зараркунандалар туфайли 5-20, хосилни ЙИГИШ , ташиш, қайта ишлаш ва сақлаш жараёнида 5-25%идан ОШИРИШ нобуд бўлмокда. Ушбу кўрсаткичлар ҳар йили етиштирилган хосилнинг 20-70%и бой берилаётганини кўрсатади. Кишлок хужалигини ривожлантириш ва хосилдорликни ошириш катор мажмуали тадбирларни амалга оширишни такозо этади: — ўсимлик ва ҳайвонларни турли касаллик ва зараркунандалардан асраш; — чорвачиликда қўшимча кимёвий озука ва витаминларни куллаш;

www.arxiv.uz — мелиорация ва ирригация тармоқларини яхшилаш, сугоришни замонавий технология асосида такомиллаштириш, иссикхоналарни кенгайтириш; — тайёр маҳсулотларни сақлаш муддатини узайтириш. — кишлок хужалиги экинларини дул, сел, совук уруш ва бошқа табиий офатлардан сақлаш; — копилок, хужалиги техникасини такомиллаштириш ва бошқалар. Дуне океани биоресурслари жуда бисёр. Инсоният уз эҳтиёжлари учун ундан оқилона фойдаланиши жуда самаралидир. Бирок ҳозир умумий озик-овкат салохиятида Дуне океанининг хиссаси бор-йуги 1%ни ташкил этади (истеъмолдаги оксилнинг 6%и). Океанлардаги фақат йирик денгиз ҳайвонларининг (балҳ, сут эмизувчилар, бешоёкли, моллюскалар, кискичбакалар) умумий киймати 1 млрд. т баҳоланиб, шунинг ярми баликларга тўғри келади. Унинг йиллик маҳсулдорлиги 360 млн. т. Океан биоресурсларидаги ёгнинг узи дунё чорвачилиги берадиган миқдордан 2 марта кўп. Инсон уз танасидаги оксилга бўлган талабни асосан ҳайвонлар гушти ҳисобига кондиради. Энди бу талабни кимёвий оксил кундира олади. XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб саноат асоси да озик-овкат маҳсулотлари ишлаб чиқариш жадал усмокда. 1990 йилда АКШда 10 млн т озик-овкат маҳсулотларининг саноат тури ишлаб чиқарилган бўлса, ҳозирда дунёнинг турли мамлакатларида (айникса, Лотин Америкаси ва Гарбий Европада) бундай маҳсулотлар тури ва кўлами ортиб бормоқда. 3. Аҳоли ўсиб боришининг атроф-муҳитга таъсири. Аҳоли сонининг мунтазам орта бориши атроф-муҳитга жуда кучли таъсир эта бориши оқибатида катор экологик тангликларни келтириб чиқарди. Профессор А.М. Рябчиков маълумотига, ҳозир инсон Ер юзаси табиий манзарасининг 60%ини бутунлай ўзгартиб юборган, курукликнинг 20%ида кучли ўзгаришлар (тураржой, шаҳар ва кишлоклар, мухандислик

www.arxiv.uz курилмалари, ерларни сугориш ва х..к.) содир этган. Ҳар йили ер юзида 4000 км 3 ТОГ жинси (грунт) ва кўпрок бир жойдан бошқа жойга кутарилади. Утган даврлар мобайнида 20 млн. км 2 ер яроксиз холга келтирилди (5 млн. км 2 хайдаладиган ерлар) (В.А.Ковда, 1981). Дунё бўйича курилган йирик сув омборлар сони 1980 йилга келиб, 2257 тага етгани ҳолда, уларнинг 90% дан ортири 1950 йиллардан кейин курилди. Демак, кўплаб дарёларда гид рографик режим табиий ҳолатини йукотди. Сув омборлари атрофида ландшафт сезиларли даражада ўзгарди. Атроф-муҳит ифлосланиши электроэнергетика, саноат ва кишлок хужалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш, транспортнинг ривожланиши билан ҳамохангдир. Эндиликда, ичимлик суви атмосфера ҳавосининг ифлосланиши каби муаммолар инсоният олдига экологик вазиятни зудлик билан барқарорлаштиришни кундаланг куймокда. Содир бўлган экологик муаммолар ечими нафақат айрим биогеоценозлар (дашт, утлок, дала, урмон ва х..к.), балки бутун биосфера микёсида намоён бўлмокда. Инсоннинг табиатга таъсири билан боғлиқ, фаолияти зарур ва мукаррардир. Чунки, инсон ушбу фаолиятларисиз, узининг моддий эҳтиёжларини кондира олмайди. Шунинг учун ҳам табиатда маълум ўзгаришлар бўлиши аниқ. Лекин табиатни ўзгартиришда унинг ривожланиш қонуниятларини билмаслик кейинчалик инсон учун анча кимматга тушиши мумкин. Ҳозирда табиатдаги инсон фаолияти билан боғлиқ, ўзгаришлар кўлами геоло гик жараёнлар кувватидан ҳам тез ва кучлирок тарзда руй бермокда. Натижада табиатни уз-узини тиклаш ва тозалаш хусусиятига путур етмокда, бу эса инсон ҳаётига хатар солмокда. Адабиётлар . 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997.

www.arxiv.uz 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Урбанизация ва атроф муҳит

Урбанизация ва атроф муҳит

Макроиқтисодий сиёсат ва атроф-муҳит

Атроф муҳит мухофазасининг ҳуқуқий ва ташкилий асослари

Атроф-муҳитнинг такрор ишлаб чиқаришдаги аҳамияти ва уни муҳофаза қилиш зарурияти