Biosfera - Ekologiya - Referatlar

Biosfera

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

403 KB

Ko'chirib olish

Biosfera Reja: 1. Biosfera va uning chegaralari. 2. Biosferada bayotning paydo bo'lisbi . 3. Biosferadagi tirik moddalarning funksiyalari va geoximik sikllari 4. Biosferaning geokimyoviy sikllari . 5. Biosferaning turg'unligi. 6. Biosfera hayoti. 7. Inson demografiyasi va uning o'zgarishi . 8. Biosferada insonlarning ozuqa manbalari. 9. Insonning tabiat ekologik holatiga salbiy va ijobiy ta'siri. 10. Insonning biosferaga salbiy ta'siri . 11. Biosfera genofondining yo'qolishi va uni tiklash yo'llari.

Ma`lumki, tabiat va inson ortasida munosabatlar rivojlana borgan, buning natijasida tabiat va uning turli yo`nalishdagi fanlarining kelib chiqqan. Biosfera ta`limotini rivojlanishida Aristotelning xizmatlaru beqiyos. Aristotel mulohazalarini o`z kuzatuvlari va tajribalari asosida bayon etgan. U Yer va Oyni yumaloq shakldaligini tan olgan holda, ularning harakatlanishini inkor etgan. Yurtimizda faoliyat olib borgan Al Xorazmiy, Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, Mirzo Ulug'bek, Bobur Mirzo kabi olimlarimizning ishlarini dunyo ilm olami tan olgan. XV asr boshlarida Markaziy Osiyoda astronomiya misli ko`rilmagan cho'qqiga chiqdi. Bu yerda Samarqandning yosh hukmdori - Ulug'bek (1394-1449) o`z ishlari bilan tanildi. Yulduzli osmon ma'rifatli hukmdor uchun tabiatning eng buyuk kitobi bo'lgan va u Samarqandda astronomik rasadxona qurdirgan. Samarqandlik olimlar bu yerda 30 yil ishladilar. Ushbu kuzatuv davomida uzoq Saturnning 30 yillik aylanish davri bilan aniqlandi. Ularning ishlarining yakuni «Yangi Ko`rogoniy jadvali‖ asari hisoblanadi. Unda 1018 yulduzning koordinatalarini o'z ichiga olgan va to'liqligi hamda aniqligi bilan uzoq vaqt davomida dunyodagi eng aniqlaridan bo'lgan. Tabiatni o'rganish borasida Leonardo da Vinchi, Galiley, Kopernik, M.V. Lomonosov, J.L. Byuffon, J.B. Lamark, A. Gumbold, Ch. Darvin, V.V. Dokuchayev, V.I. Vernadskiylarning ishlarini alohida ta`kidlash lozim. Vatandoshlarimiz Qori Niyoziy, Habib Abdullayev, Tesha Zohidov, Ahror Muzaffarov, Qodir Zokirov kabi olimlarning tabiatshunoslikka qo`shgan xizmati beqiyosdir. Tabiatshunos olim J.B. Lamark (1744-1829) birinchi marta «Biosfera» atamasini fanga kiritib, uning asl ma'nosini hayot tarqalgan joy va Yer yuzasida bo'layotgan jarayonlarga tirik organizmlar ta'siri, deb ifodalaydi. Avstriyalik geolog olim E. Zyuss 1875-yili Lamarkdan keyin «Biosfera» terminini ikkinchi bora fanga kiritadi va Yerda tarqalgan maxsus qobiq deb izoh beradi.

Biosfera va uning chegaralari. XIX asr mari XX asr boshlarida birinchi marta rus tuproqshunos olimi V.V. Dokuchayev Yer yuzining cheksiz maydonida hayot, tirik organizmlaming tabiiy jarayonlarga ta'sir qilish nazariyasini o'rtaga tashlanadi. U o'z nazariyasini o'simlik va hayvonlarning tuproq hosil bo'lish jarayoniga ta'sirini o'rganish bo`yicha asoslaydi. Rus olimi, geolog V.I. Vernadskiy XX asr boshlarida geokimyo, biogeokimyo va radiogeologiya tadqiqotlari asosida biosfera ta'limotini yaratadi va 1926-yili «Biosfera» nomli kitobi chop etildi. Unda ―biosfera - bu sayyoraning hayot rivojlanayotgan qismi va bu qism doimo tirik organizmlar ta'siridadir‖-deb izohlangan. Yer yuzasining hayot tarqalgan qismi biosfera bo'lib, unga tirik organizmlar ta'sir qiladi. Biosfera sayyoraning eng katta ekosistemasi sifatida ham qaraladi. Biosfera, odatda, uch qatlamdan qatlam: litosfera, atmosfera, gidrosferadan iborat. Shunday qilib, biosfera Yer sharining organizmlar tarqalgan qismi bo'lib, tarkibi, tuzilishi o'zgarib turish xususiyatiga egadir. Yerda hayotning paydo bo'lishi bilan biosfera hosil bo'lgan va sayyorada tiriklikning umumiy rivojlanishi boshlangan. Yerda hayotning paydo bo'lishi bundan 3-4 mlrd. yil avval deb ta'riflanadi. 1-rasm. Boisferaning tuzilishi. Biosferaning quruqlik va suv qismlarida tirik organizmlar tarqalgan, havoda esa faqat sista, sporalargina uzoq vaqtgacha turishi mumkin. Biosferaning ustki qatlami atmosferadan ozon qatlamigacha 25-35 km balandlikni egallaydi, shu

qatlamning 10-15 km balandligida bakteriyalar, sporalar, zamburug', soda tuzilgan boshqa organizmlar, ularning qismlari bo'lishi mumkin. Biosferaning bu qatlami ozon qatlami bilan tutashadi; ozon qatlami o'ziga xos ekran bo'lib, tirik organizmlami ultrabinafsha nurlardan saqlaydi. Bu qatlam dengiz sathidan 20-50 km yuqorida. Yer usti muhitida uchraydigan organizmlaming ko`pchiligi havoga, Yer ustidan 50-100 m balandlikka ko`tarilishi mumkin. Ayrim qushlar 1000-3000 m balandlikda uchsa, sayyoraning yuqori tog', tog' yonbag'irlarida ko`pchilik o'simlik va hayvonlar 4-6,5 km balandlikda yashashga moslashgan. Ular shunday balandlikda past bosim, kislorod va havoda namlikning kamligi, suyuq suvning yo'qligiga moslashgan. Biosferaning pastki chegarasi litosfera bo'lib, unda tiriklik 2-3 km chuqurlikkacha tarqalgan: Neft topilgan shunday chuqurliklarda turli mikroorganizmlar borligi aniqlangan. Litosferada asosiy hayot qatlami 1-3 m chuqurlikkacha boradi, daraxtlarning ildizlari 8-10 m, yantoq o'simligi ildizi 15-18 m, ayrim o'simliklarning ildizlari 52 m chuqurlikkacha boradi. Yer qazuvchi hayvonlarning ini (sug'urlar, bo'rsiqlar) 6-7 m, hasharotlardan termitlar 6 m chuqurlikkacha yetadi. Litosfera ustidagi organizmlaming asosiy massasi tuproqning 1 m qalinligida joylashgan. Gidrosfera Yer qobig'ining bir qismidir. Gidrosfera Yerning boshqa qobiqlari- atmosfera, litosfera, biosfera bilan uzviy bog'langan. Gidrosferada organizmlar maksimal tarqalgan. Ayrim mikroorganizmlar, sodda tuzilgan umurtqasizlar va ko`r baliqlar 10-11 km chuqurlikda ham uchraydi (Tinch okeanning Tuskaror chuqurligida), dengiz o'simliklari va o'simlikxo'r hayvonlar 300-500 m chuqurlikkacha tarqalgan. Biosferada uchraydigan hayvonlar kuchli sho'r bo'lganligi tufayli ularda hayvonlar deyarli uchramaydi. Bunday suv muhitlaridan O'lik dengiz (suvining sho'rligi 23%), Armanistondagi tuz, okeanlarning 10-11 km chuqur tublari yoki Turkiston hududidagi ayrim sho'r, nomakob ko`llarda (suvning sho'rligi 230-280 g/l) ham hayot kam. Umurtqali hayvonlar mutloq uchramaydi. Xlor konsentratsiyasining ko`pligi tufayli mutloq tiriklik yo'q suv havzalari sayyorada 1-2 tani tashkil qiladi, xolos. Suv muhitining katta chuqurliklarida geterotrof organizmlar uchrab, ular organik

moddalar bilan oziqlanadi. Masalan, 6000 m va undan chuqur (8-11 km) da pogonoforalar (Pogonofora) va ba'zi chuvalchanglar (Annelides), poliplar (Umbelliludne), ayrim ko`r baliqlar uchraydi. Shunday qilib, biosfera atmosferaning pastki qismi, litosferaning ustki qisrni va to'la gidrosferadan iboratdir (1-rasm). 2-rasm. Biosferaning chegaralari. Biosferada bayotning paydo bo'lisbi . Hayot organik moddalarning aylanishi asosida kelib chiqqan, ya`ni ularning hosil bo`lishi (sintezi) va buzilishi (destuksiya) jarayonlarining o`zaro munosabatlari sharoitida yuzaga kelgan. Bu moddalarning umumiy geologik aylanishidan biotik almashinishning ajralishishi natijasida ro`y berdi. Yerda hosil bo`lgan tirik moddalar, uning barcha elementlari yirik moddalar almashinishiga jalb etiladi. Shu tariqa hozirgi davrgacha davom etib kelayotgan biosferaning shakllanishi jarayoni boshlangan. Biosferada evolutsiyasi ikki omil ta'sirida yuzaga kelgan, ya’ni: · 1. allogen (tashqi) omillar - geologik va iqlimiy o'zgarishlar natijasida; 2. autogen (ichki) jarayonlar – faqat tirik komponentlar ishtirok etishi natijasida. Ushbu omillarning harakati va o`zaro ta`siri natijasuda tur ichida, turlararo va biosfera darajasida biologik xilma-xillik shakllanadi. Bunda evolutsion o'zgarish va tabiiy tanlanish rol

o'ynaydi, ayniqsa: 1) koevolutsiya, ya'ni biri-biriga qaram avtotrof va geterotrof organizmlar tanlovi; 2) guruhlik tanlovi yoki sistemalar tanlovi (guruh) uchun foydali belgilarning saqlanib qolishida ahamiyati katta bo'ladi. Olimlarning fikricha, bundan 2-3 mlrd. yil avval Yerda hayot paydo bo'lganida atmosfera tarkibida azot, ammiak, vodorod, uglerod oksidi, metan va suv bug'lari bo'lgan, lekin kislorod bo'lmagan. Ko`rsatilgan gazlardan tashqari atmosferada tirik organizmlar uchun zaharli gazlar ham bo'lgan. Kislorodning yo'qligi tufayli ozon qatlami ham bo'lmagan va ultrabinafsha nurlar Yer hamda okeanlar yuzasiga yetib kelgan. Ular kimyoviy evolutsiyani yuzaga keltirib, murakkab organik molekula (aminokislotalar)ning kelib chiqishiga sabab bo'lgan, natijada juda sodda tirik sistemalar paydo bo'lgan. Abiotik jarayonlarda hosil bo'lgan oz miqdordagi kislorod, ultrabinafsha nurlar ta'sirida yetarli darajadagi ozon qatlamini paydo qilib, birlamchi organizmlarni ultrabinafsha nurlarning salbiy ta'siridan saqlagan. Ma`lumki, Yer yuzidagi birinchi tirik organizmlar achitqi zamburug'larga o'xshagan anaeroblar bo'lib, nafas olish uchun energiyani achish jarayonidan olgan. Birlamchi sodda organizmlar bir hujayralik holatdan yuqoriga evolutsiya qila olmagan. Ular (prokariotlar)da yadro bo'lmagan, oziqlanishi ham chegaralangan. Suv havzalari tagiga asta-sekin cho'kkan organik moddalar hisobiga oziqlangan. Shu vaqtdagi organizmlar suv yuzasiga ko`tarilmagan, sababi, suv yuzasi kuchli radiatsiya ta'sirida bo'lgan. Hayot shu tarzda noqulay sharoitda million-million yillar davom etgan. Organizmlar faoliyati natijasida suv muhitida erigan kislorod miqdorining asta- sekin ko`payishi, bundan 2 mlrd. yil oldin uning atmosferaga diffuziya bo'lishi Yer tabiatida o'zgarishlarni yuzaga keltiradi, hayotning keng tarqalishiga va eukariot (yadroli) organizmlarning kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Ulardan o'z navbatida ancha katta va murakkab sistemalar paydo bo'ladi. Suvdan ko`p minerallar (masalan, temir) cho'kmaga tushib, geologik formatsiyalarni hosil qiladi. Atmosferadagi ozon qatlami qalinlashib, ultrabinafsha nurlardan tirik organizmlar saqlanishiga katta imkon tug'iladi va hayot dengizlarning yuza qismida ham tarqala boshlaydi va suv yuzasida―yashil

quruqlik‖-hayot hosil boladi. Aerob yo'l bilan nafas olish ko`p hujayrali organizmlarning rivojlanishiga olib keladi. Ma'lumotlarga ko`ra, atmosferada kislorodning miqdori 3-4% (yoki atmosferaning 0,6% qismi) bolganda, bundan 1 mlrd. yillar avval yadroli hujayralar paydo bo'lgan (hozir atmosferada kislorod 20%). Bundan taxminan 700 mln. yillar avval kislorodning miqdori 8% ga yetganda birinchi ko`p hujayrali organizmlar rivojlangan. Kembriy davrida evolutsion portlash bo'lib, hayotning Yangi formalari rivojlanadi. Suvda bulutlar, korallar, chuvalchanglar, molluskalar, dengiz suvo'tlari, hozirgi urugli o'simlik, hayvonlarning oldingi ajdodlari paydo boladi va rivojlanadi. Mayda yashil o'simliklar hosil qilgan kislorod Yer yuzini qisqa vaqtda tirik organizmlar bilan o'rab olinishiga sabab boladi. Paleozoy erasining turli davrlarida hayot hamma dengizlarni egallabgina qolmasdan quruqlikka ham chiqadi. Yer ustida yashil o'simliklarning rivojlanishi muhitda kislorod va ozuqaning ko`payishiga, keyinchalik yirik hayvonlar (dinozavrlar, sutemizuvchilar), oxirida insonning evolutsiya qilishiga olib keladi. Ammo atmosferadagi kislorodning hozirgi miqdori (20%) paleoziya o'rtalarida, taxminan bundan 400 mln. yillar oldin yuzaga kelib, uning hosil bolishi o'zlashtirish jarayoni bilan tenglashadi. Paleozoy oxirida atmosferada kislorodning miqdori kamayib, CO 2 ortadi, natijada iqlim keskin o'zgaradi, avtotroflar qoldig'idan katta Yer usti qazilmalar (ko`mir) hosil boladi. Keyinchalik atmosferada O 2 , miqdori keskin o'zgaradi, CO 2 pasayadi, ular o'rtasida notekislik kelib chiqadi. Shunday qilib, hayot o'zining birinchi davrida muhitga, undagi radiatsiyaning fizikaviy-kimyoviy o'zgarishlariga moslashishdan boshlangan. Evolutsion rivojlanishning eng yuqori bosqichi tur paydo bolishi va ular asosida katta-kichik biologik sistemalarning yuzaga kelishi bolgan. Tur - bu tabiiy biologik birlik bolib, uning hamma a'zolari umumiy genofondning tashkil bolishida qatnashadi. Evolutsiya genlar chastotasi o'zgarishidan iborat bo'lib, u atrof-muhit va turlararo munosabatlardan kelib chiqadigan tanlanish, genetik tuzilishning o'zgarishi natijasidir.

Turlar hosil qiladigan biologik sistemalar va ularning evolutsiyasi koevolutsiya deb aytiladi, ya'ni sistema ichidagi organizmlarning bir-birlari bilan munosabatlari evolutsiyasida guruhlar o'rtasida genetik informatsiya almashinib turadi. Koevolutsiya nazariyasi asosida (Ehrlich, Raven, 1965) o'simlik va kapalaklar o'rtasidagi munosabatlarni o'rganishning natijalari yotadi. Evolutsion rivojlanishda o'simliklarning har xil bolishi o'z navbatida fitofag hayvonlarning ham har xilligiga olib keladi. Evolutsion rivojlanish jarayonida tabiiy tanlanish turdan tashqari guruhlar tanlanishi yo'li bilan ham o'tadi. Nazariy jihatdan guruhli tanlanish populyatsiya va sistemalar belgilarini saqlashga qulaylik yaratadi, organizmga foyda keladi, uzoq yashashiga imkon yaratiladi. Biosferaning tirik moddalari. Tirik moddalar tushunchasini V.I. Vernadskiy fanga kiritgan bo`lib, barcha tirik organizmlar yig`ndisini massa, energiya va kimyoviy tarkibda ifodalanishi tushuniladi. jadval Yerdagi organizmlar biomassasi Sfera t % Quruqlik O`simlik 2,4*10 12 99,2 Hayvon va mikroorganizmlar 0,02*10 12 0,8 Jami 2,42*10 12 100 Okean O`simlik 0,0002*10 12 6,3 Hayvon va mikroorganizmlar 0,003*10 12 93,7 Jami 0,0032*10 12 100 Barchasi 2,4232*10 12

3-rasm. Yerning biomassasi Biosferaning tirik moddalari - bu unda uchraydigan tirik organizmlar va ularning kimyoviy tarkibidir. Tirik organizmlarning umumiy kimyoviy tarkibi atmosfera va litosferaning tarkibidan farq qilsa ham vodorod, kislorod atomlari bo`yicha gidrosferaga yaqin, lekin uglerod, kalsiy, azot miqdorlariga qarab, undan farqlanadi. Tirik moddalar suv, havo, yer migrant elementlaridan tashkil topgan bo'lib, ular gazsimon va erigan holda bo'ladi. Masalan, organizmlarning 99,9% massasi Yer qa'rida uchraydigan 98,9% ini tashkil qiladigan 14 ta elementlardan iborat. Bu hayot Yer qobig'ining kimyoviy birikmalaridan iborat ekanligidan dalolat beradi va organizmlarda Mendeleev jadvalidagi hamma elementlar topilganigini tasdiqlaydi. V. I. Vernadskiy fikricha, koinotning eng faol materiyasi tirik moddalardir. Muhitning optimal sharoitida (harorat 20ºC, normal suv ta'minoti, CO 2 va mineral moddalar) o'simliklar fotosintez jarayonida 4-5% quyosh energiyasidan (FAR) foydalanadi. Yoz faslining kun o'rtasida o'simlik barglari 8% gacha FAR, 45% gacha infraqizil nurlarni qaytaradi va 25% gacha nurlar barg va shoxlar orasidan o'tib, pastki yaruslardagi barglar, o'simliklar tomonidan foydalaniladi. O'simliklar bargi qabul qilgan quyosh energiyasining turli jarayonlar va reaksiyalarni o'tishda quyidagicha foydalanadi, ya'ni: 1) energiyaning bir qismi

(1%) fotosintez jarayonida hosil bo'lgan organik moddalarda to'planadi; 2) yana bir qismi (5% atrofida) bargning qizishi va issiqlik chiqarishga sarflanadi; 3) bir qismi issiqlikka aylanib, transpiratsiya jarayonida sarflanadi. Yer yuzida tirik organizmlar hosil qilgan biomassa 1,4*10 12 tonnadan 3,00*10 tonna quruq modda miqdorida hisoblanadi. Shundan 2,42*10 12 tonna quruqlikdagi organizmlar va 0,003*10 12 tonna suv organizmlari hisobiga yuzaga keladi. Avtotrof organizmlarning o'rtacha ko`p yillik biomassasi biosfera bo`yicha 2,4*10 12 tonna, hayvonlarniki esa 0,023*10 12 tonnani tashkil qiladi (Sitnik va boshqalar, 1987). Boshqa ma'lumotlarga ko`ra, sayyoradagi avtotroflarning umumiy mahsuloti yiliga 176*10 9 tonna quruq moddani tashkil qiladi, shundan o'rmonlar fitomassasi 1509 mlrd. t quruq massa yoki Yer yuzi o'simliklari hosil qiladigan biomassaning 85% ini tashkil qiladi (Bogorov, Ryabchikov, 1969). Biosferada o'sim1iklar hosil qilgan fitomassa asosan o'simlikxo'r hayvonlar tomonidan o'zlashtiriladi. O'zlashtirilgan fitomassaning l0%i o'txo'r hayvon biomassasini hosil qilishga ketib, qolgani chiqindi sifatida muhitga chiqariladi, inson ham o'rtacha 10% hayvon to'qimasidan to'plangan energiyani oladi. Yer yuzi bo`yicha birlamchi mahsulotning taqsimlanishi bu biosferaning asosiy funksiyasi, tirik moddalar hosil bo'lishi va ularda energiyaning to'planishi hisoblanadi. Biosferaning turli hududlarida yil davomida bir gektar maydonda 2-4 tonnadan 350-400 tonnagacha fitomassa hosil qiladi. Dunyo okeanida fitoplanktonning massasi 1,7 mlrd. t , hayvonlarning massasi esa 32,5 mlrd. t ni tashkil etadi. Dengizlarning ochiq qismi mahsuldorligi juda past, kuniga 0,1-0,5 g/m 2 , korall riflarda esa 20 g/m 2 massa hosil bo'ladi. Hamrna okeanlaming o'rtacha yillik mahsuloti 15 mlrd. t uglerod hisobida, organik moddalar hisobida yiliga 30 mlrd. t hosil bo'ladi. Tabiiy sharoitlarda katta hayvonlarning biomassasi ko`p emas, masalan, Afrika savannalarida katta hayvonlar biomassasi 15-25 t/km 2 , mo'tadil hudud o'rmonlarida 1 t/km», tundrada esa 0,8 t/km 2 .

rasm . Biosferada organizmlarning tarqalish : 1- ultrabinafsha nurlarni ushlab qoluvchi ozon qatlami ; 2- qorlarning chegarasi ; 3- tuproq ; 4- g ` orlarda yashovchi hayvonlar ; 5- neft konlari bakteriyalari . Biosfera zoomassasi 20 mlrd . t quruq modda atrofida belgilanadi , uning 3,5 mlrd . tonnasi okean hayvonlari hisobiga to ' g ' ri keladi . Sayyoradagi insonlar umumiy biomassasi o ' rtacha 201 mln . t atrofidadir . Yer yuzidagi 6,3-6,5 mlrd . odamning har biri kuniga 2500-3000 kkal energiya olishi kerak . Shunda Yer yuzi aholisining yillik oladigan energiyasi 2,8* 10 15 - 2,9* 10 15 kkal. dan ortib ketadi. Sayyoradagi har bir odamga 2500-3000 kkal energiya berish uchun unga 0,6 gektar maydonda mahsulot yetishtirish kerak. Shundagina to'g'ri trofik xalqalar yuzaga keladi. Yer yuzi aholisini ozuqa energiyasi bilan ta'minlash uchun 1,2-1,4 mlrd. gektar qishloq xo'jalik yerlaridan 2,40* 10 12 t mahsulot olish kerak. Qishloq xo'jalikda yetishtiriladigan 8,7 mlrd. organik moddalar biosferada yetishadigan mahsulotning bir qismidir.

Biosferadagi tirik moddalarning funksiyalari va geoximik sikllari. Biosferadagi jamiki kimyoviy o'zgarishlarni tirik moddalar boshqarib turadi. Sayyoradagi tirik moddalaming 5 ta asosiy funksiyalari bo'lib, ular quyidagilardan iborat: I. Energetik funksiya - bu biosferaning boshqa sayyoralar bilan bog'liqligidir, ya'ni o'simliklar quyosh nurini qabul qilib, fotosintez jarayoni o'tishi, quyosh energiyasi to'plashi, organik moddalar hosil qilishi va uning biosfera komponentiari o'rtasida taqsimlanishi; ikkinchi tomondan qushlar va boshqa hayvonlarning Oy, yulduzlarga oriyentatsiya qilib, migratsiya jarayonini o'tishidir; II. Gazli funksiya, bunda gazlarning migratsiyasi va ularning almashinishi natijasida biosfera gaz tarkibi ta'minlanadi. Tirik moddalarning funksiya qilishida azot, kislorod, CO 2 , vodorodsulfid, metan va boshqa gazlar hosil bo'ladi; III. Konsentratsiyalash funksiyasida tirik organizmlar atrof-muhitdan biogen, mineral elementlarni oladi va o'z tanalarida to'playdi. Shu sababli azot, kalsiy, kaliy, natriy, magniy, alyuminiy va boshqa elementlarning miqdori muhitga qaraganda organizmlar tanasida yuqori bo'lganligi sababli biosferaning kimyoviy tarkibi bir xil emas; IV. Oksidlanish va qaytarilish funksiyasi. Oksidlanish jarayonida moddalar kimyoviy o'zgaradi, ularning atomlari o'zgaradi, ko`pchilik kimyoviy birikmalar oksidlanadi, bir formadan ikkinchi ko`rinishga o'tishda biogen moddalarning oksidlanishi va qaytarilishi ko`proq kuzatiladi; V. Destruksiya funksiyasi, bu tirik moddalar (organizmlar)ning o'lgandan keyin chirish, parchalanish va organik moddalarning mineralizatsiyalanishidan iboratdir, ya'ni tirik moddalardan biosferaning biogen va biokos moddalari hosil bo'ladi.

Biosferaning geokimyoviy sikllari . Yerga keladigan energiyaning 99 foizini Quyosh nurlari tashkil etadi. Bu energiya biosferada bo'lib o'tadigan turli fizik- kimyoviy jarayonlarga ya'ni: havo va suv to'lqinlari, tog'-toshlarning yemirilishi, bug'lanish, tirik moddalarning hosil bo'lishi va taqsimlanishi, mineraliarning erishi, gazlarning yutilishi va ajratilishi kabi holatiarga sarf bo`ladi. Biosferada turli mikroorganizmlar faoliyati natijasida oksidlanish va qaytarilish kabi kimyoviy jarayonlar bo'ladi. V.R. Vilyamsning fikriga ko`ra, Quyosh energiyasi Yer yuzida ikki xil moddalar almashinishini ta'minlaydi: geologik (katta almashinish) va biologik (kichik) moddalar aylanishi yuzaga keladi. Har yili Quyoshdan 21*10 20 kj yorug'lik energiyasi Yerga keladi. Shu energiyaning 50 foizi bug'lanishga sarf bo'ladi. Biosferada suvning aylanishi - Yer yuzi, suv havzalaridan suvning bug'lanishi va namlik sifatida qaytib yerga tushishidir. Bu geologik moddalar aylanishidir. Biosferada tirik moddaning yuzaga kelishi bilan atmosfera, suv va geologik aylanishlar asosida organik moddalar almashinishi paydo bo'lgan. Tirik materiya - organizmlar o'zlarining hayot-faoliyati uchun kerakli elementlarni geologik aylanishdan oladi va shu elementlar yangi biologik aylanishga kirishadi. Bunda organik moddalarning sintez bo'lishi va parchalanish jarayonlari katta rol o'ynaydi. Biosferada geologik moddalar aylanishiga 50 foizga yaqin, biologik moddalar aylanishida esa 0,1-0,2 foiz Quyosh energiyasi sarflanadi. Biologik aylanishga juda kam energiya ketsa ham biosferadagi bu jarayonda birlamchi mahsulot yaratiladi.

5- rasm . Tabiatda azotning aylanishi . Organizmlar DNK tipidagi oqsillar va genetik jihatdan muhim nuklein kislotalarni hosil qilish uchun turli xil azotli kimyoviy shakllarga muhtoj . Ko'pgina yashil o'simliklar nitrat-ionlar (NO 3 - ) va ammoniy ionlari (NH 4 + ) shaklida azot talab qiladi. Yer atmosferasi hajmining 78% ni tashkil etuvchi azot gazi (N 2 ) dan o'simliklar, odamlar boshqa organizmlarning ko'pchiligi to'g'ridan-to'g'ri foydalana olmaydilar. Biosferada kimyoviy elementlar doim sirkulyatsiya qilinib, tashqi muhitdan organizmga, undan esa yana tashqi muhitga o'tib turadi. Bu holat biogeokimyoviy sikl deb aytiladi. Bunda O 2 CO 2 H 2 O, azot, fosfor, oltingurgut va boshqa elementlar aylanib turadi. Biogeokimyoviy siklda moddalar migratsiyasini CO 2 misolida kuzatish mumkin, jumladan, o'simlik CO 2 ning fotosintezda o'zlashtirilishi, CO 2 va suvdan uglevod (organik modda) hosil bo'ladi va O 2 ajralib chiqadi, hosil bo'lgan uglevodni hayvonlar o'zlashtiradi, ular nafas olganda CO 2 gacha oksidlanadi va CO, ajralib chiqadi.

6- rasm . Tabiatda uglerodning aylanishi . Aylanada ishtirok etgan uglerodning aksariyati okeanlarda joylashgan. Atmosferadagi karbonat angidrid miqdori asosan karbonat shaklida okeanlarda mavjud bo ' lgan uglerodga bog ' liq . Okean havodan ortiqcha karbonat angidridni yemiradi , natijada karbonat va bikarbonat ionlari hosil bo ' ladi . Bundan tashqari, karbonat angidrid okeanlardan atmosferaga chiqadigan teskari jarayon ham mavjud. Shunday qilib, atmosferadagi CO 2 konsentratsiyasini doimiy darajada qo'llab-quvvatlaydigan okeanlar bir xil himoya rolini o'ynaydi. Ushbu mexanizm sanoatlashtirish omili aralashmaguncha atmosferada karbonat angidrid tarkibining nisbiy barqarorligini ta'minladi. Atmosferadagi kislorod fotosintez hisobiga to'planadi. Uning to'planishiga ikkinchi manba suv molekulasidir. O'simliklar tomonidan ajratilgan O 2 ning molekulalar soni CO 2 ning molekulalar soniga proporsionaldir. O'simlik nafas olishida ajratilgan O 2 o'z navbatida uglerodning oksidlanishida foydalaniladi va geterotrof organizmlar nafas olishiga ishlatiladi, ma'lum qismi atmosferada qoladi. Atmosferadagi erkin O 2 ning fondi 1,60*10 15 g bo'lib, yashil o'simliklar 10000 yilda yaratadi. Har bir kimyoviy element katta va kichik sikllarda o'ziga xos tezlik bilan migratsiya qiladi. Jumladan, atmosferadagi jami O 2 tirik moddalar tanasidan 2 ming yilda aylanib o'tsa, CO 2 300 yilda o'tadi, boshqa elementlar tezroq o'tadi.

7- rasm . Tabiatda fosforning aylanishi . Fosfat ionlari shaklidagi fosfor ( PO 4 3 - va HPO 4 2- ) o ' simliklar va hayvonlar uchun muhim oziqaviy element hisoblanadi . U genetik ma ' lumotni olib boruvchi DNK molekulalarining bir qismidir ; ATF va ADF molekulalari , unda organizm uchun zarur bo ' lgan kimyoviy energiya hujayra nafas olish uchun ishlatiladi ; o ' simlik va hayvon hujayralarida hujayra membranalarini hosil qiluvchi yog ' molekulalari ; shuningdek , hayvonlarning suyaklari va tishlarini tashkil etuvchi moddalar . Tirik organizmlar tanalarida atomlar har qanday kichik biologik aylanishda ko ` p martalab qatnashadi va tashqi muhitga chiqadi , u yerdan organizmlar yana o ' zlashtiradi va hokazo . Biologik aylanish quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi : 1) Biologik aylanishning hajmi , bu ma ' lum ekosistemada tirik moddalar tanasidagi kimyoviy moddalarning miqdori ; 2) Biologik aylanishning tezligi - ma ' lum vaqtda hosil bo ' lgan va chirigan tirik moddaning miqdori bilan ifodalanadi . Biologik moddalar aylanishining quruqlikdagi tezligi - yillar, o'n yillar, suvda esa bir necha kun, haftadir. Lekin kislorodsiz vodorodsulfidli botqoqliklarda ming- ming yillardan ham ortiqdir. Biosferada ayrim elementlarning hamma sikllari bir- birlari bilan juda mahkam bog'langan.

Biosferaning turg'unligi. Biosfera katta va murakkab ekosistema bo'lib, uning qismlari undagi jarayonlar orqali boshqariladi. Biosferaning turg'unligi, undagi tirik organizmlar xilma-xilligining buzilmasligiga asoslangan. Uning ayrim guruhlari turli funksiyalar, moddalar umumiy oqimi va energiyaning taqsimlanishini bajaradi. Bu xususiyatlar biogen va abiogen jarayonlarning hamjihatligidan kelib chiqadi. Biosferada murakkab orqaga qaytar va biri-biriga bog'liq sistemalar harakat qiladi. Kembriy davridan boshlab, bundan 600 mln. yil avval, Yer yuzida hosil bo'lgan asosiy modda almashishlar keyingi yillarda o'zgargan emas. Karbon davridan boshlab tirik moddalarning massasi o'zgarmay qoladi, ya'ni biosferada shu davrdan boshlab aylanishlar ma'lum rejimda boshqarib turiladi. Bu boshqarish Quyosh energiyasidan foydalanib, organik moddalar hosil qiluvchi tirik moddalar faoliyati orqali yuzaga keladi. Yerdagi hayot o'z-o'zini, yashovchanligini turg'unlashtiradi va u uzoq rivojlanadi. Ammo Yer qobig'i ustida inson, jamiyat, sotsial-iqtisodiy qonunlar harakat qiladi. Insoniyat biosfera boyliklaridan foydalanish jarayonida unga ta'sir qiladi, o'rmonlar kesiladi, daryo va ko`llar quriydi, tuproq, havo, suv ifloslanadi, tirik moddalar genofondiga zarar yetkaziladi. Bunday muammolar inson, aql- zakovati bilan hal qilinishi, biosfera turg'unligini ta'minlashi kerak. Biosfera hayoti. Inson - tabiatning bir qismi, tirik organizmdir. Boshqa tirik komponentlar tabiat qonunlari asosida yashaydi, inson esa yangi texnika va texnologiyalami qo'llab, tabiat ustidan hukmron bo'lishga harakat qiladi. Ammo inson tabiat biologik sistemalarining ajralmas qismidir. U tabiatni buzishi mumkin, lekin inson biosferaning ekologik aylanishidan chiqib ketolmaydi, tabiatsiz yashay olmaydi. Inson tabiatning eng yuqori mahsuloti, uning yashashi uchun atmosferada yetarli darajada kislorod, yer yuziga kerakli quyosh nuri tushishi va suv bo'lishi shart. Tabiatdagi asosiy to'rtta element (kislorod, uglerod, vodorod va azot) ning quyosh

energiyasi ta'sirida va suvning ishtirokida ekologik aylanib turishi hayotning asosini tashkil qiladi va inson uchun tirik modda yaratiladi. Yer yuzining turli joylarida yuzaga kelayotgan ofatlar avlodlarga xavf tug'dirmoqda. Zaharli moddalarning eng oz miqdori ham inson va boshqa tiriklik uchun xavflidir, vaholanki, oldindan to'planib qolgan, minglab tonna zaharli kimyoviy moddalar dalalarda, shiyponlarda ochiq saqlanmoqda. Ularni tezda zararsizlantirish va inson hayotiga ziyon keltirmaslik chora-tadbirlarini ko`rish lozim. Har bir inson tug'ilguniga qadar malum miqdorda zararli moddalar mahsulotini ona orqali olib (DDT, gerbitsid, pestitsid, qo'rg'oshin, simob, uglevodorodlar va bosh.) tug'iladi. Keyinchalik uning tanasida shu moddalar to'planib boradi. Chunki inson yashagan muhitda zararli moddalar, gazlar, og'ir metallar changi yetarlicha to'plangan. Muhitning ekologik holati inson ekologiyasini aniqlaydi. Buning natijasida inson tabiatning ajralmas qismi, uning abiotik va biotik omillari bilan uzviy munosabatdagi komponent ekanligi tasdiqlandi. Inson evolutsiyasi insoniyat tarixi, insonning yer, atrof-muhit, o'simlik va hayvonga bolgan munosabatlar tarixidan iboratdir. Million yillar davomida yuzaga kelgan biologik sistemalar o'zgarishiga faqat insongina sabab bolgan, endilikda uning hayoti o'zi egallagan tabiat va o'zi yaratgan jamiyat o'rtasida turg'unlik munosabatini o'rnatishiga bogliqdir. Charlz Darvinning ―Turlarning kelib chiqishi‖ va ―Odamning paydo bolishi‖ haqidagi ilmiy asoslari odamning atrof-muhit bilan munosabatlarini aniqlashda «ibtidoiy» xalqlar evolutsiyasini o'rganishga yol ochadi. Bu yerda ―Odam‖ tushunchasini izohlashda birinchi navbatda uning intellekt darajasini ya'ni bosh miya rivojlanishini inobatga olish lozim. Bizning hozirgi yuksak rivojlangan bosh miyamiz evolutsiyaning ancha keyingi mahsulotidir. Odam turkumi (Homo)ni past tabaqalari bolmish avstralopiteklar miyasi hajmi 428 dan 530 sm) gacha bolib, hozirgi maymunlar miyasidan ozgina ortiqroq bolgan, xolos. Ayrim tadqiqotchilar malumotlariga ko`ra, insonning qadimgi ajdodlari

bolmish ramapiteklar va avstralopiteklar so'zlash qobiliyatiga ega bolmagan va olovdan foydalana olishmagan. Insonni odamsimon maymunlardan aniq chegaralaydigan belgi ish qurolini tayyorlash va undan foydalanishidan iboratdir. Bu borada ibtidoiy odamlar tasodifan tayoq yoki toshdan foydalanib, keyinchalik ishlab chiqarish asboblari (tosh, yog'ochdan), qurol yasagan bolishi mumkin. «Qadimgi odamlar» ochiq maydonlarda, dashtlarda paydo bo'lgan degan nazariyani olimlar isbotladilar. Keyingi ma'lumotlar bo`yicha qadimgi gominidlar bundan 6 mln. yil avval, avstralopiteklar esa 5 mln. dan 1 mln. yil avval Yer yuzida yashagan (Vendt, 1988). Ramapiteklar hayoti to'g'risidajuda kam qoldiqlar topilgan, taxmin qilinishicha, ular ochiq savannalarda yashab, tosh va tayoqlardan foydalangan bo'lishi mumkin. Sharqiy va Janubiy Afrika hududlarida topilgan ko`p ashyolar avstralopiteklar madaniyati va shu vaqtning atrof-muhiti haqida ancha ma'lumotlar beradi. Masalan, Janubiy Afrika avstrolopiteklarini birinchi marta markaziy Transvaalda topgan Raymond A. Dartdir. U ko`plab pavianlar bosh, bel suyaklarini topadi va olimning fikricha, avstralopiteklar ildiz, meva va o'simlik tanasi bilangina oziqlanmasdan, ular oddiy uchli, qirrali yog'och, tosh qurollar bilan katta hayvonlarni ham ov qilganlar. Sharqiy Afrikada tosh qurollar topilgan. Inson evolutsiyasida ovchilik va tabiat mahsulotlarini yig'ish borgan sayin takomillashib boradi. Bundan 0,5 mln. yillar avval Afrika va Osiyoda ibtidoiy odamlar (Homo erectus) yashagan, ayniqsa, xitoy odami (sinantrop) yashagan joylarda ko`plab toshga aylangan mevalar, urug'lar hayvon suyaklari, kul, tosh qurollar topishgan. Demak, inson rivojlanishining ilk davrida olovdan foydalangan. Olovdan foydalanish ma`lum darajada odam anotomoyasiga ham ta`sir ko`rsatgan. Homo sapiensga yaqin ajdodlarda yangi, takomillashgan, olovda kuydirilgan uchli qurollar paydo bo'ladi. Ishlab chiqarish va ov qurollarining takomillashgan shakllari neandertal odamlar davrida paydo bo'lgan va ular turli hayvonlarni ovlashgan.

Neandertallar katta o'txo'r g'or ayiqlarini ovlaganlar, chunki uning goshti, yog'i ozuqa bo'lib, terisi odamlarni sovuqdan saqlagan. Qishki sovuqlarda neandertal odamlar ayiqlar uxlaydigan g'orlarga kirib jon saqlagan va shu yerdagi ayiqni o'ldirib, ulardan foydalangan. Shunday yo'llar bilan inson o'zidan 10 barobar kuchli hayvonlarni yengib, tabiatning ayrim komponentlari ustidan hukmronlik ham qila boshlagan. Ayiqning bosh va boshqa suyaklari Markaziy Yevropa g'orlarida, Shimoliy Yaponiya, Amur va Shimoliy Saxalin, Osiyo hududlari, shuningdek, mamlakatimizning Zarafshon g'orlari, Surxondaryo Teshiktosh g'orida Surxon neandertali ham topilgan. Osha davrdagi odamlarda turli ibodat, topinish marosimlari g'orlar ichida yoki ko`pchilik topa olmaydigan joylarda bo'lgan, ular hayvonlar suratlari bilan bezatilgan, bunday joylarda yosh erkaklar yoki ovchilar guruhlari to'planishgan, ovdan oldin turli urf-odatlar va udumlarni bajarishgan. Bunday hollar Yer yuzining turli joylaridagi g'orlar, tosh qoyalardagi chizmalarda o'z aksini topgan. Ibtidoiy insonlarning tasviriy san'atni rivojlantirish tarixi bundan 40 ming yillar oldin boshlangan va oxirgi muz davrigacha davom etgan. Bunday suratlarni Turkiston, Osiyo, Afrika hududlaridagi g'or va qoyalarda uchratish mumkin. Zarafshon g'orlarida skafandrli odamlar rasmi bundan 4 ming yil avval toshga chizilgan. Qadimgi odamlar ovchilik va urug', mevalarni terib oziqlanishgan, yerdagi yovvoyi donlarni terib olishgan, keyinchalik tuproqni o'zlashtirib, ayrim o'simliklarni madaniylashtirib dehqonchilik kelib chiqishiga sabab bo'lgan. Shu sababli inson atrof-muhitga boshqacha munosabatda bo'lib, inson yovvoyi hayvon va o'simlikdan foydalanishni asta-sekin kamaytirib, uy hayvonlari va dehqonchilikka katta ahamiyat beradi. Natijada, yerlar o'zlashtirilishi sababli muhitning ekologik turg'unligi buzilib boradi. Migratsiya qilgan qabilalarning ko`p ov qilishi va ular olib kelgan dingo itlari Avstraliya kontinentida xaltali bo'rilarnillg yo'qolib ketishiga sabab bo'ladi. Iqlim o'zgarishi Avstraliya katta maydonlarining cho'lga aylanishi va hayvonlar (Diprotodon optatum) ning yo'qolishiga olib keladi.

Inson demografiyasi va uning o'zgarishi . Toshko`mir davrida iqlim omillarining og'irligi, ozuqaning yetishmasligi, katta va yirtqich hayvonlarning xavfi, turli xil kasalliklar, epidemiyalar shu davrdagi inson umrining qisqaligiga sabab bo'lgan. Ma'lumotlarga ko`ra, shu vaqtda neandertallar 30 yil, muzlik davridan keyin va mezolitda Homo sapien biroz uzoqroq yashagan. Ular yashagan joylarda inson soni kam bo'lib, og'ir ekologik sharoit ta'sirida bolalarning ko`plab o'limiga sabab bo'lgan. Mezolit davrida, taxminan bundan 300000 yil avval insonlar soni 1 mln. ga yetadi. Vlar Yevroosiyo hududlarida yashaydi. Paleolit davri oxirida, bundan 25000 yillarcha avval neandertalitslar va kromanonslar bir vaqtda yashaganlar, ular soni 3 mln. dan ortgan (Klauzeevitu, 1988). Eramizdan 8000 yillar avval dunyodagi odamlar soni 5 mln. atrofida, bizning sanamiz boshlangunga qadar aholi soni 250 mln. ga yetadi. Shundan 16 asr o'tgandan keyin bu son 500 mln. ga ko`tariladi. Bu sonning 1850-yili 1 mlrd. ga yetishi uchun insoniyatga 250 yil rivojlanish kerak bo'lgan. Dunyoda insonlar soni 1930-yili 2 mlrd, 1960-yili 3 mlrd., 1986-yili 5 mlrd., hozirgi kunda 6,2-6,3 mlrd. atrofida. 1930-yildan shu kungacha yevropaliklar 100 mln. ga, Osiyo aholisi esa 1mlrd. ga ko`paygan. Hozirgi kunda dunyo bo`yicha aholi soni yilga 90 mln.ga kupaymoqda. Taxminlarga qaraganda, 2012-yilda Yer yuzida 7 mlrd, 2050-yili esa 13 mlrd. aholi yashaydi. Yer yuzida aholi soni o'sishi bilan ularning tabiiy muhitga salbiy ta'siri, muhitning ifloslanishi ortib boradi, tabiiy boylik ko`plab sarflanadi, isrof bo'ladi, inson salomatligiga turli xavflar tug'iladi. Biosferada insonlarning ozuqa manbalari. Insoniyat ham biosferadagi boshqa tirik organizmlar kabi ozuqaga muhtoj bo'lgan. Agar o'tgan ming yilliklarda inson o'ziga og'ir mehnat bilan ozuqa topgan bo'lsa, uning keyingi rivojlanish tarixida ham qattiq qish, suv toshqinlar, yong'in, qurg'oqchilik kabi tabiiy ofatlar unga ochlik va ko`plab o'lim olib kelgan. Masalan, ozuqa mahsulotlari yetishmasligidan jahonning ko`p mamlakatlarida ocharchilik

bo`lgan; o'tgan asrda ochlikdan 100 mln. xitoyliklar va 50 mln. hindlar o'lgan. 1992-93-yillar Afrikaning faqat Samali davlatida 2 mln. dan ortiq aholi ochlik azobini tortdi, ularning qanchasi hayotdan ko`z yumdi. 1980-yildan boshlab, jahonning 71 rivojlanayotgan mamlakatlarida 1,4 mlrd. odam ochlikda yashagan, shundan 420 mln. ocharchilikda, 850 mln. to'yib ovqat yemagan, undan tashqari 780 mln. juda kambag'al bo'lib, ozuqa, joy, kiyim olishga imkonsiz bo`lgan. UIarni to'ydirish uchun 30-50 mln. t g'alla kerak bo`lgan. Ma`lumotlarga ko`ra, hozirgi kunda Yer yuzi aholisining 2/3 qismi sifatli ozuqaga ega emas, undan tashqari 50% aholi to'yib ovqatlanmaydi, 25% aholida doimiy ochlik bo'lsa, har yili 10-30 mln. odam ochlikdan o'ladi. Shu sababli o'sib borayotgan aholi sonini ozuqa mahsulotlari bilan ta'minlab bo'ladimi yoki yo'qmi, degan muhim muammo turibdi. Birlashgan millatlar tashkilotlari qoshida xalqaro birlashgan koordinatsion guruhning ma'lumotiga ko`ra, Yer yuzida yetishtirilgan va dengizlardan olingan ozuqa mahsulotlari asosida 31,5 mlrd. aholini boqib bo'ladi. Rus iqtisodchisi K. Malinning hisoblariga ko`ra, quruqlikka faqat madaniy o'simliklar ekilsa, ular hosili bilan 50 mlrd. aholini boqish mumkin. Bunga dengiz mahsuloti va bir hujayrali suvo'tlarni ko`paytirib, ular mahsulotidan keng foydalanilsa, sayyorada 290 mlrd. odamni ozuqa bilan ta'minlasa bo'ladi, degan ilmiy taxminlar mavjud. Yengil va tez hazm bo'ladigan va baliqlardan olinadigan oqsil mahsulotlar, dengiz suvo'tlari ozuqaning ko`p qismini tashkil qilinishi bashorat qilinmoqda. Oziq-ovqatga bo'lgan talabning ortib borishini hisobga olgan holda gen injineriyasi va biotexnologiya fan yutuqlaridan keng foydalanish lozim. Turli mikroorganizmlar yuqori sifatli oqsil moddalar hosil qiladi, shu sababli ular ham ozuqa manbaida ma'lum o'rin egallaydi. Agar 250 kg og'irlikdagi sigir hammasi bo'lib 250 g oqsil moddasi bersa, 250 kg og'irlikdagi achitqi zamburug'lari 650 kg oqsil hosil qiladi. Oqsil muammosini hal qilishda dukkakli o'simliklardan olinadigan oqsillar aholini ozuqa bilan ta'minlashda katta rol o'ynaydi. Bundan tashqari qishloq xo'jaligida turli kimyoviy moddalar, shu jumladan, o'g'itlarini ishlatish yo'li bilan yuqori hosildorlikka erishish mumkin.

Bundan 10 yillar old in dunyo bo`yicha g'alla yetishtirish: bug'doy 443 mln. t, guruch 397,5 mln. t, jo'xori 394,2 mln. t, kartoshka 227,3 mln. t, go'sht mahsulotlaridan mol go'shti 46,6 mln.t, cho'chqa go'shti 55,3 mln.t, qo'y go'shti 7 mln.t tayyorlangan. Inson har oyda o'z og'irligiga teng ozuqa iste'mol qiladi. Hisoblarga ko`ra, insonga bir kunda 630-750 g bug'doy 2410 kkal, bir yilda esa 200-274 kg bug'doy kerak bo'ladi. Bu mahsulotni yetishtirish uchun dehqon har bir gektar yerdan 5 t atrofida hosil olib, yiliga 17 odamni boqishi lozim. Hozirgi kunda quruqlikning kerakli joylaridan yaxshi foydalanilsa, 10 mlrd. odamni ozuqa bilan ta'minlash mumkin. Sayyora katta, undan foydali yerlar maydoni 13,5 mlrd. gektarga yetadi. Shundan 1,4 mlrd. ga madaniy yerlar (ekinzorlar, bog'lar), 1,1 mlrd. ga yer buzilgan, o'simliklar o'stirish uchun keraksiz bo'lib qolgan, tejamasdan ishlatilgan maydonlar 4,4 mlrd. ga cho'l, yarim cho'l, Arktika, Antarktika, yuqori tog'li cho'llar maydoni 3,3 mlrd. ga ga teng, 1 mlrd. ga cho'llarga qo`shilgan. Yer sharida 2,6 mlrd. ga o'tloqzorlar bor, shundan 300 mln. ga buzilgan, sho'rlangan, foydasiz holga kelgan. Foydali madaniy yerlarning 50% i hosildorlik qatlamini yo'qotgan, 600-700 mln. ga yer eroziyaga uchrab, mahsuldorligi past bo'lib qolgan. Yer yuzi bo`yicha o'zlashtirilmagan 0,4-0,9 mlrd. ga yer qolgan, xolos. Dengiz va okeanlar mahsuloti ham inson ozuqa manbasi asosi hisoblanadi. Agar 1960-1970-yillar dengizlardan 40,2 mln. dan 70,5 mln. t mahsulot yig'ib olingan bo'lsa, o'rtacha yig'ilgan mahsulot yiliga 5,8% ga ortib borgan. Keyingi yillarda mahsulotlar olish kamaygan. Faqat Atlantik okeanidan keyingi 10-15 yil ichida baliq ovlash 1,2 mln. t ga kamaygan. Ichki suv havzalar (daryolar, ko`llar, suv omborlari, baliqchilik hovuzlari) ham baliq mahsulotlari beradi, lekin ozuqa manbasi hamma joylarda ham bir xil va yuqori emas, ayniqsa, O'zbekistonda baliq kam. Qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun landshaftlarni buzish, ekinzorlarda ko`plab o'g'itlarni ishlatish ekosistemalar turg'unligini buzdi. O'rmonzorlar maydoni qisqardi, tabiiy suvlarning umumiy oqimi o'zgarib, katta hududlarda suvdan foydalanish yo'ldan chiqdi, ekinzorlami

begona o'tlar bosdi, tuproq unumdorligi pasaydi, eroziyaga uchradi, tuproqdan juda katta texnika kuchi yordamidagina hosil olinadi. Natijada ketgan xarajat olingan hosil qiymatidan yuqori bo'ladi. Zararkunanda va kasalliklarga qarshi qo'llanilgan 60 dan ortiq kimyoviy birikmalarga ekinzorlarda uchraydigan ko`pchilik organizmlar, shu jumladan, 400 dan ortiq hasharot turlari chidamli bo'lib qolgan. Eng kuchli zaharli moddalar ham ularga ta'sir qilmay qo'ygan. Zararkunanda va kasallik qo'zg'atuvchilarning ushbu moddalarga nisbatan moslachuvchanlikning paydo bo'lishi natijasida ekinzorlarda zararkunandalar borgan sayin ko`payib, foydali o'simliklar hosilining kamayishiga sabab bo'lmoqda. Ularga qarshi zaharli moddalarni qo'llash ekologik tenglikni buzadi, tuproq, suvni zaharlaydi, yetishtirilgan ozuqa mahsulotlari ekologik toza bo'lmaydi, u o'z navbatida insonlar salomatligi yomonlashishiga olib keladi, turli kasalliklar paydo bo'lib, o'lim ko`payadi va hk. Insonning tabiat ekologik holatiga salbiy va ijobiy ta'siri. Inson o'z faoliyati bilan atrof-muhitning holatiga qadimdan ta'sir qilib kelgan. Agar o'tgan asrda har yili tabiatdan bittadan tur yo'qolgan bo'lsa, keyingi 50- 60 yil ichida 76 dan ortiq turlar yo'qolib ketgan, 600 ga yaqin turlar esa yo'qolish arafasida. Bunga asosiy sabab, turlarning yashash joyining buzilishi, qisqarishi, ovlash, tutish, zaharlanish va h.k. Cho'l, dasht hududlar ekosistemalari ham inson faoliyatidan chetda qolgani yo'q. Orolning qurigan qismidan ko`tarilayotgan tuzli qumlar atrof-muhitni 1,5-2 mln. gektardan ortiq o'tloqzorlarni sho'rlanishga olib keldi. Natijada butun tirik turlar tarkibi, miqdori, ularning mahsuldorligi o'zgardi. Tog', tog' yonbag'irlarida o'rmon daraxtlarining ayovsiz kesilishi, shunday joylarda iqlim o'zgarishi (suv oqib ketishi, namlik kam to'planishi, o'simliklar qoplami siyraklashishi, ularga moslashgan hayvonlar va qushlarning shu yerlardan ketib qolishi) sabab bo'ladi. Ma'lumki, ekologik sharoit qulay bo'lgan joyda ular o'zlaridan nasl qoldiradi va shuning natijasida tabiiy ekosistemalar saqlanib qoladi. Insonning ijobiy ekologik faoliyati noosferaga o'tadi.

Biosferaning ong sferasi-noosferaga aylanishini quyidagicha izohlash mumkin: 1) inson evolutsiyasining boshlanish davrida u yashash uchun biosferadan kerakli hayotiy mahsulotlar oldi, qoldiqlarini biosferaga qaytardi, undan esa boshqa organizmlar foydalandi. Insonning bu faoliyati uni boshqa organizmlardan ajratib turadi; 2) inson jamiyati rivojlanishi bilan tabiat qonunlarini inobatga olmay biosfera turg'unligini buzishga kirishdi; 3) hozirgi kunda inson atrof-muhitga salbiy ta'sir qilganini tushunib yetdi va tabiat qonuni bilan hisoblashishga hamda uning imkoniyatlaridan to'g'ri foydalanishga kirishdi; 4) biosferadan noosferaga o'tishda inson jamiyat bilan tabiat o'rtasidagi munosabatlarni aql-idrok bilan boshqarish va ma'lum maqsadlarga yo'naltirilgan inson faoliyati tabiat bilan jamiyatni juda uzoq vaqt garmonal rivojlanishiga olib kelishi ayon bo'ldi. Har qanday tirik organizm, shu jumladan, inson ham biosferaning biologik elementi, tabiat muhofazasi inson, sivilizatsiya, tarix va madaniyat muhofazasidir. Insonning biosferaga salbiy ta'siri . Turli tabiiy ofatlar, ocharchilik insonlar soni kamayishiga sabab bo'lmoqda. Masalan, 1975-yilda Xitoyda bo'lgan Yer silkinishidan 600 mingdan ortiq odam o'lgan bo'lsa, 1985-yilgi Mexikodagi Yer qimirlash 20 ming, Kolumbiyadagi vulqon 26000, Armanistondagi Yer qimirlash 28000, Tojikistondagi esa 1000 dan ortiq odamlar o'limiga sabab bo'ldi, 2001-yil yanvar oyi oxirida Hindistondagi Yer silkinishida 40 mingga yaqin kishi halok bo'lgan. 1990-93-yil Samalidagi ocharchilik tufayli 200000 dan ortiq aholi o'lgan. 2005-yilgi Tinch okeandagi sunami 150 000 dan ortiq odamni halok qiladi. Bunday voqeliklar tabiiy sabablarga ko`ra yuzaga kelmoqda. Hozirgi kunda dunyo bo`yicha ko`p miqdorda turli kimyoviy moddalar to'plangan bo'lib, ularning ayrimlari mutagenlik ta'sir ko`rsatadi, ular tirik organizm tanasida oksidlanish, tiklanish, parchalanish va qo`shilish jarayonlarida hujayra organik moddalarini ifloslaydi, organizm genetik belgisi o'zgaradi, ya'ni ayollar homiladorligining buzilishi, bolaning chala tug'ilishi, bolalar o'limining ortishi, yurak- qon tomir, oshqozon, jigar, buyrak, rak kasalliklari, uyqusizlik kabi holatlar

ko`payadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda pestitsidlarni qo'llash natijasida har yili 375 ming odam zaharlandi, ulardan 10 mingdan ortig'i o'ldi. Zaharli gerbitsid va pestitsidlar qushlar, suv hayvonlariga salbiy ta'sir qiladi. Masalan, AQSh ning suv havzalarida uchraydigan biologik organizmlaming 80% I teri va jigar raki bilan zararlangan. Kanada sudan balig'i jigarida shishish bo'lgan, 5% li xom neftdan suvo'tlar, umurtqasizlar, baliqlar, tulen va kitsimonlar o'ladi. Suvda ayrim og'ir metallardan juda oz miqdorda ham tirik organizmlarga ziyon yetadi, ya'ni ularga simob (0,05 mg/l), mis (0,05), kadmiy (0,02), fenol (0,5), ammoniy (1 mg. l), sianid (0,05 mg. l) kabilar organizmlar harakatini buzadi, ko`p baliqlar o'ladi va insonga salbiy ta' sir ko`rsatadi. Biosfera genofondining yo'qolishi va uni tiklash yo'llari. Inson o'z hayot-faoliyatida tabiat va uning elementlariga ta'sir qilib kelmoqda. Uning salbiy harakati natijasida yer yuzidan ko`plab flora va fauna vakillari yo'qolib ketdi, jumIadan 1600-yildan shu kunlargacha dunyo bo`yicha qushlarning 162 turi va tur vakillari, sutemizuvchilarning 255 turi, Avstraliya xaltali hayvonlarining 42% i yo'qolish xavfi ostida qolgan. Bu holatga ayrim misollar keltirish mumkin, 1827-yili Polshada hozirgi muguzli hayvonlar ajdodining oxirgi turi (Bos primigeintus) o'ldi. 1681-yili Mavrikiya orolida Dront yo'qoldi. Bu yerga XVII asrda kolonizatorIar kelishi bilan oroldagi qushlarning 28 turidan 24 tasi yo'qoldi. 1765-yili Kamchatkaning Kamandor orolidan oxirgi dengiz sigiri, 1870- 1880-yillar Janubiy Afrikaning ikki zebra turi - burchella va kvachcha zebralari yer yuzidan yo'qoldi. Tasodifan Hindistonda bizon va zubrlar oz miqdorda saqlanib qoldi. Hozirgi vaqtda o'simliklar olamining 25-30 ming gulli o'simlik turlari yoki dunyoda malum turlarning 8-10% ining yo'qolib ketish xavfi bor. Sobiq Ittifoqning ―Qizil kitob‖iga (l984-yil) 603 ta gulli o'simlik, moxlar (90 tur), lishayniklar (70 tur), zamburug'lar (50 tur) kiritilgan. Angliya qirg'oqlarida uchraydigan dengiz

suvo'tlarining uch qismi, Fransiyada uchraydigan zamburug'larning 42% i yo'qolish arafasida turibdi. Hayvon turlari ham katta xavf ostidadir. Jumladan, Gavay orollarida uchraydigan 1061 endemik molluskalarning 600 turi yo'qoldi, 400 turi esa xavf ostida. Shimoliy Amerikada uchraydigan mingdan ortiq molluskalar turlarining 40- 50% i yo'qolib ketish arafasida. Yevropa kapalaklarinig 2/3 qismi yo'qolish arafasida bo'lsa, Germaniya hududida keyingi 50 yil ichida kunduzgi kapalaklarning 27% i o'lib ketgan. Turkistonning tog'li tumani G'arbiy Tyan- Shanda uchraydigan 150 kunduzgi kapalaklar turidan 12 tasi (8%) yo'qolgan, 18% i juda noyob bo'lib qolgan. lahon ―Qizil kitob‖iga baliqlarning 168 tur va 25 kichik tur vakillari kiritilib, ular yo'qolib ketish xavfida bo'lsa, Yevropa chuchuk suvlarida uchraydigan baliq turlarining 52,3% i ham yo'qolish arafasida qolgan. Keyingi 15 yillarda monax tuleni, Osiyo gepardi, turon arsloni, jayron, qizil bo'ri va 10 ga yaqin baliq turlari yo'qolib ketdi. O'zbekistonning o'zida lolalar, shirach, olmas o't, shafran, kiyik o't, butalar, daraxtlar borgan sayin tabiatda kamayib bormoqda. Qushlar, sudralib yuruvchi, sutemizuvchi hayvonlarni tutib, otib nobud qilish tabiatdagi tirik organizmlar soni kamayishiga sabab bo'lmoqda. Inson faoliyati tufayli biosferaning turli qismlari buzilishi davom etmoqda. Shunga qaramasdan biosfera va uning asosiy e1ementlari bolmish suv, havo, tuproq, o'simlik va hayvonlarni muhofaza qilish eng katta muammo sifatida kun tartibiga qo'yildi. Buning uchun insonning ijobiy faoliyatlarining natijalari faol amalga oshirilishi kerak. Dunyoning hamma davlatlarida tabiat, uning suvi, tuprog'i, havosi, o'simlik va hayvonlarini muhofaza qilish bo`yicha qonun va qoidalar bor. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va ―Tabiatni muhofaza qilish‖ (9.XIL.1992-yili) qonuni qabul qilindi. Bu mukammal zamonaviy eng zarur hujjat vatanimiz tabiatini saqlash va uni boyitishda katta rol o'ynaydi. Asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: biosferadagi tirik organizmlar vakillarini saqlash, ularni kelajak avlodlarga qoldirishning asosiy yollari: turlarni

tutish, otishni to'xtatish, ularning yashaydigan joylarini buzmaslik va muhofaza qilish, qo`riqxonalar, buyurtmalar, milliy boglar tashkil qilish, noyob turlarni ko`paytirish, boshqa tabiiy maydonlarga tarqatish kabi ishlarni amalga oshirish. Qonun bilan yovvoyi hayvonlarni ov qilish, noyob o'simliklarni yulish taqiqlangan. Markaziy Osiyo davlatlarida o'nlab qo`riqxonalar tashkil qilingan, ularga Dashti Jum, Amudaryo, Badxiz, Kopetdog, Chotqol, Nurota, Aksu-Jabagli, Sari-Chelak kabi qo`riqxonalar kiradi. Bunday qo`riqxonalar dunyoning hamma davlatlarida bor. Hindistonda oldingi Kazirang qo'rig'i asosida milliy bog' tashkil qilinib, uning hududida 45 mingdan ortiq o'simlik turlari va turli hayvonlar muhofaza qilinadi. Biosferada turg'unlikni saqlash chora-tadbirlari. Sayyorada insonning roli katta. Yer yuzida u qadam qo'ymagan va o'z izini qoldirmagan joy kam qoldi. Masalan, Arktikada 2 mln. dan ortiq temir bochkalar qolgan, Himolay tog'idagi qoyalarda alpinistlar qoldirgan konserva bankalari va boshqa chiqindilar 15-20 t dan ortgan. Inson yiliga Yer bag'ridan o'rtacha 2 mlrd. t ko`mir, 1 mlrd. t neft qazib oladi. Har yili atmosferaga 8-9 mlrd. t CO 2 chiqaradi. 100 yil ichida atmosferaga 400 mlrd. t CO 2 qo`shilgan. Atmosferada uning miqdori 18% ga ortganligi tufayli Sayyoraning ayrim joylarida harorat + 3,5°C ko`tarildi. Bu muhitda katta salbiy o'zgarishlarga olib kelishi mumkin, ya'ni, Arktika, Antarktika va yuqori tog' muzliklari erishi tezlashib, Dunyo okeani sathi ko`tariladi, qancha-qancha yerlar, ekinzorlar, qishloq va shaharlarni suv bosadi. Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo'lgan milliardlab chiqindilarning ta`siri: 1) foydali yerlar maydonini kamaytirmoqda; 2) tuproq va o'simlik qoplami, hayvonlar nobud qilinmoqda; 3) chiqindilar bilan havo, suv, tuproq ifloslanmoqda; 4) Yer osti suvlarining darajasi va tarkibi buzilmoqda; 5) eroziya jarayoni kuchaymoqda; 6) foydali o'simliklar o'rnini begona o'tlar bosib ketmoqda; 7) tabiiy boyliklar kamayib, uning go'zalligi, estetik ko`rinishi pasaymoqda; 8) insonlar o'rtasida turli kasalliklar, genetik cheklanish yuzaga kelib, ular ichida o'lim, ochlik ko`paymoqda; 9) korxonalarda ishlab chiqarish darajasi pasayib bormoqda.

Biosferada biologik turg'unlikni saqlab qolishning asosida ekologik qonunlar, ya'ni organizmlar rivojlanishi abiotik omillar ta'sirida va biotik munosabatlar hamjihatligida, ularga bog'liq holda borishini bilish, populyatsiyalar, biotsenozlar va ekosistemalar a'zolarining soni, miqdor tarkibi va qalinligi, tuzilishini buzmaslik, buzilgan tabiiy joylami tiklash insonning vazifasidir. Biosferaning ifloslanishini aniqlash va ifloslanishning asosiy manbalarini aniqlashda biosferaning barcha tarkibiy qismlari bo'lgan atmosfera, gidrosfera, litosferalarning ifloslanish manbalarini aniqlash lozim. Atrof-muhit muammolari atrof-muhit sharoitida (to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita) tabiiy sharoitlarni yomonlashtirishi mumkin bo'lgan o'zgarishlardir. Ular mahalliy yoki mintaqaviy ekologik muammolar maqomiga ega bo'lishi mumkin, ammo ba'zilari yerning butun biosferasiga ta'sir qiladi va insoniyatga tahdid soladi. Hozirgi kunda ekolog olimlar quyidagi muhim global muammolarni ta'kidlashadi: 1) atrof muhitning ifloslanishi (chiqindilar, neft mahsulotlari, pestitsidlar, mineral o'g'itlar, sintetik materiallar va boshqalar); 2) iqlim isishi; 3) kislota yog'inlari; 4) ozon qatlamini yo'q qilish; 5) hududlarning cho'llanishi; 6) biologik xilma-xillikni kamaytirish.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

O'xshashlar

Biosfera.

Biosfera xaqida tushuncha

Inson va biosfera

Biosfera va unda kechayotgan jarayonlar

Biosfera va insonning undagu o’rni