logo

Атроф – мухитнинг зарарли омилларини бахолаш, бартарафлаш ва улар билан боглик булиб ривож олувчи касалликларни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB
www.arxiv.uz Режа : 1. Тарбиявий сухбат - 5 1 2. Атроф – мухитнинг зарарли омилларини бахолашни шифокорлар учун ахамияти. 3. Зарарли омилларни касалликлар келиб чикишидаги роли. 4. Атроф-мухитнинг зарарли омиллари таъсирига шубха килинганда анамнез йигишни узига хослиги. 5. Атроф-мухитнинг зарарли омиллари таъсирида келиб чикиб куп учрайдиган касалликлар. 6. Зарарли омилларни лаборатор курсаткичлари ва беморларни даволашнинг узига хослиги. www.arxiv.uz Атроф – мухитнинг зарарли омилларини бахолаш, бартарафлаш ва улар билан боглик булиб ривож олувчи касалликларни ташхислаш хамда даволаш. Уй – рузгор, саноат ва экологик зарарли омиллар касаллик келтириб чикариши ёки уни кучайтириб юбориши мумкин. Агарда зарарли омил аникланмаса ва йукотилмаса, у вактда даволаш касаллик сабабини эмас, уни биргина белгисини йукотишга йуналтирилган булади. Бу холатда ташкаридан яхши булганга ухшайди, баъзан эса даводан умуман наф булмаслиги ва ахоли саломатлигига таъсир килувчи хакикатни сабабчиси аникланмасдан колаверади. Шифокорларга эса зарарли омиллар билан куп учрашга тугри келади. Хозирги вактда зарарли омилларни касаллик келиб чикишига ва улимга тугридан-тугри сабабчи деган тулик маълумот йук. Лекин, беморлар касаллик тарихини диккат билан урганиб чикилса, бу омилларнинг 10% ортиги беморларни терапевтик стационарга ётишига сабабчи булишини аниклаш мумкин. Нафас олиш ва таянч – харакат органлари зарарланиши фоиз курсатгичи эса бу курсатгичдан янаям юкори хисобланади. АКШда хар йили янги касб касалликлари билан 125000-35000 гача беморлар руйхатга олинади. Кейинги вактда зарарли омилларнинг симптомсиздан то огир холатлар келтириб чикаргунча таъсир килиши тугрисида адабиётларда ёзилаяпти. Масалан, кургошин микдорини куп ахоли пункларида – одамларда КБ ошиши билан креатинин клиренси пасайишига монанд эканлиги аникланди. Якинда хавода озон ва майда дисперстли чангларни купайиши нафас органлари ва юрак-кон томир касалликлари билан беморларни купайиб – стационарларга ёткизилишига ва улимни купайишига монандлиги аникланди. Радонни таъсири ва пассив тамаки чекиш туфайли упка раки келиб чикишни хавфи кучаяди. www.arxiv.uz Лекин бу айтилганларни хаммаси хавфли омилларни этиологик сабабчиси дейишга исбот булолмайди ва шифокорлар буни узлари билиб шунга монанд равишда эхтиёт чораларини куришлари керак. Атроф-мухитнинг зарарли омили тугрисида беморларда хам тушунчалар пайдо булмокда. Умумий профилдаги бир шифохонадаги сураб- суриштиришлар шуни курсатдики, 15% беморлар узини хасталигини ишлаб- чикаришдаги зарарли омиллар таъсирида келиб чикишига боглашган булса, 75 фоизи эса битта ёки бир неча хил зарарли моддалар билан зарарланиш сабабли деб хисоблашади. Куп одамлар узларини даволовчи шифокорларни гигиена ва саломатлик масалаларида куп нарса билади деб – куккисдан кийин саволлар беришади, масалан – ишлатилаётган сув ичишга яроклиги канака ёки иш жойини ремонт килганда ишлатилаётган курилиш материаллари нафас органи касалликларини келиб чикишига сабабчи эмасми?. Шифокор, айникса оила шифокори мутахассислигини эгалловчи тиббиёт ходими, бу саволларга жавоб беришни билишдан ташкари, ишлаб- чикаришдаги ва яшаш жойлардаги зарарли таъсирларни аниклай олиши, уни бартараф килишни билиши ва беморга керакли мутахассисга йулланма бераолиши керак. Афсуски, бу сохада шифокорларни билими анча саёздир. Хавфли омиллар купинча утиб кетувчи, узига хос булмаган бузилишларни (масалан, бош айланиши, бош огриги) ёки огир касалликлар (миокард инфаркти, хавфли усма) келтириб чикариши мумкин. Шунинг учун хавфли омилларни касаллик келиб чикишидаги ролини билиш учун катта синчковлик хамда ишлаб чикариш ва уй-рузгордаги хавфли омиллар таъсирлари тугрисидаги билимлардан хабардор булмоги керак. Хасталикни узгача тусда кечишини эрта аниклаш ёки зарарли омилларни паст дозада яширин таъсири натижаси махсус (масалан, конда кургошин концентрациясини куплиги) санитар-гигиеник тадбир ишлаб чикаришга асос булиши мумкин. Амалиёт тажрибасини таргибот килиш ва уларни махаллий соликни саклаш муассасаларига юбориш ёки газета сахифаларида ёритиш натижасида www.arxiv.uz – ялпи текшириш утказишга ва янги зарарли омилларни аниклаб олишга сабабчи булиб колиши мумкин. Куп давлатларда шифокорларни вазифаси касаллик келиб чикишида ишлаб чикаришдаги ва уй-рузгордаги зарарли омиллар сабабчи эканлигини тушунтиришларидир. Масалан, 1992 йили АКШни Массачусет штатида пневмакониоз, касб бронхиал астмаси, ис газидан захарланиш ва хоказо. ишлаб чикаришни хавфли омилларини билиш бемор учун социал ахамияти бор. Масалан – у соглиги учун компенсация тулашни талаб килиши мумкин. Шифокорлар купинча бу уринда эксперт ролида булиб колишида ва уларнинг зарарли омиллар таъсири тугрисидаги билимлари катта рол уйнайди. Зарарли омилларни касалликларни келиб чикишидаги роли. Зарарли таъсирлар деганда куйидагиларни тушинамиз: химик, физик (температура, босим, нурланиш) биологик (чакиш ва ялаш) ва атроф- мухитнинг патоген таъсири деганда эса ишлаб чикаришдаги, уй-рузгордаги ва экологик фактор таъсирлари тушунилади. Кенг маънода зарарли таъсирларга яна тамаки чекиш, спиртли ичимликлар ва айниган овкат истеъмол килиш ва патоген микроорганизмлар таъсири хам киради. Зарарли омилларни аниклаш. Зарарли омилларни аниклаб олишнинг асосий шарти бу доимо зийракликни талаб килади. Анамнез йигилганда бемордан албатта иш ва уйдаги шароит сураб олинади. Клиник холатдан келиб чикиб бу суров холатларига аниклик киритишлари билан бажарилиши хам мумкин. Хар бир холатдан келиб чикиб, хозирги вактда бемор кандай касбда ишлаши, олдин ким булиб ишлаганлари синчковлик билан сураб суриштириб, беморни узи касаллигини ишлаб-чикаришдаги зарарли омилларни ёки бошка сабаблар билан боглашлигини аниклаб олинади. Бундан ташкари беморни нур, химик моддалар, тутун ёки доимий шовкин таъсирларини иш жойида учраб туриш ёки турмаслигини аниклаб олинади. Агарда касаллик сабаби аник булмаса, у www.arxiv.uz вактда зарарли омиллар хакида янаям фаол равишда сураб-суриштириб охирига етказилиши лозим. Шундан суриштиришларни кискача схемаси куйидагича булиши мумкин: Атроф-мухитнинг зарарли омиллари таъсирига шубха килинганда анамнез йигиш. А. Шикоятлари, хозирги касаллик ва хаёт анамнези: - Ким булиб ишлайсиз? - Сизнинг холатингиз иш ва уй шароитингиз билан богланган деб хисоблайсизми? - Касаллигингиз белгиларини пайдо булиши ишда ёки уйда булган вактингизга тугри келадими, ёки бошка сабабга боглайсизми? - Ишлаб чикариш ёки уй шароитида зарарли таъсирлар омилларига чанг, тутун, химик моддалар, ионлашган нурланишга, доимий шовкинга дучор булиб турасизми? Олдин хам бундай булганми? Б. Муоалажали суриштирув: - Касбий анамнез: качон ва ким булиб ишлаган, ишни тулик ёзиш ва типик иш кунини ёзиш, ишлаб чикариш зарарли омиллари, химоя воситалари. - Яшаш жойи: уй-жой зарарли омиллари (печкада иситиш, пестицидлар куллаш, химик моддалар билан боглик бирон соха билан шугулланиш) - Касаллигингиз белгилари ва ухшаш белгилар кариндош- уругларингиз, касбдошларингиз ёки кушниларда булганми? - Зарарли омиллар таъсири билан патологик узгаришлар туграсидаги богликликни анализ килиш. - Касалликнинг характерли белгиларини ажратиш. Анамнез йигилганда беморни бир неча хил зарарли омиллар билан контакт булганлиги аникланади. Бу вактда шифокор уларни аниклаб – www.arxiv.uz справочник китобларидан кайси бир зарарли омиллар беморларда кайси касаллик белгиларини берганлигини аниклаб олади ва даволаш ишига киришади. Баъзи холатларда беморни кайси захарли модда ёки моддалар билан захарланганлигини билиш, уни аниклаш анча кийинчилик тугдиради. У вактда мехнатни мухофаза килиш бошкармасидан, махаллий марказлардан захарланиш хакида телефон, факс оркали маълумотлар олинади. Ахборот олишнинг булак манбалари хам маълум - клиника ва касб касалликлари институтидан, сан.эпид станциялардан, таксикология ва касб касалликлари кафедраларидан хамда иш гигиенаси кафедраларидир. Бундан ташкари компьютерда, лазер дискларда ва интернет оркали олинган маълумотлардан фойдаланилади. Захарли омиллар таъсирида келиб чиккан касалликларни аниклашда лабаратор ва асбобий текширувлар катта роль уйнайди. Масалан, углерод оксиди ёки фосфоорганик инсектицидлар билан захарланиш юзага келганда – маълум вакт утиши билан конда карбоксигемоглобин ёки псевдохолинэстераза микдорини аниклаш керак. Хар доим токсик моддалар билан захарланишга шубха тугилганда (шунингдек дори моддалар билан) бемор кони ва сийдигини качон зарур булганда анализ килиш учун уларни музлатиб куйилади. Атроф -мухитнинг зарарли омиллари таъсирида келиб чикиб куп учрайдиган касалликлар.  Нафас олиш касалликлари. Зарали омиллар таъсирида келиб чиккан нафас органлари касалликларини - тамаки чекувчилар ва ёши улуг кишиларда учрашини купинча эътибор килинмайди. Масалан, химик моддани нафас олганда таъсири натижасида келиб чиккан бронхиал астма хуружини давомида сабабчисини инобатга олмасдан даволанади ёки булмаса уткир трахеобронхит деган диагноз куйишади. Асбестоздаги нафас етишмасликда www.arxiv.uz эса бу упканинг хроник обструктив касаллиги деб диагноз куйилади, токсик пневонитни эса бактериал пневмонияга адаштирилади.  Хавфли усмалар. Куп хавфли усмаларнинг келиб чикишида ишлаб чикариш ва уй шароитидаги зарарли омиллар сабабчи булади деб хисобланади. Айникса бу упка ракига (асбест, мишьяк, никель, радон), бурун-томок кушимча бушлик ва бурун бушлиги ракига (хром, никель, ёгоч ва тери чанги), жигар (мишьяк, винилхлорид), сийдик копчаси (ароматик аминлар), тери меланомаси ва раки (куёш таъсири, мишьяк, курум, мазуть), плевра мезателиомаси (хар доим асосан асбест), шунингдек гемобластозларда (бензол, ионлашган нурланиш).  Юрак ишемик касаллиги. Углерод оксиди (СО 2 ) катта концетрациясининг таъсири купрок кишлок шароитида паст томли уйларда, печка вентиляцияси яхши булмаган уйларда ва автомобил харакати куп буладиган жойларда булади. Углерод оксиди организмда кислородни гемоглобин билан транспортини бузади ва метохондриал нафасни жараёнини бузиб, ЮИК келиб чикишини тезлаштиради. Худди шундай холатни – краскалар эритувчи сифатида ишлатиладиган – метилинхлорид келтириб чикаради. Организмда бу модда СО 2 бирикмасини хосил килади. Сунъий шойи ишлаб чикаришда кремоксиди ишлатилиши атеросклероз бляшкаларини хосил булишини кучайтиради.  Гепатит ва жигар циррози. Хар доим гепатитни келиб чикиш сабабини аниклаб булмаганда (вирусли, дорили, спиртли ичимликлар исътемол килиш) гепатоксик таъсир килувчи модда туграсида тахмин килинади. Бу моддалар цитотаксик, хам холестатик таъсир килиши мумкин. Уларни тури, сони куп, масалан: углеродни хлор билан турт валентли бирикмаси (эритувчи ва тозалавчилар таркибига киради), метилендиамин (эпоксид клейининг таркибига киради), пестицидлар www.arxiv.uz (масалан кепон), огир металлар, мишьяк, (пестицид ва буёклар таркибига киради ва ердаги сув таркибида булади) ва табиий токсинлар (масалан пирролидизин алколоидлари).  Буйрак касалликлари. Куп зарарли моддалар буйракни зарарланишига олиб келиши мумкин. Купинча буйракни хроник касаллиги келиб чикиши аникламайди. Текширишлар натижасида маълум булдики, кургошинни доимий таъсири СБЕнинг (сурункали буйрак етишмовчилиги) артериал гипертония билан бирга келиб чикишига сабабчи булади. Шундай маълумотлар хам борки, баъзибир гломерулонефрит турлари (масалан, Гудпасчер синдромида) углеводородлар таъсирида келиб чикади (бензин, буёклар, эритувчилар).  Нейропатиялар. Куп органик суюлтирувчилар (эритувчилар), огир металлар ва мишьяк, фосфороганик бирикмалар нервларни зарарланишга олиб келади. Саноатда катализатор сифатида ишлатиладиган диметиламинопропионитрил сийдик копчаси нейроген дисфункциясини чакиради. Бир хил ишни нокулай холатда бажариш билан боглик ишлаб чикаришдаги кул харакати – туннель нейропатияни келтириб чикаради (масалан, кафт канали синдроми – синдром запястного канала).  Психик бузилишлар. Органик эритувчилар билан доимий ишлаш натижасида (масалан, толуол ва тетрахлорэтилен) тез чарчашга, хотира ва диккатни пасайишига ва эмоционал лабилникка сабабчи булади. Бу холатлар купрок буёкчиларда, металлар билан доимий ишловчиларда, пластмасса ишлаб чикариш саноатида, фаррошларда ва шунингдек органик эритувчилар билан ишловчиларда учрайди. Бу беморларда психологик тест текширилса – узига хос специфик узгаришлар топилади. Эритувчилар билан контакти тухтатилса www.arxiv.uz юкоридаги холатлар йуколиб, ахволи секин-аста яхшиланади. Психик бузилишлар яна – кургошин, симоб, мишьяк ва марганц, инсектицидлар (фосфорорганик ва хлорорганик) ва баъзи газлар (углерод оксиди) таъсирида хам келиб чикади.  Купайиш функциясига ва тератоген таъсири. Куп токсик моддалар купайиш (насл колдириш) жараёнига таъсир килади. Бундай моддаларга – инсектицидлар ва гербецидлар, куп хлорли ва куп бромли дифениллар, этилен оксид (шифохоналарда ишлатилувчи газсимон дезинфикцияловчи моддалар), огир металлар (кургошин, кадмий, симоб) ва мишьяк эритувчилар киради. Дибромхлорпропан (фумигант, нематодаларни улдирадиган) сперматогенезни тухтатади. Баъзибир токсик моддалар (масалан, куп хлорли ва куп бромли дифениллар ва хлорорганик инсектицидлар) она сутида тупланади.  Иммунитетни пасайиши, аутоиммун ва аллергик касалликлар. Кейинги вактда аникландики, баъзибир моддалар иммунететни пасайтиради ва шу билан хавфли усма билан огриш омилларини келтириб чикаради (куп бромли дифенил) ва юкумли касаллик билан хам масалан: хавони зарарловчилар, нафас органлари касаллигини келтириб чикаришга шароит тугдиради. Симоб, диэлдрин ва метилхолантренлар аутоиммун бузилишлар чакиради. Баъзи моддалар кучли аллергенли таъсири билан тери ва нафас органлари хасталикларини келтириб чикаради. Лабаратор курсаткичлар Хозирги вактда лабаратор текширувларни янги усуллари ишлаб чикилмокдаки, улар ёрдамида токсис моддалар дозасини ва улар келтириб чикарган бузилишларни хам аникланади. Бу усулларга организмдаги токсис моддалар курсаткичи ва уларнинг биологик эффектини аниклаш киради. Организмда токсик моддаларни маълум органларда тупланишини аниклашни www.arxiv.uz ахамияти бор, масалан, мишьяк (сочда), кургошин ва бошка металлар, шунингдек галоген тутадиган бирикмалар (дифенил хлор) - конда купаяди. Биологик эффект курсаткичларига мисоллар: сывороткада псевдохолинэстераза активлиги (фосфорорганик инсектицидлар билан контактда активлиги пасаяди) ва лимфоцитларда аёллар хроматид алмашинуви частотаси (концерагенлик хусусияти этиленоксид билан контактда кучаяди). Беморларни олиб бориш. Касаллик келиб чикиши сабаби аниклангандан кейин, у билан контактни тухтатиш керак. Баъзибир хроник касалликлар учун (масалан, хавфли усмада) бунинг унчалик ахамияти йук, чунки зарарли омил таъсири тухтаса хам касаллик колаверади. Лекин куп вактларда шифокордан тез харакат килиш талаб килинади. Купинча беморлар иш жойига хат ёзиб бундан буён хавфли омиллар билан контакт килишни тухтатиш лозимлиги тушинтирилади. Булак холатларда эса давлат корхоналари вакиллари, иш берувчи ва хакозалар билан учрашишга тугри келади. Зарарли омиллар таъсирида келиб чиккан бузилишлар тиббиётнинг яхши урганилмаган сохаси хисобланади ва коида буйича, врач томонидан олдини олиш хисси кучли булиб, беморларга бундан буён бу касал чакирадиган захарли омили бор шароитда ишламасликни маслахат беради ва уни уддасидан албатта чикиши керак. Даволаш самараси хар бир холатда кайси захарли омил эканлигини аниклашга, уни келтириб чикарган холат характерига каралади. www.arxiv.uz Атроф-мухитнинг таъсирида келиб чикадиган касалликларнинг зарарли омиллари Касалликлар Сабабчи зарарли омиллар - нафас органлари касалликлари - хавфли усмалар: а) упка раки б) бурун-томок раки в) жигар раки г) сийдик копчаси раки д) тери меланомаси ва раки е) плевра мезоталио- маси ж) гемобластозларда - ЮИК - Гепатит ва жигар циррози  химик моддалар  асбестаз  токсик моддалар  асбест, мишьяк, никель, радон  хром, никель, ёгоч ва тери чанги  мишьяк, винилхлорид  ароматик аминлар  куёш таъсири, мишьяк, курум, мазуть  асбест  бензол, ионлашган нурланиш  Со (углерод оксиди)  Краска эритувчи метилинхлорид  Кремоксиди (шойи ишлаб-чикаришда)  Углеродни хлор билан 4 валентли бирикмаси (эритувчи ва тозаловчилар киради)  Метилендиамин (эпоксид клейининг таркибига киради)  Пестицидлар (кепон)  Огир металлар, мишьяк (пестицид ва буёклар ва ердаги сув таркибида булади)  Табиий токсинлар (пирролидизин www.arxiv.uz - Буйрак касаллик- лари а) сурункали буйрак етишмовчилигида б) гломерулонефрит (Гудпасчер синдроми) - Нейропатиялар а) сийдик копчасини нейроген дисфункцияси б) туннил нейропатия (кафт канали синдроми) - Психик бузилишлар а) тез чарчаш, хотира ва диккатни пасайиши, эмоционал лабилник - Купайиш функция- сига ва тератоген таъсири алколоидлари)  Кургошин  Углеводородлар (бензин, буёклар, эритувчилар)  Органик суюлтирувчилар (эритувчилар), огир металлар ва мишьяк, фосфоорганик бирикмалар  Диметиламинопропионитрил (саноатда ката- лизатор сифатида ишлатилади)  Бир ишни нокулай холатда бажариш  Толуол, тетрахлорэтилен (буёкчи, металлар билан ишловчиларда, пластмасса ишлаб чикаришда, органик эритувчилар билан ишловчиларда  Кургошин, симоб, мишьяк ва марганц, инсектицидлар (фосфоорганик ва хлорорга- ник) ва баъзи газлар (углерод оксид) таъсири  Инсектицидлар, гербецидлар, куп хлорли, куп бромли дифениллар, этилен оксид, газсимон дезинфикцияловчилар, огир металлар (кургошин, кадмий, симоб) ва мишьяк эритувчилар.  Дибромхлорпропан (фумигант, нематодалар- www.arxiv.uz - Иммунитетни паса- йиши, аутоиммун ва аллергик касалликлар ни улдирадиган) сперматогенезни тухтатади.  Баъзибир токсик моддалар (куп хлорли ва куп бромли дифениллар ва хлорорганик инсектицидлар) она сутида тупланади.  Куп бромли дифенал (хавфли усма билан огриш омили келтириб чикаради ва юкумли касалликлар билан хам ва нафас органлари касаллигини келтириб чикаради).  Симоб, диэлдрин ва метилхолантренлар аутоиммун бузилишлар чикаради. Адабиётлар 1. Тинсли. Р.Харрисон. Внутренние болезни в двух томах. Практика. Москва. 2002 г. (перевод с английского). 2. Клинические рекомендации, основанные на доказательной медицине: Перевод с английского. Под редакцией Ю.А.Шевченко, И.Н.Денисова, В.И.Кулакова, Р.М.Хаитова – 2-е издание. М., ГЭОТАР – Мед. 2002 г. www.arxiv.uz Атроф-мухитнинг зарарли омиллари таъсирига шубха килинганда анамнез йигиш. А. Шикоятлари, хозирги касаллик ва хаёт анамнези: - Ким булиб ишлайсиз? - Сизнинг холатингиз иш ва уй шароитингиз билан богланган деб хисоблайсизми? - Касаллигингиз белгиларини пайдо булиши ишда ёки уйда булган вактингизга тугри келадими, ёки бошка сабабга боглайсизми? - Ишлаб чикариш ёки уй шароитида зарарли таъсирлар омилларига чанг, тутун, химик моддалар, ионлашган нурланишга, доимий шовкинга дучор булиб турасизми? Олдин хам бундай булганми? Б. Муоалажали суриштирув: - Касбий анамнез: качон ва ким булиб ишлаган, ишни тулик ёзиш ва типик иш кунини ёзиш, ишлаб чикариш зарарли омиллари, химоя воситалари. - Яшаш жойи: уй-жой зарарли омиллари (печкада иситиш, пестицидлар куллаш, химик моддалар билан боглик бирон соха билан шугулланиш) - Касаллигингиз белгилари ва ухшаш белгилар кариндош- уругларингиз, касбдошларингиз ёки кушниларда булганми? - Зарарли омиллар таъсири билан патологик узгаришлар туграсидаги богликликни анализ килиш. - Касалликнинг характерли белгиларини ажратиш. www.arxiv.uz Атроф-мухитнинг таъсирида келиб чикадиган касалликларнинг зарарли омиллари Касалликлар Сабабчи зарарли омиллар - нафас органлари касалликлари - хавфли усмалар: а) упка раки б) бурун-томок раки в) жигар раки г) сийдик копчаси раки д) тери меланомаси ва раки е) плевра мезоталио- маси ж) гемобластозларда - ЮИК - Гепатит ва жигар циррози  химик моддалар  асбестаз  токсик моддалар  асбест, мишьяк, никель, радон  хром, никель, ёгоч ва тери чанги  мишьяк, винилхлорид  ароматик аминлар  куёш таъсири, мишьяк, курум, мазуть  асбест  бензол, ионлашган нурланиш  Со (углерод оксиди)  Краска эритувчи метилинхлорид  Кремоксиди (шойи ишлаб-чикаришда)  Углеродни хлор билан 4 валентли бирикмаси (эритувчи ва тозаловчилар киради)  Метилендиамин (эпоксид клейининг таркибига киради)  Пестицидлар (кепон)  Огир металлар, мишьяк (пестицид ва буёклар ва ердаги сув таркибида булади)  Табиий токсинлар (пирролидизин www.arxiv.uz - Буйрак касаллик- лари а) сурункали буйрак етишмовчилигида б) гломерулонефрит (Гудпасчер синдроми) - Нейропатиялар а) сийдик копчасини нейроген дисфункцияси б) туннил нейропатия (кафт канали синдроми) - Психик бузилишлар а) тез чарчаш, хотира ва диккатни пасайиши, эмоционал лабилник - Купайиш функция- сига ва тератоген таъсири алколоидлари)  Кургошин  Углеводородлар (бензин, буёклар, эритувчилар)  Органик суюлтирувчилар (эритувчилар), огир металлар ва мишьяк, фосфоорганик бирикмалар  Диметиламинопропионитрил (саноатда ката- лизатор сифатида ишлатилади)  Бир ишни нокулай холатда бажариш  Толуол, тетрахлорэтилен (буёкчи, металлар билан ишловчиларда, пластмасса ишлаб чикаришда, органик эритувчилар билан ишловчиларда  Кургошин, симоб, мишьяк ва марганц, инсектицидлар (фосфоорганик ва хлорорга- ник) ва баъзи газлар (углерод оксид) таъсири  Инсектицидлар, гербецидлар, куп хлорли, куп бромли дифениллар, этилен оксид, газсимон дезинфикцияловчилар, огир металлар (кургошин, кадмий, симоб) ва мишьяк эритувчилар.  Дибромхлорпропан (фумигант, нематодалар- www.arxiv.uz - Иммунитетни паса- йиши, аутоиммун ва аллергик касалликлар ни улдирадиган) сперматогенезни тухтатади.  Баъзибир токсик моддалар (куп хлорли ва куп бромли дифениллар ва хлорорганик инсектицидлар) она сутида тупланади.  Куп бромли дифенал (хавфли усма билан огриш омили келтириб чикаради ва юкумли касалликлар билан хам ва нафас органлари касаллигини келтириб чикаради).  Симоб, диэлдрин ва метилхолантренлар аутоиммун бузилишлар чикаради.