Atrof-muhitni muhofazasini ijtimoiy ekologik muammolari - Ekologiya - Referatlar

Atrof-muhitni muhofazasini ijtimoiy ekologik muammolari

Yuklangan vaqt:

25.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

Atrof-muhitni muhofazasini ijtimoiy ekologik muammolari Reja: 1. Atmosferaning ahamiyati va tarkibi 2. Atmosfera havosining zaharlanish turlari va havo basseynini muhofaza qilish. O’zbekistonning havo basseynining ekologik holati 3. Havo basseynining sifatini baholash

Atmosferaning ahamiyati va tarkibi Atmosfera – yerni o’rabturadigan havo qobig’i. Atmosfera yer biosferasining elementi hisoblanadi va asosan azot hamda kisloroddan iborat. Harorat, bosimning vertikal taqsimlanishi hamda fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan farq qiladigan qator (troposfera, stratosfera, mezosfera, ionosfera, ekzosfera) qatlamlarga bo’linadi. Yer yuzasi bilan atmosfera o’rtasida uzluksiz o’zaro ta’sir yuzberadi. Atmosfera yer yuzida yashovchi tirik organizmlarni kislorod va boshqa zaruriy gazlar bilan ta’minlaydi, turli ultrabinafsha nurlardan, samodagi meteorit zarrachalaridan va haroratning keskin o’zgarishidan himoya qiladi. Agar atmosfera qatlami bo’lmasa, yeryuzasi kechalari - 170°S sovib, kunduz kunlari +150°Sgacha isib ketardi, ya’ni oy kabi hayotsiz sayyoraga aylanardi. Kislorod o’simliklarning fotosintezi natijasida hosil bo’ladi. Hayotda barcha tirik mavjudodlar kislorod bilan nafas oladi. Uning miqdorini kamayishi inson organizmi funksiyasini buzilishiga sabab bo’ladi, xatto o’limgacha olib kelishi mumkin. Inson va boshqa tirik mavjudodlar organizmi mavjud havoga, moslashgan hayot uchun zarur hisoblangan havo qatlami atmosferaning pastki, ya’ni troposfera qismida joylashgandir. Troposferaning qalinligi shimoliy va janubiy qutbda 8-10 km, ekvatorda esa 1618 kmgacha boradi. Havo haroratihar 100 metrbalandlikgako’tarilganda 0,6°Sga kamayadi. 10 km balandlikda harorat yozda -45°S va kishda -60°Sgacha boradi. Troposferaning yuqori qismidagi azon qobig’i yerdagi hayotni quyoshning ultrabinafsha nurlaridan asraydi. Eng toza havo okean suvlari ustidadir. Qishloqlar ustida havodagi chang zarralari miqdori okean yuzasiga nisbatan 10 barobar, shaharlar ustida havodagi chang 35 barovar, sanoat korxonalari ustida 150 baravargacha ortiq bo’ladi. Havoning chang bilan ifloslanishi 1,5-2 km balandlikni tashkil etadi; quyosh nurlarini yozda 20% va qishda 50% ni tutib qoladi. Yerda hayotning davom etishi, asosan, havoning tozaligiga bog’liq. Masalan, inson ovqatsiz va suvsiz birnecha kun yashay olishi mumkin, ammo havosiz faqat 5 minutgina yashaydi.

Bir kishi kuniga 1 kg ovqat va 2 litr suv iste’mol qilib, 25 kg havoni nafas olishuchunsarflaydi. Shuning uchun ham havoning ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Toza havo faqat inson uchungina emas, balki hayvonot va o’simlik dunyosi, antibiotiklar, yarim o’tkazgichlar, aniq o’lchagich asboblarini ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari uchun ham zarurdir. Atmosfera gaz holidagi azot (78,9%), kislorod (20,1%), argon (0,93 %), karbonatangidrid (0,07%) dani borat bo’lib, vodorod, neon, geliy, kripton, metan va boshqalarni yigindisi 0,01% ni tashkil etadi. Bundan tashqari atmosferada suv buntari, chang zarrachalari, sanoat korxonalari chiqindilari yoki mahsulotlarining chala yonishidan hosil bo’ladigan qurumlar mavjud. Sanoatning jadal rivojlanishi, turli yokdlgilarning yondirilishi, o’rmonlarning kamayishi, okean suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, yadro kurollarining portlatilishi natijasida atmosferadagi kislorod miqdorining keskin kamayib, karbonat angidridi va azot oksidlari miqdorining oshishi kuzatilmoqda. Agar karbonat angidridni miqdori oshib boraversa, atmosferaning ifloslanishini oldi olinmasa yana 50 yildan so’ng yer yuzasining harorati 1,5-4,5° Sga oshishi mumkin. Shu boisdan ham muzliklar erishi, okean suvlarining sathi ko’tarilishi, kuruklikning bir qismini suv bosishi geografik muhitning o’zgarishi haqida har xil taxminlar qilinmoqda. Quyosh Yer kurrasini bir tekis isitmasligi natijasida atmosfera oqimlari (shamol), iqlim mintaqalari, namlik zonalari hosil bo’ladi. Havo oqimi o’zi bilan birga issiqlik, namlik, tabiiy va inson faoliyati ta’sirida hosil bo’lgan chang va kukunlarni uzoq-uzoqlarga olib boradi. Yerning sun’iy yo’ldoshlari, raketalar va kosmonavtlarning ma’lumotiga ko’ra atmosferaning 100 kmgacha baland qismida ham uning tarkibi (suv bug’lari va azotning ortib borishini hisobga olmaganda) yuqorida qayd qilingan gazlardan iboratdir. 1000-1200 km balandlikda atmosfera asosan kislorod va azotdan, undan yuqorida -2500 kmgacha bo’lgan qismida geliy gazi, 2500 kmdan yuqorida esa eng yengil gaz – vodoroddan iborat.

Atmosferada gazsimon moddalardan tashqarida shakli, kattaligi, kimyoviy tarkibi va fizik xossalariga ko’ra bir-birridan farq qiluvchi mayda zarrachalar- aerozollar (tutun, chang, tuzon va boshqalar) mavjud. Atmosferaning ifloslanishi deganda biz uning tarkibidagi tabiiy holda mavjud bo’lgan gazlar muvozanatining tabiiy va su’niy omillar natijasida vujudga kelgan harxil gazlar, qattiq zarrachalar, changlar radioaktiv changlar suv bug’lari va boshqalar ta’sirida buzilishini hamda sifatining o’zgarishini tushunamiz. Atmosferaning tabiiy ifloslanishida kosmik changlar, vulqonlarning otilishidan vujudga kelgan moddalar, tog’ jinslari va tuproqning nurashidan vujudga kelgan moddalar, o’simlik va hayvonlarning qoldiqlari, o’rmon va dashtlardagi yong’indan, dengiz suvining mavjlanishi bilan havoga chiqqan tuz zarrachalari, aeroplanktonn muhim rol o’ynaydi. Atmosferaning tabiiy ifloslanishi Yer yuzasidagi tirik organizmlarga sezilarli zarar yetkazmaydi, aksincha, havo tarkibidagi chang zarrachalari quyosh radiatsiyasini yutib, tirik organizmlarni uning zararli ta’siridan saqlaydi. Koinotdan har yili 106 tonna chang atmosferaga tushadi. Bir kuchli vulqon otilganda atrof-muhitga 75 mln. m3chang chiqadi. Shuningdek, dengiz suvi mavjlanganda havoga ko’plab tuz zarrachalari ajralib chiqadi. Bulardan tashqari havoga nurash tufayli shamollar hamda yong’in natijasida chang-qum va boshqa qattiq zarrachalar, o’simlik changlari chiqib qo’shiladi. Atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar yer yuzasida sodir bo’ladigan jarayonlar uchun katta ahamiyatga ega. Chunki changlar suv bug’lari uchun kondensatsiya yadrosi hisoblanib, yog’inlarni vujudga keltiradi, quyoshning to’g’ri radiatsiyasini yutib, yer yuzasidagi organizmni ortiqcha nurlanishdan saqlaydi. Shundan ko’rinib turibdiki, atmosferadagi tabiiy changlar ma’lum darajada bo’lsa atmosfera tarkibining zaruriy elementi hisoblanib, undagi hodisa va jarayonlarning borishini tartibga solib turadi. Lekin ayrim hollarda vulqonlarning otilishi, kuchli chang to’zonlarining ko’tarilishi tufayli havo normadan ortiq ifloslanib, xalokatlarga sabab bo’lishi mumkin. Atmosferaning sun’iy (antropogen ifloslanishi). XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab dunyoda, xususan, kapitalistik mamlakatlarda

ishlab chiqarishning intensiv rivojlanishi atmosferaning sun’iy ifloslanishini tezlatdi. Atmosferaning sun’iy ifloslanishida avtomobil transporti birinchi o’rinni (40%), energetika sanoati (20%) ikkinchi o’rinni, korxona va tashkilot ishlab chiqarishi uchinchi o’rinni (14%) egallaydi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, maishiy-kommunal xo’jaligi va boshqalar zimmasiga esa atmosferani sun’iy ifloslanishining 26 % to’g’ri keladi. Hozir Yer kurrasida kishilarning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq holda atmosferaga har yili 500 mln. tonna atrofida oltingugurt gazi, (SO), sulfidoksidi, azotoksidi, karbonatan gidridi va pestitsidlar chiqarilmoqda. Bulardan tashqari, sement, kumir, metallurgiya va boshqa sanoat korxonalaridan ko’plab atmosferaga kul, rux, qo’rg’oshin, mis, chang va boshqa qattiq moddala rchiqarilmoqda. Shuningdek, katta maydonlardagi o’rmonlarni kesib, yerlarni haydash tufayli tuproq eroziyasi va deflyatsiyasi kuchaydi, o’rmon o’tloqlarda yong’in ko’paydi, qishloq xo’jaligida pestitsidlarni ko’plab ishlatish oqibatda amosfera tarkibida chang, tutun, qurumlar, zaharli moddalar tarqaydi. Toza havo, shuningdek, o’simlik, hayvonlar va qishloq xo’jalik ekinlari uchun ham zarur. Xatto antibiotiklar, yarim o’tkazgichlar, aniq o’lchagich asboblari ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari uchun ham toza havo kerak. Atmosferaning ifloslanishi faqat sayyoramizdagi tirik mavjudotlarning, xususan insonning salomatligiga salbiy ta’sir etib qolmay, balki xalq xo’jaligiga ham juda katta zarar yetkazadi. Shu sababli bugungi kundagi eng muhim masalalardan biri atmosfera havosini toza saqlashdir. Aviatsiya va raketalarning uchirilishi natijasida atmosferaning yuqori qatlamiga 300 tonna alyuminiy oksidini, oq kukun ko’rinishida chiqargan. Bu modda bulutlar tarkibida muz kristallari miqdorini ikki marta oshirgan, oqibatda Quyoshnurining qaytishi ko’paygan raketalar atmosferani ifloslab qolmay, uning tarkibiga va harakatiga ham ta’sir etadi. Chunki raketalar juda ko’p kislorodni sarflaydi va xatto ozon qatlami holatiga ham ta’sir etadi: AQShning “Skayleb” stansiyasining orbitaga chiqargan “Saturn-5” raketasi ionosferada kengligi 1800 km “deraza” “teshik” hosil qilib, u 1,5 soatdan so’ng to’lgan. Olimlarning hisobiga ko’ra, agar qisqa vaqt ichida “Saturn-5”ga o’xshash 125 ta raketa uchirilsa,

Yerning ozon qatlamini yo’q qilib yuborishi natijada sayyoramizda barcha tirik organizmlar qirilib ketishi mumkin. Atmosfera havosining ifloslanishida duny osanoat obyektlarining ham salmog’i katta. Chunki sanoat korxonalarida, ayniqsa issiqlik elektrostansiyalarida foydalaniladigan yoqilg’i va yonilg’ilar to’la yonib tugamaydi, natijada atrofga ko’plab gazlar, chang, qurum, qattiq zarrachalar va radioaktiv moddalar chiqaradi. Hozir dunyo bo’yicha, ham energiyaning ko’p qismini issiqlik elektrostansiyalari yetkazib bermoqda. Shu sababli, sanoatdan atmosferaga chiqayotgan zararli chiqindilarning 20% issiqlik elektrostansiyalari zimmasiga to’g’ rikeladi. Dunyoda qazib olinayotgan yoqilgining 30% dan ortig’ini IESlar ishlatadi. Bu yoqilgilarning bir qismi zaharli gazlar, qurum, tutun kabi ko’rinishida atmosferaga qo’shilib uni ifloslamoqda. Fransiyadagi birgina “ElektrisitedeFrans” IESida bir oyda 51 ming tonna ko’mir yoqiladi; oqibatda har kuni stansiya murilaridan 33 tonna sulfitan gidrid gazi, 250 tonna kul va qurum havoga chiqadi. Shundan ma’lumki, energo qurilmalar, ayniqsa, IESlar atmosferani zaharli gaz va qattiq zarrachalar bilan kuchli ifloslaydi. Buning ustiga ba’zi sanoat korxonalari, xususan sement zavodlari, kimyo, qorametallurgiya korxonalari va boshqalar atmosferaga ko’plab chang, har xil gazlar chiqarib, havoni ifloslashdan tashqari ko’plab kislorodni sarflaydi. Masalan, 1 tonna cho’yan rudasini ajratib olish uchun 150 m3, 1 tonna po’lat olish uchun 35-70 m3, 1 tonna asetilen olish uchun 3600 m3kislorod sarflanadi. Atmosferaning ifloslanishida TOG’-KON sanoati, maishiy-kommunal xo’jaligi (uy-joylar) ham ishtirok etadi. Bunda har xil yoqilgilarni yoqish tufayli atmosferaga kimyoviy moddalar miqdorining ko’payishiga olib keldi. Ma’lumotlarga ko’ra, atmosfera tarkibidagi changlar miqdori XIX asr oxiridagi ganisbatan hozir 20% ko’paygan. So’nggi yillarda atmosferaning ifloslanishida transport vositalarining salmog’I ortib bormoqda. Chunki avtomashina, samolyot, teplovoz, qishloq xo’jalik mashinalari va boshqalar juda katta miqdorda kislorodni sarflab, atmosferaga (tarkibida 200 ga yaqin zaharli moddalar uchraydigan) har xil gazlarni

(is gazi, azotoksidi, uglevodorodlar, qo’rg’oshinning zaharli birikmalari, chang, qurum va boshqalar) chiqarib, uni ifloslaydi. Hozir Yer sharidagi 400 mln. dan ortiq avtomobil atmosferaga yiliga 300 mln. tonnage yaqin har xil zaharli gazlar, chang, qurum va boshqa qattiq zarrachalar chiqarib ifloslamoqda. Shundan 200 mln. tonna uglerodoksidiga, 50 mln. tonna uglevodorodlarga, 30 mln. tonna azotoksidiga, qolgani boshqa gaz, chang, qurum va qattiq zarrachalarga to’g’i keladi. Avtomobillar atmosfera havosini har xil zaharli gazlar bilan ifloslashidan tashqari dunyo aholisining nafas olishiga ketadigan kisloroddan 3-4 marta ko’p kislorodni sarflaydi. Bir avtomobil dvigateli bir yilda 2030 kishining yil davomida nafas oladigan kislorodni sarflaydi. Shuningdek atmosferaning ifloslanishida va ko’plab kislorodni sarflanishida samolyotlarning roli katta. Faqat AQShva Yevropa orasida uchadigan super reaktiv layner 8 soat ichida 50-75 tonna kislorod sarflaydi. Bu miqdordag ikislorodni 25-30 mingga maydondagi o’rmon 8 soat mobaynida yetkazib beradi. Atmosferaning ifloslanishida raketalarning salmog’I ortib bormoqda. Atmosferaning ifloslanishida tamaki kashandalarining roli ham kun sayin ortib bormoqda. BMTning ma’lumotiga ko’ra, hozir dunyoda yiliga faqat tamaki mahsulotlarining chekilishi natijasida atmosferaga 10,5 tonna kadmiy, 14,8 tonna qo’rg’oshin, 48,4 tonna mis, 203,5 tonna rux, 966 tonna marganes va boshqa zaharli moddalar chiqariladi. Atmosfera havosining ifloslanishida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining roli katta. Qishloq rayonlarida atmosferaning ifloslanishida ayniqsa parrandachilik va chorvachilik komplekslari, go’sht kombinatlari, qishloq xo’jalik mashinalari, kimyoviy o’g’itlar va zaharli kimyoviy moddalar ko’proq ta’sir etadi. Hammaga ma’lum ximikatlar qishloq xo’jalik ekinlari hosilini oshirishda, zararli hasharotlarga qarshi ko’rashishda juda katta ahamiyatga ega. Lekin kimyoviy o’g’itlardan va ayniqsa pestitsidlardan noto’g’ri, me’yoridano rtiqcha foydalanish oqibatida u ekologik tizimni salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Pestitsidlarning bir qismi havoga chang, mayda zarrachalar ko’rinishida yoki erib bug’ga aylangan

holda atmosfera havosini ifloslamoqda. Shu sababli so’nggi yillarda o’ta zaharli va parchalanishi qiyin bo’lgan kimyoviy vositalar kam ishlab chiqarilmoqda va hatto ularning ba’zilarini chunonchi, ishlab chiqarish butunlay man etilgan. Atmosferani sun’iy ifloslanishining global oqibatlari. Insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida atmosfera havosi ifloslanib, uning gaz tarkibida o’zgarishlarning ro’y berishi iqlimning global masshtabda o’zgarishiga olib kelmoqda. Atmosfera havosining zaharlanish turlari va havo basseynini muhofaza qilish. O’zbekistonning havo basseynining ekologik holati Atmosfera havosi tarkibida zararli gazlarning, eng avvalo karbonat angidridi miqdorining ko’payishi natijasida “parnik effekti” vujudga keladi. Bunda SO2 gazi quyoshning qisqa tulqinli nurlarini bemalol yer yuzasiga o’tkazib yuboradi, aksincha yery uzasidan koinotga tarqaladigan uzun tulqinli nurlarni ushlab qoladi, natijada sayyoramiz yuzasidagi havoning o’rtacha harorati ortib boradi. Atmosfera tarkibida antropogen omillar ta’sirida SO2 gazi miqdorining ortib borishi natijasida yer yuzasi xavosining o’rtacha xarorati ma’lum darajada isiydi. Agaratmosfera ifloslanishining oldi olinmasa yana 50 yildan so’ng amerikalik olimlarning bashoratiga ko’ra sayyoramiz harorati 1,5-4,5sSga isishi mumkin. Natijada muzliklar erib, okean suvlari ko’tarilib quruqlikni bir qismini suv bosadi, ayrim hududlarning chegarasi va tabiati o’zgaradi. Hozir havoning ifloslanishi natijasida (haroratning ko’tarilishi tufayli) muzliklarning erishini tezlashishi hisobiga okeanlar suv sathi yiliga 1,4—1,5 mm ko’tarilmoqda, yoki okeanlar suvi yiliga 520540 km3ga ko’paymoqda. Buni ustiga kimyoviy gazlarning normadan oshib ketishi oqibatida quyoshning ultrabinafshanurlarini ushlab qoluvchi yupqa ozon qatlamini yemirib, uni zaiflashtiradi. Natijada ultrabinafshanurlar yer yuzasiga ko’prok tushib, insonlarda har xil kasalliklarni, xususan, teri rakini ko’paytiradi, okeanlarda plankton va chivanoksimon, organizmlarning qirilib ketishiga, ekinlar hosilining keskin kamayishiga olib keladi. Bulardan tashqari sanoatlashgan rayonlarda atmosfera tarkibida antropogen aerozollar (yiliga 6 mln.

tonnagacha yetadi) ko’payib, ular kondensatsiya yadrosi vazifasini o’tashi tufayli bulutlar ko’proq vujudga keladi, ifloslangan yog’inlar miqdorining ko’payishi mumkin. Dunyodagi shaharlarning umumiy maydoni 0,5 mln. km2. Bu Yer kurrasi territoriyasining 0,3%ini tashkil etadi. Dunyo aholisining 45 %i aholisi 100 mingdan ortiq bo’lgan shaharlarda yashaydi. Shahar aholisi AQSh butun aholining 74%ni, Yevropada 69%ni, Buyuk Britaniyada 80% tashkil etadi. Shahar havosi tarkibidagi har xil zaharli gazlar va ayniqsa antropogen changlar transportlardan, sanoatdan, isitish inshootlaridan, qurilishdan chiqadi. Shaharlarda havo aylanishining sustligi tufayli diametri 4-10 mikron bo’lganchanglar 1 kmgacha ko’tarilib, radiusi 10 km bo’lgan maydonga tarqaladi. Diametri kattaroq (10 mikrondan katta) bo’lgan changlar uncha yuqoriga ko’tarilmay atrofga yoyilib, 300500 m balandliklarda uchib yuradi va so’ngra shaharga chang, qurum sifatida qaytib tushadi. Parij shahrining 1 km2 yuzasiga 260 tonna, Nyu-Yorkda 300 tonna, Tokioda 408 tonna, Moskvada 120 tonna qurum, changtushadi. Germaniya territoriyasiga avtomobillardan va zavodlardan chiqqan chang, qurum hisobiga har soatda 230 tonna qattiq zarrachalar tushadi. Germaniyaning Myunxen shahrida atmosferaga avtomobil shinalaridan (tormoz berish tufayli) yiliga 1000 tonna changsimon rezinalar qo’shiladi. Katta shaharlarda atmosferaning chang, qurum, gaz va tutunlar bilan ifloslanishi tufayli quyoshning to’g’ri radiatsiyasi 40% gacha kamayadi. Bu miqdor Moskva shahrida 7-10% dir. Shahar havosining ifloslanib chang-tuzon miqdorining ko’payishi ultrabinafsha nurlarning o’tishini kamaytiradi, bu esa havoda kasal tarqatuvchi bakteriyalarning ko’payishiga sharoit yaratadi. Shaharlar havosining chang, qurum va boshqa qattiq zarrachalar bilan ifloslanishi kondensatsiya yadrosi vazifasini o’taydi. Natijada, shahar ustida tumanlik unlar ko’payib, yog’in miqdori ortadi. Masalan, Samarqand shahrida bir yilda 14 kun tuman bo’lib, 328 mm yog’ intushsa, uning atrofidagi qishloq rayonlarida 8 kun tuman bo’lib, 317 mm yog’in yog’adi.

Shaharlarda avtomobillardan, zavodlardan har xil zaharli gazlarning atmosferaga chiqariladi. Bu gazlar atmosferaga ko’tarilib, suv bug’lari hamda kislorod bilan reaksiyaga kirishib oltingugurt (H2SO4) va azot (IINOa) kislotalarini hosil qiladi. So’ngra yomg’ir bilan aralashib yana yerga tushmoqda. AQSh hududida atmosferani ifloslanishidan vujudga kelgan “kislotali yomg’ir” o’ta zaharli bo’lib, Kanada territoriyasidagi o’tloq va o’rmonlarni zaharlab, quritib qo’ymoqda, odamlar kasallanmoqda. Atmosfera ifloslanishining salbiy oqibatlari. Geografik qobiq elementlari - havo, suv, tuproq, o’simlik, hayvonlar va boshqalar bir-biriga uzviy boglanganligi tufayli insonning xo’jalik faoliyati natijasida ifloslangan atmosfera o’z navbatida tabiatning boshqa komponentlariga ham ta’siretadi. Natijada suv va tuproqning tabiiy holatida, kishi organizmida, hayvon va o’simliklar tanasida salbiy o’zgarishlarni vujudga keltirib, geografik qobiqda global o’zgarishlar sodir bo’lishiga sababchi bo’lmoqda. Atmosferaning ifloslanishi tufayli quyoshning to’g’ri radiatsiyasi 15%, ultrabinafsha nurlari 30%gacha kamayadi. Natijada, ba’zi zararli bakteriyalarning ko’payishi uchun sharoit vujud gakeladi, har xil kasalliklar, xususan raxit kasalligi ko’payadi. Agar havoda oltingugurt oksidi ko’p to’planib qolsa kishilarda bronxit, gastrit, o’pka kasalliklarini vujudga keltiradi. Angliyali olimlar shaharlarda qishloqlarga nisbatan o’pka rakidan o’lganlar soni ko’p bo’lganligini aniqlaganlar. Atmosferada vodorod sulfide gazining ortib ketishi natijasida odamning boshi og’riydi, qayt qiladi, darmonsizlanadi va xatto hid bilish qobiliyati zaiflashadi, ftor birikmalari ta’sirida burundan qon keladi, tumov paydo bo’ladi, kishiy o’taladi. Azot oksidlari tufayli o’pka kasallanadi, qon bosimi pasayadi va natijada bosh aylanadi, xushidan ketadi, qaytqiladi. Qo’rgoshin change kishi asabiga ta’sirqiladi, bosh miya yalliglanishiga sabab bo’ladi, jigar va buyrak faoliyatini susaytiradi, bolalarning jismoniy taraqqiyotini kechiktiradi. Kishi organizmiga radioaktiv moddalar ham yomon ta’sir etib, buyrak usti bezini, jinsiy bezlar faoliyatini, qalqonsimon bez faoliyatining normal ishlashiga salbiy ta’sir etadi, qon tarkibini o’zgarishiga sababchi bo’ladi.

O’rta Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda atmosferaning zaharli ximikatlar bilan ifloslanishi aholi salomatligiga, nasliga salbiy ta’sir etmoqda. Atmosferaning ifloslanishi tufayli har xil kasalliklar (bronxit, astma, rak, o’pka va boshq.) ko’payib, tug’ilayotgan bolalarning har xil nuqsonlar bilan tug’ilishi va o’limi ko’paymoqda. Bu jihatdan O’zbekiston MDH miqyosida oldingi o’rinlarda turadi. Atmosferaifloslanishiningsuvgata’siri. Atmosferaning (changlar, qurumlar, tutunlarvaboshqaqattiqzarrachalarhamdazaharligazlarbilan) ifloslanishi sayyoramiz suv resurslariga ham salbiy ta’sir etadi. Atmosferaning ifloslanishi tufayli Moskvada (1910-1962 yillarda), Kiev va Novosibirsk (1967-1973 yillarda) shaharlarida atrofiga nisbatan yog’in 11% ko’p tushgan. Samarqand shahri atrofiga nisbatan bir yilda 6 kun ko’p tuman tushgan, 11 mm yog’in ko’p yoqqan. Atmosfera havosining ifloslanishini kishi organizmiga ta’siri. Bir kishi sutka davomida o’rtacha 25 kgcha havo bilan nafas oladi. Natijada havo tarkibidagi zararli chang, qurum va zaharli gazlar kishi organizmida to’plana veradi. Bu esa asta-sekin kishi organizmining zaiflashishiga olib keladi va oqibatda inson organizmi turli infeksiyalarga yetarli darajada qarshilik ko’rsata olmaydigan bo’lib qoladi, oqibatda har xil kasalliklarni, chunonchi astma, kuz kasali, jigar sirrozi, qon bosimi, rak, bronxit, o’pka kasalligi, yo’tal kabi kasalliklarning ko’payishiga sabab bo’ladi hamda Sement zavodlari, tog’-kon sanoatidagi keraksiz jinslardan vujudga kelgan changlar kanal, to’g’on va yo’l qurilishida o’tkaziladigan portlatishlardan vujudga kelgan changlar atrofidagi o’simliklarga salbiy ta’sir etadi. O’zbekistonda o’tkazilgan kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, portlatishlardan vujudga kelgan changlar atrofidagi o’simliklarning o’sishini 2 yilga susaytirar ekan. O’simliklarni zararlanishida atmosferaning urushlar natijasida zaharlovchi moddalar bilan ifloslanishi ham mavjud. AQShning Vetnamdagi mudhish urush yillari davrida 90 ming tonna zaharlovchi moddalar 2 mln. ga maydonga tashlangan. Natijada bugungi kunga kelib 1,5 mln. ga joyda o’rmon va utloqlar qurib, qishloq xo’jaligiga yaroqsiz yerga aylanib qolgan. Bunday hodisa Laosda, Kambodjada ham ro’y bergan.

Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham salbiy ta’sir etib, ularning zaharlanishiga, ba’zan esa nobud bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Hayvonlar iflos atmosfera havosidan nafas olganda uning organizmida zaharli changlar va gazlar (ftor, molibden, qurg’oshin va surma elementlari) yig’ilib, so’ngra uni kasallanib, o’lishiga sabab bo’ladi. Hayvon turlarining zaharlanib, qirilib ketishida urushlarning, xususan, AQShning Vetnamda, Laosda, Kambodjada olib brogan urushlarda kimyoviy qurollarni qo’llash tufayli 170 qush turidan hozir 24 qushturi, 55 sut emizuvchilar turidan esa 5 tur qolgan. Hozir sanoatlashgan joylardagi hayvonlar orasida “sanoat flyuoroz” degan kasalligi keng tarqalib, u suvda va yem- xashakda to’planib qolgan ftor moddasi tufayli vujudga kelgan. Faqat AQShning Florida shtatining Polko krugidagi bir necha fosfat zavodlaridan chiqqan ftordan zaharlanib 30 ming bosh qoramol o’lgan. AQShdagi rangdor metalurgiya zavodidan chiqqan qo’rg’oshin va po’lat eritish zavodidan chiqqan molibden bilan zaharlanib, zavoddan diametri 24 km gacha bo’lgan yaylovlardagi qo’ylar o’lgan. Tursunzoda alyuminiy zavodining (Tojikiston) zaharli gazlari ta’sirida uning atrofidagi, jumladan Surxondaryo viloyatining chegaradosh tumanlarida chorva mollarining mahsuldorligi va qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorliklari kamayib ketmoqda. Atmosfera havosining zaharli chang va gazlar bilan ifloslanishi asal arilarning ko’plab qirilib ketishidan tashqari, asalini sifatiga ham ta’siretadi. Atmosfera ifloslanishining iqtisodiy zararlari. Atmosferaning ifloslanishi turar joy va communal xo’jalikka, qishloq va o’rmon xo’jaligiga sanoatga, tarixiy-tabiiy yodgorliklarga ham ta’siretadi. Natijada, xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi. AQShda havoning ifloslanishi natijasida jon boshiga o’rta hisobda yiliga 65 doll. Zarar to’g’ri keladi. Atmosfera ifloslanishining keltirgan zararlarini quyidagicha bo’lishi mumkin: Atmosferaning ifloslanishi tufayli materiallarning yemirilishi va korroziyaga uchrashi. Bunda atmosferadagi chang, qurum, qattiq zarrachalar va ba’zi gazlarning ta’sirida binolar, inshootlar, metallar yemiriladi, kiyim-kechak va gazmollarning bo’yoqlari buziladi, qadimiy-tarixiy yodgorliklar nuraydi.

Ma’lumotlar gaqaraganda sanoat rivojlangan, atmosferasi iflos katta shaharlarda temir korroziyasining tezligik ichki shaharlardagiga nisbatan 3 barobar, qishloq joydagilarga nisbatan 20 barobar, alyuminiyda esa 100 barobar tez boradi, qadimiy arxitektura yodgorliklari, jumladan, O’zbekistondagi qadimiyobidalar, marmar va bronzadan ishlangan monumentlar tez yemiriladi. Atmosferaning ifloslanishi, shuningdek, mashina ranglarini, gazmollar, kiyim-kechak, teri materiallarini va umuman shakardagi turli xil obyektlar ranglarini tezo’zgartirib yuboradi. Atmosferaning ifloslanishini oldini olishning eng qadimiy yo’li – bu zavod- fabrikalardan tutun chiqaruvchi trubalarni balandroq qurishdir. Tutun chiqaruvchi trubalar qancha baland bo’lsa, zaharli changlar va gazlar shuncha keng maydonga yoyilib, uning yer usti konsentratsiyasi kamayadi. Masalan, balandligi 100 m bo’lgan trubadan chiqayotgan chang va gazlar radiusi 20 km bo’lgan territoriyaga tarqalsa, balandligi 250 m bo’lgan trubadan chiqqan chang, gazlar radiusi 75 km territoriyaga tarqaladi. Lekin bu usulda havodagi chang, gazlar miqdori kamaymaydi, faqat keng territoriyaga tarqaladi. Atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan tadbirlar. Agaratmosferada o’z-o’zini tabiiy tozalash jarayoni bo’lmaganda edi, yer kurrasida havo uda ifloslanib hayot uchun zararli holatlar vujudga kelgan bo’lar edi. Tabiiy tozalanish jarayoni shundan boratki, yog’inlar iflos moddalarni havodan yuvadi, shamollar havodagi ifloslovchi moddalarni uchirib, birjoyda to’planishiga yo’l qo’ymaydi, tuproq qayoki suv yuzasiga tushgan iflos moddalar esa reaksiyaga kiradi va oqibatda neytrallashib qoladi. Lekin sanoat ayniqsa yoqilgi sanoati taraqqiy etgan, transport trivojlangan, aholini ko’payib, urbanizatsiya jarayoni kuchayayotgan bizning asrimizda atmosferoaning sun’iy ifloslanish tabiiy tozalanishga nisbatan ustun kelmoqda. Shu sababli atmosfera uz- uzini tabiiy holda tozalaydi deb xotirjam bo’lish juda katta salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu tufayli atmosferaning sun’iy ifloslanishdan tozalash yo’llarini joriy etish, uning oldini olish bugungi kunning eng dolzarb masalasidir.

Havo basseynining sifatini baholash Atmosferaning sun’iy ifloslanishini oldini olishga qaratilgan bir necha choratadbirlar mavjud bo’lib, ularning eng muhimlariga quyidagilar kiradi: 1) zavod va fabrikalari, communal xo’jaliklar va uylardagi pechlarda ko’mir, torf, qoramoy yoqishni o’rniga elektrenergiyadan, elektrenergiya yetishmagan taqdirda gazlardan foydalanishga o’tish. Bu holatlarda atmosferaga chang, qurum, zaharli moddlalar gazlar kamroq chiqadi 2) sanoat korxonalarda va communal xo’jaliklarda ishlab chiqarish texnologiyasini o’zgartirish, ya’ni chiqindisiz texnologiyalarni joriy etishdir. 3) Avtotransport gazlarini, dudlarini kamaytirish juda muhimdir. Avtomobildan chiqadigan zaharli gaz miqdorini kamaytirish uchun ularning texnik holatiga va dvigateliga yoqilg’ining bir me’yorda borishiga qa’tiy rioya qilish kerak. 4) yashil o’simliklar maydonini kengaytirish. Yashil o’simliklar iflos havoni filtrlaydi, barglarida changni ushlab qoladi, karbonat angidridni yutadi va kislorodni ishlab beradi. 5) Shaharlar havosini toza saqlashda shaharlar va sanoat markazlarida havoning tozaligini muntazam nazorat qilib turish katta ahamiyatga ega. Toshkent shahri havosining tozaligini 1966 yildan boshlab nazorat qilish amalga oshiriladi. 6) har hil axlatlarni va yog’och ishlash korxonalaridan chiqqan chiqindilarni yoqish atmosferaning ifloslanishida ham katta rol o’ynaydi, shuning uchun atmosferani toza saqlash uchun axlatlarni utilizatsiyalash lozim va yog’och ishlash korxonalarida chiqindilarni yoqmasdan qayta ishlashga o’tish kerak. 7) Sanoat korxonalarida atmosferaga chiqayotgan zararli moddalarni tozalovchi inshootlar qurish. 8) Sanoat korxonalarida tutun chiqaruvchi quvuralarni balandrok qurishdir. Shunda iflos chang va gazlar keng maydonga yoyiladi va ularning miqdori kamayadi.

Havo basseyniga Yerning atmosfera qatlami kiradi. Garchand uning muhofazasi milliy qonunlar bilan ham tartibga solinsa-da, lekin atmosfera qatlamidagi iqlim resurslari doimo sirkulyatsiya (aylanma harakat) da bo’l-gani uchun ham bu qatlamdagi barcha jarayonlar hech qanday ma’muriy chegaraga bo’ysunmaydi va xalqaro huquq asosida tartibga solinadi. Havo basseynining xalqaro muhofazasi asosan to’rt yo’nalishda amalga oshiriladi: 1) iqlim va ob-havoga salbiy ta’sirning oldini olish; 2) atmosfera havosini ifloslantirishni davlatlararo tarqalishining oldini olish va bartaraf qilish; 3) ozon qatlamini yemirilishdan muhofazalash; 4) atmosfera havosini nazoratlash va tozalash borasidagi xal-qaro hamkorlikni rivojlantirish.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 2. Nеstеrov L.M. “Ekonomika priroda polzovaniya” Moskva 1984. 3. Balatskiy O.F. M е lnik M.G. i dr. “Ekonomika i kach е stvo okrujayuh е y prirodnoy sr е di” L е ningrad 1984. 4. Sokovnin V.I. “Vozdushnaya sr е da gorodov i ее zahita ot zagryazn е niya” Tashk е nt 1989. 5. Vremennaya tipovaya metodika opredeleniya ekomicheskoy efftktivnosti prirodoohrannih meropriyatiy i osenki ekonomicheskogo usherba, prichinyaemogo narodnomu hozyastvu zagryazneniem okrujayushey sredi.M.Ekonomika, 1986. 6. Эколого-экономические проблемы России и ее регионов. Под ред. д.г.н. проф. В.Г.Глушковой. М. 2004. 7. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина. Экология, 2004. 8. Kreshina N.V. Ekonomicheskaya prirodopolzovaniya i prirodooxrannoy deyatelnosti: uchebnoe posobie. Tomsk: 2011. -168s 9. Prirodopolzovanie: uchebnik dlya vuzov / Arustamov E.A.-M.: Dashkov I.K, 200. -312s 10. Osnovы ekonomiki prirodopolzovaniya: uchebnik dlya vuzov / V.N.Kolina- piter.2005

O'xshashlar

Atrof-muhitning ekologik muammolari

Atrof muhitni muhofaza qilishning xuquqiy asoslari va halqaro ekologik hamkorliklar

Atrof-muhitni muhofaza qilish xarajatlari

Atrof-muhitni muhofazalashda sentrifugalardan foydalanish

Geoekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish