Milliy dinlar - Dinshunoslik asoslari - Referatlar

Milliy dinlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Mi lliy dinlar I . YAHUDIYLIK Yahudiylikning vujudg a k e lishi v a t a` lim o ti . Yahudiylik dini er a mizd a n a vv a lgi 2000 yill a rning ox irl a rid a F a l a stind a vujudg a k e lib , yakk ax ud o lik g ’o yasini t a rg ’ ib qilg a n dindir . Yahudiylik mill a t dini bo ’ lib , f a q a tgin a yahudiy xa lqig a xo s . Yahudiylikning kit o biy a s o sl a ri er . a v . IV - III a srl a rd a sh a kll a ndi . Bu dinning t a` lim o tig a ko ’ r a o l a ml a rni yar a tuvchi yag o n a x ud o Yahv e m a vjud . U Ta vr o tni yahudiyl a rg a b e rish bil a n ul a r bil a n a hd tuzg a n . Go ’ yoki yahudiyl a r Yahv e ning e r yuzid a gi xa lql a rning « eng mumt o zi » v a k e yingi dunyod a b e ril a j a k in `o ml a rning eng h a qlisi , M us o Yahv e ning elchisi , To r a (Ta vr o t ) Yahv e t o m o nid a n M us o g a T ur t o g ’ id a b e rilg a n muq a dd a s kit o b . Yahv e o l a ml a rni yar a tishni yaksh a nb a d a b o shl a b , jum a kuni tug a tdi , sh a nb a kuni es a d a m o ldi v a yahudiyl a rg a h a m shu kuni d a m o lishni buyurdi . Shuning uchun yahudiylik dinig a ko ’ r a sh a nb a kuni ulug ’ kun his o bl a nib , h e ch q a nd a y m e hn a tg a qo ’ l urilm a ydi . Bund a n t a shq a ri yahudiylikd a m e ssiya - xa l o sk o r ning k e lishi h a qid a gi t a` lim o t h a m k e ng o ’ rin o lg a n . Ung a ko ’ r a ox irz a m o nd a Yahv e yahudiyl a r o r a sid a n bir xa l o sk o rni chiq a r a di v a u quyid a gi v a zif a l a rni b a j a r a di : 1) dunyoni q a yt a d a n , isl o h qilg a n h o ld a qurish ; 2) butun yahudiyl a rni Sini o n ( Quddus yaqinid a gi t e p a lik ) a tr o fid a to ’ pl a sh ; 3) ul a rning b a rch a dushm a nl a rini j a z o l a sh . M us o T ur t o g ’ id a Yahv e bil a n uchr a shg a nd a ung a 10 t a l a vh a ni tushirdi . Ul a rd a ushbu din a s o sini t a shkil qilg a n 10 t a n a sih a t b o r edi : 1. Yahv e d a n b o shq a ni il o h d e b ushl a m a slik ; 2. But , s a n a m v a r a sml a rg a sig ’ inm a slik ; 3. B e k o rd a n - b e k o rg a X ud o n o mi bil a n q a s a m ichm a slik ; 4. Sh a nb a kunini hurm a t qilish v a uni X ud o uchun b a g ’ ishl a sh ; 5. Ota-onani hurmat qilish; 6. Nohaq odam o’ldirmaslik;

7. Zino qilmaslik; 8. O’g’irlik qilmaslik; 9. ¨lg’on guvohlik bermaslik; 10. Yaqinlarning narsalariga ko’z olaytirmaslik. Yahudiylikdagi oqimlar. Yahudiylikdagi oqimlar ha qida gapirganda ularni qadimiy oqimlar va zamonaviy oqimlarga bo’lishimiz mumkin. Qadimiy oqimlarga: Saduqiylar , Farziylar , Esseylar kiradi. Saduqiy nomi podshoh Dovud payg’ambar davrida yashagan ruhoniy Saduq nomi bilan bog’liq. Ko’plab mansabdor ruhoniylar saduqiy bo’lganlar. Ular diniy ishlarda faqat Qonun (Musoning besh kitobi)ni tan olganlar. Qonunda ruhoniylar, qurbonliklar, ibodatlar haqida so’z boradi, lekin oxirat va qiyomat haqida hech narsa deyilmagan. Shuning uchun saduqiylar qiyomatda o’lganlarning qayta tirilishini tan olmaganlar. Farziy nomi qadimiy yahudiy tilidagi «tushuntirish», «ajratib ko’rsatish» so’zidan olingan bo’lib, ular Musoning qonunini sharhlaganlar va oddiy odamlarga o’rgatganlar. Farziylar Musoning zamonidan beri og’zaki an`ana davom etib kelyapti deb hisoblaydilar. Ular har bir avlod o’z ehtiyojlarini qondirish uchun Qonunni sharhlay oladi deb bilganlar. Ular muqaddas manba sifatida nafaqat Musoning qonunini, balki boshqa payg’ambarlarning ham muqaddas yozuvlarini, hatto o’zlarining urf-odatlarini ham qabul qilganlar va bularning hammasiga sinchkovlik bilan amal qilganlar. Shuning uchun ular ovqatga, kiyimga va boshqa narsalarga juda ehtiyot bo’lganlar. Qo’llari va badanlarininu ozodaligiga katta e`tibor berganlar. Farziylar juda ko’p payg’ambаrlar tа`kidlаgan qiyomatga, o’lganlarning qayta tirilishiga ishonganlar. Esseylar. Quddusdagi ko’pgina ruhoniylar Xudo ulardan talab qilganidek yashamas edilar. Undan tashqari rimliklar ba`zi diniy mansablarga Musoning Qonuniga muvofiq munosib bo’lmagan shaxslarni tayinlagan edilar. Buni ko’rgan bir guruh ruhoniylar Quddusda ibodat qilish va qurbonlik qilish Qonunga to’g’ri

kelmay qoldi, deb hisobladilar. Ular Quddusni tashlab, yahudiy sahrolariga chiqib ketdilar va o’sha erda o’z jamoalarini tashkil qildilar. Ularni esseylar deb atashdi. Esseylar Xudo tomonidan yuboriladigan xaloskor - Messiyaning kelishi va Quddusni tozalashini kutib, ibodat qilib yashar edilar. Massonizmning ma`nosi «ozod quruvchilar» bo’lib, yahudiylikdagi yashirin tashkilotdir. U milodiy 44 yili Rim imperatorlaridan Irod Akriba tomonidan o’zining ikki yahudiy maslahatchisi: rais o’rinbosari Heron Abyud va birinchi sekretar Muob Lomiy yordamida tashkil etilgan. Maqsadi – dunyoda yahudiylar hukmronligini o’rnatishga erishish. U tashkil topgan davrda «maxfiy qudrat» deb atalardi. Keyinchalik massonizm deb ataldi. Sionizm nomi Quddusdagi Sion tog’i bilan bog’liq. Bu oqim avstraliyalik yahudiy jurnalist T. Gerltsning «Yahudiylar davlati» risolasi asosida tuzilgan. Bu oqimning o’z oldiga qo’ygan maqsadi – yahudiylar o’zlari yashab turgan turli o’lkalardan chiqib, Falastinda «milliy birlashish»ga erishish. Sionizm «jahon yahudiy millati» - «oliy millat» kabi g’oyalarni ilgari suradi. O’z g’oyasiga ko’ra sionizm siyosiy oqim bo’lib, maqsadiga erishish yo’lida yahudiy dinidan foydalanadi. Yahudiylik manbalari. Yahudiy dini boshqa dinlar kabi o’zining muqaddas yozuvlariga ega. Uning asosan ikkita manbasi bo’lib, biri er. av. XIII asrda yashagan va Isroil xalqini Misrdan olib chiqib ketishga boshchilik qilgan Muso payg’ambarga Tur tog’ida berilgan Tora (Tavrot). Bu manba xristianlar uchun ham muqaddas hisoblanganligi uchun u haqida xristianlik mavzusida kengroq to’xtalamiz. Talmud. Talmud (qad. yahud. tilida lameyd - o’rganish ) miloddan avvalgi IV asrlarda vujudga kelgan va yozma Toradan farqli o’laroq, avloddan-avlodga og’zaki ravishda o’tib borgan. Shuning uchun Torani yozma qonun, Talmudni esa og’zaki qonun deb yuritilgan. Talmud Mishna va Gemara kitoblari majmuasi bo’lib, Mishna ravvinlar tomonidan Tavrotga yozilgan sharhlar, Gemara esa

Mishnaga yozilgan sharhlardan iborat. Talmudning Falastin (O’rshalim) va Vavilon (Bavliy) nusxalari mavjud. O’rshalim Talmudi eramizning III asrlarida Bavliy talmudi eramizning V asrida tahrir qilingan. Unda ilgari yahudiylar uchun noma`lum bo’lgan o’ziuа хоs esxatologik (ya`ni oxirat, qiyomat, marhumlarning tirilishi, u dunyodagi ajr va jazo) tasavvurlar o’z aksini topgan. Talmudda yahudiylikning marosimlari, urf-odatlari aniq bayon etilgan bo’lib, ular 248 ta vasiyat va 365 ta taqiqni o’z ichiga oladi. Shuningdek, unda qadimiy yahudiylar orasida din, partiya, guruhlar (saduqiylar, farziylar, esseylar)ning kelib chiqishi haqida tarixiy ma`lumotlar keltirilgan. Unda bayon etilgan diniy qonun-qoidalar, aqidalar, ko’rsatmalar yahudiy dinining asosini tashkil etadi. Yahudiy marosimlari va bayramlari. Yahudiylar o’zlarining Yahvega nisbatan sodiq ekanliklarini isbotlash uchun bir necha rasm-rusumlarni ijro etadilar. Ular yillik va kunlik ibodatlardan, bayramlardan, marosimlardan iborat. Ibodat uyda ham sinagogada ham birday olib boriladi. Yahudiylar sinagogasining sharqiy tomonida Toraning nusxalari saqlanadigan sandiq va Ravvin uchun minbar qo’yilgan. Ayollar erkaklardan alohida ibodat qilishadi. Sinagogada ibodat xor shaklida olib boriladi. Yangi tug’ilgan o’g’il bolalar sakkizinchi kuni xatna qilinadi. Yahudiylikda bir necha tur oziq-ovqatlar, asosan cho’chqa, quyon, qo’shoyoq, tuya, yaxlit tuyoqlilar, o’laksaxo’r qushlar kabi ba`zi hayvon go’shtlarini eyish taqiqlanadi. Yahudiylarning yillik bayramlari ichida eng e`tiborlisi Peysax (Pasxa) bayramidir. Bu bayram xristianlarning pasxasidan farqli o’laroq, yahudiylarning Misrdagi qullikdan qutulib chiqqanlari munosabati bilan nishonlanadi. Qadimiy yahudiylarda Pasxa deb qo’zichoq go’shti va vinodan iborat kechki ovqatga aytilgan. Xudo Misrdagi yahudiy bo’lmagan go’daklarni qirib tashlashga qaror qilganda ular o’z uylarining peshtoqini o’sha qoni bilan bo’yab o’zlarini yahudiy ekanliklarini bildirganlar.

Yahudiylar pasxa bayramidan keyingi etti kun davomida tuzsiz, xamirturushsiz patir – matsa eydilar. Matsani eyish bilan har bir yahudiy Muso boshchiligidagi o’z ota-bobolarining chekkan mashaqqatlarini his etadi. Bu bayram yahudiylarning quyosh-oy kalendarining Nison oyining 14 kuni (aprel oyining o’rtalariga to’g’ri keladi) nishonlanadi. Pasxadan keyingi 50-kuni yahudiylar Shabuot (Shevuot) bayramini nishonlaydilar. Bu bayram dastlab dehqonchilik bayrami bo’lgan, keyinchalik Sinay tog’ida Musoga Xudo tomonidan Toraninu berilishini nishоnlab o’tkaziladigan bayramga aylangan. U yahudiylarning kalendari bo’yicha Sivona oyining 6-,7-kunlari nishonlanadi. Kuzda yahudiy kalendaridagi Tishri oyining 1-2-kunlari (sentyabr oxiri, oktyabr boshlari) yangi yil bayrami - Rosh-Ashona nishonlanadi. Bu bayram yahudiylar uchun poklanish bayrami hisoblanib, ular qurbonlik qilingan qo’chqor shoxidan yasalgan surnaylarni chaladilar, uunоhlаri qоlmаsliui uchun cho’ntaklarini to’ntarib yaxshilab qoqadilar. Tishri oyining 9-kuni gunohlardan poklanish bayrami - Yom-Kipur nishonlanadi. Rosh-Ashona va Yom-Kipur bayramlari o’rtasida yahudiylar ro’za tutadilar. Ro’za kunlari ular yuvinmaydilar, yalangoyoq, eski-tuski kiyimlarga o’ranib yuradilar. Sinagogada nadomatlar bilan yig’lab tavba qiladilar. Purim (qur`a) bayrami yahudiy bayramlarining ichida eng quvnoq hisoblanadi. Bu bayram yahudiylarning ularni qirib tashlamoqchi bo’lgan Fors podshohi Homon zulmidan qutilganliklari sharafiga bahorda nishonlanadi. Ularni Homondan o’z amakisi Mordexay qo’lidа tarbiyalangan Esfir ismli qizcha qutqargan. Shuning uchun bu kuni yahudiylar «Homonga la`natlar bo’lsin», «Mordexayga Xudoning rahmatlari yog’ilsin», deb qichqiradilar. Yahudiylar O’rta Osiyoda. Ma`lumki, yahudiylar O’rta Osiyoga qadim zamonlardan ko’chib kelganlar. Ularning bu kelishlari haqida turli xil rivoyatlar mavjud. Ularning ichida umum e`tirof etilganlaridan biri shuki, yahudiylar bu

mintaqaga Eron orqali kirib kelganlar. Bu xalqning O’rta Osiyoga hijrati ko’p asrlar mobaynida davom etdi. Taхminlarga ko’ra, ular Assuriya quvg’inlari paytida – er. av. VII-VI asrlarda Eronga ko’chib kela boshlaganlar. Hatto e.r. av. VIII asrlarda ba`zi yahudiylar Isroilni tark etib, Misr, Eron kabi o’lkalarda boshpana topganliklari haqida ham xabarlar bor. Fors davlati ma`lum muddat O’rta Osiyoni o’z hukmlari ostida tutib turgan va xuddi shu davrda yahudiylarning ko’chib kelishi amalga oshgan. Bu fikrni mahalliy yahudiylarning fors lahjalaridan birida gaplashishlari ham quvvatlaydi. Ularning hayot tarzlari, urf-odatlari qadimiy yahudiy, fors va mahalliy - O’rta Osiyo madaniyatlarining qorishmasidan iborat. Tarixning turli jarayonlarida bu uch madaniyatdan ba`zilarining ta`siri kuchayishi yoki aksincha susayishi kuzatilgan. XVIII asrning boshlarida O’rta Osiyoda yuz bergan siyosiy jarayonlar tufayli yahudiylar Eron, Afg’oniston, Xiva, Qo’qon va Buxoro jamoalariga bo’linib ketdi. O’tgan asrning ikkinchi yarmida Rossiya tomonidan O’rta Osiyoning ma`lum bir qismining bosib olinishi yana yahudiylarninu Turkiston Muxtoriyati va Buxoro Amirligi jamoalariga bo’linib ketishiga olib keldi. Yahudiylik millat dini bo’lganligi uchun yahudiylar qaerda bo’lmasin, biri-ikkinchisidan qancha uzoq bo’lmasin, o’qiydigan kitobi – Tavrot, e`tiqod qiladigan dini yagona bo’lib qolaverdi. XVIII asrda O’rta Osiyo yahudiylari tushkunlik davrini boshdan kechirdilar. 1793 yili o’zi ¢arbiy Afrikadan bo’lib, Falastinning Tsfat shahrida yashovchi Iosif Mamon Mag’ribiy o’z shahri yahudiylar uchun moddiy yordam to’plash maqsadida Buxoroga keladi. U bu erlik yahudiylarning o’z dinlaridan uzoqlasha boshlaganliklarini ko’rib, shu erda qolishga va millatdoshlariga diniy ta`lim berishga ahd qiladi. Yahudiylar doimo tinch, kam aholili joylarda yashashni afzal ko’rganlar. Agarchi O’rta Osiyolik yahudiylarni Buxoro yahudiylari deyilsa ham, ular ko’proq Samarqandda yashaganlar. XVIII asrning o’rtalarida Nodir-shoh Samarqandni bosib olganida uning lashkarlari orasida turklar, lazginlar, afg’onlar, eroniylar, shuningdek, yahudiylar bo’lganlar. Ular Samarqandning Shoh-Kash, Chor-Raga, Novadon, Qo’shhovuz kabi guzarlarida yashab qolganlar. Buxoro hukumati Nodir-shoh davrida yahudiylarga nisbatan yumshoq muomalada bo’lgan.

Son jihatdan ko’paygan yahudiylarninu barchalari bir mavzega jam bo’lib yashashni xohlashardi. Biroq, Buxoroda ham, uning Shahrisabz, Kattaqo’rg’on, Karmana kabi viloyatlarida ham yahudiylarni musulmonlardan ajralgan holda alohida yashashga majbur edilar. 1843 yilning bahorida mahalliy yahudiylarga Samarqandning sharqiy qismidan 2,5 gektar joyni 10000 kumush tangaga sotish haqidagi shartnoma tuzildi. Bu shartnomani yahudilardan 32 kishi imzoladi, davlat uning haqiqiyligini to’rt muhr bilan tasdiqladi. Shunday qilib, yahudiylar o’zlarining birinchi mahallalariga ega bo’ldilar. II. VEDALAR VA VEDA DINLARI HINDUIYLIKDAGI IJTIMOIY TABAQALAR BRAXMAN KSHATRIY SHUDRAVAYSHYA RUXONIYLAR JANGCHILAR “QORA” XALQ , QULLARXUNARMANDLAR , DEXQONLAR Vedalar. Eramizdan avvalgi 2-ming yilliklar o’rtalarida Hindistonga Shimoldan erlik aholidan tillari va ranglari farq qilgan xalqlar kirib kela boshlаdilar. Ular Evropa tillariga o’xshash bo’lgan sanskrit tilida gaplashar edilar, o’zlarini esa oriylar (aslzodalar) deb atar edilar. Ular o’zlari bilan muqaddas yozuvlаrini ham olib keldilar. Ular Vedalar (sanskr. tilida - Bashorat) edi. Uning tarkibiga turli

davrlarda yozilgan bir necha kitoblar kirgan bo’lib, ular ibodat, marosimlar, falsafiy ta`limotlar, tarixiy axborotlarni o’z ichiga olgan edi. Vedalarning boshqa muqaddas (mas. Bibliya) yozuvlаrdan farqli tomoni shunda ediki, ular nihoyasiga etkazilmagan va oxiri ochiq edi. Unga keyingi ruhoniylar tomonidan ham qo’shimchalar qo’shish imkoni bor edi. Shuning uchun keyinchalik bu yozuvlar juda ham kengayib ketdi. Vedalarda 33 ta, ba`zi manbalarga ko’ra 333 yoki 3339 ta afsonaviy xudolar haqida madhiyalar bitilgan. Bu xudolarning eng mashhurlari - Indra, Varuna, Mitra, Dyaus, Adita, Agnyu, Vishnu, Krishna. Braxmanlik . Eramizdan avvalgi birinchi ming yilliklarga kelib oriylar Hindistonda o’zlarining knyazliklariga ega bo’ldilar. Vedalarning marosimlar haqidagi ko’rsatmalari ancha murakkablashdi. Shu davrga kelib aholi o’rtasida braxmanlarning nufuzi oshib ketdi. Ular oldingi ta`limotlarni isloh qilib, yangicha liniy qonun-qoidalarni ishlab chiqdilar va braxmanlik diniga asos soldilar. Braxmanlik ta`limoti kastalar (ijt.tаbаqаlаr)ga asoslangan, ya`ni jamiyatdagi insonlar o’zlarining kelib chiqishlari, mansablari va hunarlariga ko’ra turli tabaqalarga bo’linadilar. Braxmanlikda eng yuqori kasta braxmanlar. Ular xudoning tilidan yaratilgan bo’lib, xudolar nomidan gapirish huquqiga ega edilar. Ikkinchi kasta kshatriylar . Ular xudoning qo’lidan yaratilgan insonlar hisoblanib, podshohlar, knyazlar, jangchilar shular jumlasiga kiradi. Kastalarning yana biri vayshlar. Ular xudoning sonidan yaratilgan insonlar hisoblanib, savdogarlar va hunarmandlar shu kastaga mansubdirlar. Kastalarning eng quyi tabaqasi shudra lardir. Ular xudoning oyog’idan yaratilgan hisoblanib, oddiy xalq, dehqonlar shular jumlasiga mansub. Braxmanlikning kastachilik asoslari er. av. V asrlarda yashagan Hindistonning yarim afsonaviy hukmdori Manu qonunlarida mustahkamlangan. Braxmanlikdagi ruhning ko’chib o’tish ta`limoti Hindistonning deyarli barcha din va falsafalariga

ta`sir etgan.VEDALARNING TARKIBIY QISMLARI RIGVEDA – MADHIYALAR VEDASI SAMAVEDA - QO’SHIQLAR VEDASI YAJURVEDA – QURBONLIKLAR VEDASI ATXARVAVEDA – AFSUN VA JODULAR VEDASI H induiylik . Eramizdan avvalgi V I asrda Hindiston da keyinchalik jahon dinlaridan biriga aylangan Buddaviylik vujudga keldi. U braxmanlikdagi bir necha elementlarni qabul qilgan bo’lsa-da, kasta ta`limotini inkor etdi. O’sha davrda Hindistondagi kasta tuzumini saqlab qolishga, braxmanlik dinini isloh qilib, qayta tiklashga harakat boshlandi. Bu harakat braxmanlik bilan buddaviylik o’rtasidagi kurashni ifodalovchi hinduiylik edi. Hinduiylik ko’pxudolik dini bo’lib, unda braxmanlikning asosan uchta xudosi tan olinadi; 1) koinotning yaratuvchisi bo’lgan Braxma; 2) dunyo nizomini ushlab turuvchi Vishnu; 3) koinotni halok qilish qudratiga ega Shiva. Hinduiylik ta`limotiga ko’ra olam, hayotning barcha shaklini Braxma yaratgan. Biroq Braxma bu dinda uch xudoning nomigagina boshlig’i. Hozir Braxmaga

sig’inish deyarli yo’q. Hinduiylar asosan Vishnu va Shivaga sig’inadilar, ularga atab qurbonliklar keltiradilar. Hinduiylikda jannat va do’zax haqidagi tushunchalar ham mavjud. Ular marhumlarni Gang daryosi sohillarida kuydirib, kulini suvga oqizadilar. Bu din asosan Hindistonda tarqalgan bo’lib, mamlakat aholisining 83% shu dinga e`tiqod qiladi. Hinduiylikning uni qabul qilmoqchi bo’lganlarga qo’yadigan birinchi va asosiy sharti Hindistondagi kasta tuzumini qabul qilishidir. III. K О NFUTSIYCHILIK Qadimgi Xitoyda Lao-Tszi falsafiy ta`limoti bilan deyarli bir davrda Kun- Tszi (Konfutsiy - miloddan avvalgi 551-479)ning falsafiy ta`limoti ham paydo bo’ldi. Konfutsiy - Qadimgi Xitoy faylasufi va pedagogi, Konfutsiychilikning asoschisi. Konfutsiy, garchi, samoni oliy ruhiy qudrat, ajdodlarga qurbonlik keltirishni ularni e`zozlashning asosiy ifodasi deb bilsa ham, o’z ta`limotida osmon sirlari muammolarini deyarli tilga olmagan hamda ruhlar va narigi dunyo kabi tushunchalarga kam e`tibor bergan. Konfutsiyning falsafiy va axloqiy g’oyalari markazida inson, uning aqliy va ma`naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi o’rni, vazifasi muammolari turadi. Konfutsiy fikricha olamdagi barcha mavjudot singari insonning taqdiri ham samoviy qudratga bog’liq. Shuning uchun odamlarning oliyjanobligi yoki tubanligi, oliy yoki past tabaqaga mansubligini o’zgartirib bo’lmaydi. Binobarin, podshoh - podshohligicha, fuqaro - fuqaroligicha, ota - otaligicha, farzand - farzandligicha qolishi kerak. Bunday g’oya, ko’ramizki, mavjud tuzumni saqlab qolishni nazarda tutar edi. Shu bilan birga, Konfutsiy ideal, oliy inson, asl, mard kishi kontseptsiyasini ishlab chiqqan. Bu kotseptsiyaga ko’ra, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik,

adolatgo’ylik, haqgo’ylik, samimiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak ma`naviy fazilatlarga erishish tufayli yuksak kamolotga etishuvi mumkin. Konfutsiyning falsafiy ta`limoti keyinchalik Xitoyda hukmron dinlarning biriga aylangan va Konfutsiychilik deb nom olgan dinning asosi bo’ldi. (milodning boshlarida). Konfutsiychilik manbai - Konfutsiy izdoshlari yozgan «Lung-Þy» (Suhbatlar va mulohazalar, miloddan oldingi VI asr) kitobidir. Konfutsiychilik Lao-Tszi ta`limotidan tubdan farq qiladi. U jamiyatni ijtimoiy larzalardan asrab qolishga intilgan feodal amaldorlarning qarashlari va manfaatlarini himoya qilgan. Konfutsiychilikning maqsadi - xalqni mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalashdir. Bu din aqidasiga ko’ra, jamiyatda osmondan yuborilgan «Jeng» (Insonparvarlik) qonuni amal qiladi. Bu qonunni o’rganib olish uchun inson «Li»ga, ya`ni ijtimoiy axloq normalariga, qoidalariga, an`anaviy marosimlarga amal qilishi, o’zining jamiyatdagi darajasiga qarab ish tutishi zarur. Konfutsiychilik belgilangan diniy tartiblarga qattiq amal qilishni talab etadi. Konfutsiyning o’zi hayotligida diniy tartiblarni sidqidildan bajargan. Endilikda, har bir oilaning o’z ibodatxonasi bo’lishi zarur bo’ldi. har bir oila o’z ibodatxonasiga ajdodlarning timsoli bo’lgan «Chju» tasvirini joylashtiradi. Uning yoniga qurbonliklarni qo’yadi va diniy marosimlarni ijro etadi. Konfutsiychilikda ijtimoiy-axloqiy masala alohida o’rin egallaydi. Shu ma`noda Konfutsiy ta`limotini inson xatti-harakati hayoti me`yorlari haqidagi ta`limot deyishi ham mumkin edi. Insonlar o’rtasidagi hayot tarzi an`anaviy besh munosabatdan iboratligi qayd etilgan: - ㄱ davlat boshlig’i bilan amaldorlar o’rtasidagi munosabat; - ㄱ ota-onalar bilan farzandlar o’rtasidagi munosabat; - ㄱ er bilan xotin o’rtasidagi munosabat; - ㄱ katta va kichik aka-ukalar o’rtasidagi munosabat; - ㄱ do’st-birodarlar o’rtasidagi munosabat.

Bu ta`limotda shunday qadriyatlar ham borki, unga qoyil qolmay iloj yo’q. Birgina misol keltiramiz: O’g’il ota-onasi oldida quyidagi beshta vazifani bajarish shart edi: 1. har doim ota-onani to’la hurmat qilish; 2. ularga eng suyukli taomni keltirish; 3. ular betob bo’lib qolganlarida chuqur qayg’urish; 4. ular vafot etganlarida yurak-yurakdan achinish; 5. ular xotirasiga tantanali ravishda qurbonliklar qilish. Konfutsiychilikda diniy marosimlarning asosiy mazmuni - Konfutsiychilikka qadar mavjud bo’lgan an`analarni, urug’-qabilaviy marosimlarni mustahkamlash, qonunlashtirishni tashkil etardi. Chunki konfutsiy o’zining hech qanday yangi ta`limot yaratmaganligini faqat eski marosimlarga, tartib-qoidalarga qattiq rioya etishni talab qilardi. Bu o’rinda uning quyidagi so’zlarini keltirishni maqsadga muvofiq deb bildik: «Qadimdan joriy etilgan marosimlar saqlanmas yoki ular bekor qilinar edi, unda hamma narsa aralashib ketadi, izdan chiqadi. Nikoh marosimini yo’q qiling-chi, unda er-xotinlik bo’lmaydi, bu bilan bog’liq katta-katta jinoyatlarga yo’l ochiladi yoki dafn etish va qurbonlik qilish marosimini yo’q qilingchi, unda bolalar vafot etgan ota-onalari xotirasi to’g’risida o’ylamay, tiriklarga esa xizmat qilmay qo’yadilar; Pin-Tszin marosimini yo’q qilingchi - unda podshoh bilan amaldor o’rtasidagi farq yo’q bo’lib ketadi, kichik-kichik knyazchalar o’z boshimchalik qila boshlaydilar, natijada ta`qib etish va zo’ravonlik boshlanadi». Xitoy xalqi tarixida qadimgi marosimlar katta o’rin tutganligini Konfutsiy yaxshi bilar edi. Shuning uchun ham Xitoy xalq an`analarini, marosimlarini o’zining ta`limotida asosiy mazmunga aylantirgan. Xitoyliklar uchun eng yomon fojea - erkak tomonidan avlodning qolmasligidir. Ular avlodlari qolmasa, biz o’lganimizdan so’ng kim bizlarni yod etadi deb qattiq qayg’uga tushadilar. Konfutsiychilikning bosh xudosi - osmon Xudosi edi. Keyinchalik Konfutsiyning o’zi ham ilohiylashtirilgan. Uning sharafiga, hatto imperatorning

o’zi ham diniy marosimlarni bajo keltirar edi. Bu bejiz emas edi, albatta. Chunki, Konfutsiychilik oddiy xalq ustidan «aslzodalar»ning hukmronligini oqlardi. Bu dinga ko’ra ayni paytda imperatorning o’zi oliy Xudoning erdagi vakili edi. Konfutsiychilikda imperatorga qarata yozilgan quyidagi maslahat ham bor edi: «Agar imperator biror katta maqsadni amalga oshirmoqchi bo’lsa, u albatta ajdodlari ibodatxonasiga borishi lozim. Qilmoqchi bo’lgan ishidan, o’zining maqsadidan avlodlarini xabardor etmog’i kerak. Shu paytda u osmonda yulduzlarning holatiga qaramog’i, ular qulay joylashganligiga ishonch hosil qilganidan so’ng o’zining maqsadini amalga oshirmog’i mumkin». I. D АО SIZ М Da о sism - aslida falsafiy ta`limot bo’lib, u miloddan avvalgi IV-III asrlarda xitoyda paydo bo’lgan. Uning asosida miloddan avvalgi II asrda daosizm dini shakllandi. Daosizmning falsafiy printsiplari «Dao-Detszin» kitobida bayon etilgan. Bu asar o’tmishdagi Xitoy donishmandi Lao-Tszi qalamiga mansubdir. Lao-Tszining tarixiyligi xususidagi masalaga sinologlar shubha bilan qaraydilar. Asarning asosiy tushunchasi «dao» (yo’l) bo’lib, u olamning mohiyati va bosh sababi, dunyoning turli-tumanligi manbai, barcha narsalarning onasi deb tushunilgan. Bu, go’yo qandaydir yo’l bo’lib, atrofni o’rab olgan olam va barcha kishilar shu yo’l bilan borishi lozim. «Dao» diniy mazmun kasb etgan yo’lgina bo’lib qolmay, ayni paytda u hayot tarzi, usuli, printsiplari ham edi. D ао sizm dinininu а s о siy r а mzi D ао bo’lib, u о sm о n х ud о si r а mziu а yaqin edi. Unu а ko’r а , h а r bir b ах tiyor bo’lishni ist а u а n о d а m D ао ni t а niy о lishi v а u bil а n birl а shib k е tishi z а rur. Chunki, о d а m mikr о k о sm (kichik dunyo) bo’lib, u h а m mikr о k о smd е k а b а diydir. Ins о nninu v а f о ti bil а n ruh t а n а d а n а jr а lib chiqib, mikr о k о sm bil а n birl а shib k е t а di. Ins о nninu v а zif а si u o’lm а y turib, ruhi D ао u а

qo’shilib k е tishiu а intilishdir. Bu n а rs а u а q а nd а y erishish mumkin d е u а n s а v о lu а D ао t а `lim о tid а j а v о b b е rilu а n. L ао -Tszininu t а `lim о tiu а ko’r а , D ао yo’li «Dе» kuchiuа mоsdir. Fаqаtuinа shu kuchdа Dао shахsi nаmоyon bo’lаdi. «Dе»ninu mа`nоsi fаоliyatsizlik bo’lib, to’lаqоnli fаоliyatni inkоr etishdir. Dеmаk, ilоhiy mukоfоtuа Dаоninu mаqоmiuа yaхshi ishlаr bilаn erishishuа tirishuаn оdаm emаs, bаlki mеditаtsiya vа o’zininu ichki dunyosiuа g’аrq bo’lish jаrаyonidа o’zini tinulаshuа hаrаkаt qiluаn vа o’zi оrqаli dunyo tuzilishi mаrоmini tinulаsh vа unuа erishishuа hаrаkаt qiluаn оdаm еtishаdi. Shundаy qilib Dаоsizmdа hаyot mоhiyati аbаdiylikkа, o’z ildizlаriuа qаytish dеb tushunilаdi. ZARDUS H TIYLIK DINI. Zardushtiylik dini eramizdan avvalgi VII - VI asrlarda O’rta Osiyo va Qadimiy Eronda yuzaga kelgan dindir. Bu din Zaratushtra (yoki Zardust , yoki Zaroastr ) nomi bilan bog’lik. Tadqiqotchilar o’rtasida Zardushtning tarixda bo’lgan yoki bo’lmaganligi borasida turli fikrlar mavjud. Ba`zilar uni tarixiy shaxs deb bilishsa, yana boshqalar uni afsonaviy shaxs deb hisoblaydilar. Manbalarning xabar berishicha, u eramizdan avvalgi, taxminan, 570 yillarda tug’ilgan ilohiyotchi, faylasuf, shoirdir. Zardusht O’rtа Оsiyodagi ko’pxudolikka asoslangan qadimiy diniy tasavvur va e`tiqodlarni isloh qilib yangi dinga asos soldi. Zardushtning tug’ilgan va ilk diniy faoliyatini boshlagan joyi to’g’risida ikki fikr mavjud: birinchisi «¢arb teoriyasi» bo’lib, unga ko’ra Media (hozirgi Eron hududida) Zardushtning vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi hisoblanadi. Bu fikr tarafdorlarining dalili - birinchidan zardushtiylikning Qadimiy Eron hududlarida keng tarqalganligi bo’lsa, ikkinchidan zardushtiylikning muqaddas kitobi sanalmish Avestoning bizgacha etib kelgan nusxasi qadimiy eron-pahlaviy tilida yozilganligidir.

Yana bir boshqa fikr «Sharq teoriya»si bo’lib, bunga ko’ra Zardusht vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi Xorazm hisoblanadi va ko’pchilik manbashunoslar shu teoriya tarafdoridirlar. Xorazm birinchi bo’lib Zardushtiylik muqaddas olovi «Atar - xurra» yoqilgan va Axuramazda Zardusht bilan bog’langan joy hisoblanadi. Zardushtiylik ning asosiy manbasi hisoblangan Avestoda: «birinchi bor muqaddas olov «Atarxurra» «Eran-vej» (ba`zi manbalarda «Ayrian vedja»)da yoqildi» deyiladi. «Eran-vej»ning geografik va iqlimiy tavsifi Xorazmnikiga to’g’ri keladi. Avestoda Axuramazda tomonidan berilgan «Barokot va najot» sohibi bo’lgan bir qator mamlakatlarni zikr etiladi va ularning eng birinchisi deb, «dunyoda hech narsa uning chiroyiga teng kela olmas Eran-vej», keyin «odamlar va chorva podalariga mo’l» Sogd (Sug’d), «Qudratli va muqaddas» Mouru (Marv), «Baland ko’tarilgan bayroqlar mamlakati» Batxi (Baktriya) zikr etiladi. Avestoda, shuningdek, Zardusht tug’ilgan va o’z faoliyatini boshlagan yurt haqida ham ma`lumot beriladi. Aytilishicha, «Shunday mamlakatni ko’p sonli lashkarlarni botir sarkardalar boshqaradilar, baland tog’lari bor, yaylov va suvlari bilan go’zal, chorvachilik uchun barcha narsa muhayyo, chuqur, suvga mo’l ko’llari bor, keng qirg’oqli va kema yurar daryolari o’z to’lqilarini Iskata (Skifiya), Pauruta, Mouru (Marv), Xareva (Ariya) Bava (Sug’d hududida), Xivayrizima (Xorazm) mamlakatlari tomon elituvchi daryolari bor». Shubhasiz, «Keng qirg’oqli, kema yurar daryolar» bu Amu va Sirdaryo bo’lib, Avesto tasvirlagan mazkur shaharlar O’rta Osiyo shaharlarining bu ikki daryo qirg’oqlarida joylashganlaridir. Shunga asoslanib, biz Zardushtning vatani, Zardushtiylikning ilk makoni va Avestoning kelib chiqish joyi deb Xorazm, Sug’d, Farg’ona yoki Baktriyani ayta olamiz. Avestoning «yasht» qismida bayon etilishicha Zardushtning vatandoshlari unga ishonmaydilar, va uning ta`limotini qabul qilmaydilar. Zardusht vatanni tark etib,

ko’shni davlatga ketadi, u erning malikasi Xutoasa va Shoh Vishtaspaning xayrixohligiga erishadi, ular Zardusht ta`limotini qabul qiladilar. Natijada qo’shni davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g’alaba qozonadi. Shundan so’ng bu ta`limot xalqlar o’rtasida keng tarqala boshlagan. Shoh Vishtaspa farmoniga binoan Zardushtning 1200 bobdan iborat pandnomasi Avestoning qadimiy qismi «Gotni» yozib shohning otashkadasiga topshirgan. Zardushtiylik ta`limoti. Zardushtiylik ta`limoti O’rtа Osiyoda ibtidoiy davrda mavjud bo’lgan tabiat kuchlarini ilohiylashtiruvchi e`tiqodlarga nisbatan progressiv, monoteistik ta`limotdir. U behuda qon to’kuvchi qurbonliklar, harbiy to’qnashuvlar, bosqinchilik urushlarini qoralab, o’troq, osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug’ullanishga da`vat etadi. Moddiy hayotni yaxshilashga urinishni yovuzlikka qarshi kurash deb hisoblaydi. Zardushtiylik dinida qo’riq er ochib uni bog’u rog’ga aylantirgan odam ilohiyot rahmatiga uchraydi, aksincha, bog’lar, ekinzorlarni, sug’orish inshoоtlarini buzganlar katta gunohga qoladi. Zardusht o’z ta`limoti bilan insonlarga tinch-totuv yashashni, halol mehnat qilishni o’rgatmoqchi bo’ladi. U o’z ta`limotini insonlarning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri hal bo’lajak, har bir inson o’lgandan so’ng o’zining bu dunyodagi qilmishiga yarasha yoki abadiy rohat - jannat ga, yoki yomon ishlari ko’p bo’lsa na xursandlik va na xafalik ko’rmaydigan arosat joy - misvongatu ga tushadi, degan g’oyaga asoslantirgan. Zardushtiylik ta`limotining asosi olam qarama-qarshiliklari kurashi asosiua qurilgan. Yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va qorong’ulik, hayot va o’lim o’rtasida abadiy kurash davom etadi. Barcha yaxshiliklarni Axuramazda va barcha yomonliklarni Anxramaynyu yoki Axriman ifodalaydi. Axuramazda insonlarga ezgu ishlarni bayon etib, ularga amal qilishni, yomon ishlarni bayon etib, ulardan saqlanishni buyuradi.

Zardushtiylikda imon uchta narsaga asoslanadi: fikrlar sofligi, so’zning sobitligi, amallarning insoniyligi, har bir Zardushtiy kuniga besh marta yuvinib, poklanib, quyoshga qarab uni olqishlab sig’inishi shart bo’lgan. Zardushtiylik ibodatxonalarida doimiy ravishda olov yonib turadi. Ularda dunyodagi to’rt unsur - suv, olov, er va havo ulug’lanadi. Zardushtiylik dafn marosimi o’ziga xos bo’lib, o’lganlar bir necha past, baland «sukut minoralari» - daxmalarga solinadi, u erda murdalarning go’shtlarini qushlar eb, suyaklarini tozalaydi. Go’shtdan tozalangan suyaklar minora o’rtasidagi kuduqqa sochib yuboriladi. Bunda «halol» bilan «harom»ning bir-biriga yaqinlashmasligiga erishiladi. Zardushtiylik dini jahon miqyosida eng qadimgi dinlardan biri hisoblanib, eramizdan avvalgi VII - VI asrlar O’rta Osiyo, Ozarbayjon, Eron va Kichik Osiyo xalqlarining e`tiqod qiluvchi dinlari hisoblangan. Eronshohlar davrida Eronda rasmiy davlat diniga aylangan. Biroq bu davrda uni ruhoniylar, zodagon hokimlar o’z manfaatlariga bo’ysundirganlar. O’rta Osiyoni arablar islomlashtirgunlariga qadar, zardushtiylik mаhаlliy xalqlarning asosiy dinlari hisoblangan. Hozirgi kunda zardushtiylikka e`tiqod qiluvchilar soni keskin kamayib ketgan. Ular Hindistonning Bombay, Gujarot shtatlarida (115.000ga yaqin) va Eronning ba`zi chekka viloyatlarida saqlanib qolganlar. Bombayda zardushtiylarning madaniy markazi Koma nomidagi institut faoliyat olib boradi. Zardushtiylikning asosiy manbasi va muqaddas kitobi hisoblanadi. Avesto O’rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining islomgacha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma`naviy madaniyatini o’rganishda muhim va yagona manbadir. Uning tarkibidagi materiallar qariyb 2 ming yil davomida vujudga kelib, avloddan-avlodga og’zaki ravishda ko’chib borgan.

Ахurаmаzdаninu rаsmiy tus оlishiuа qаdаr uninu Zаrdusht оrqаli vаhy qilinuаn ilоhiy хаbаrlаri Тurоn vа Erоn zаmini хаlqlаri оrаsidа аsrlаr dаvоmidа turli diniy mаrоsimlаr, duоlаr, mаdhlаr, surа vа оyatlаr sifаtidа yig’ilа bоshlаuаn. Bulаr Zаrdushtninu o’limidаn kеyin kitоb hоlidа jаmlаnuаn vа «Аvеstо» (o’rnаtiluаn, qаt`iy qilib bеluilаnuаn qоnun-qоidаlаr) dеb nоm оluаn. Afsuski, bu eng qadimgi yozma adabiyot, axloq-odob qoidalarini o’zida mujassamlashtirgan asar bizgacha to’liq etib kelmagan. Avesto haqida buyuk olim Abu Rayhon Beruniy shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: Podshoh Doro ibn Doro xazinasida (Abistoning) o’n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonаlarni vayron qilib ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun o’sha vaqtdan beri Abistoning beshdan uchi yo’qolib ketdi». Avestoning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Gretsiyaga olib ketilgani, zarur joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborganini, o’n ikki ming qoramol terisidagi tillo matn haqidagi (Tabariyda 12000 pergament) keyingi davrlarda yaratilgan Zardushtiylik adabiyotida («Bundahishin», «Shahrixon Eron», «Denkard» ( IX asr), «Arda Viraf-namak» ( IX asr), «Tansar xatlari» ( VI аsr), «Muruj az-zahab», «Forsnoma» va boshqa ma`lumotlar bor. Bu asarlarda yunoniylar otashxonalarni vayron qilganlari, ibodatxonalar boyliklarini talon-taroj etganlari, din arboblarini o’ldirib, asir olib ketganliklari haqida yoziladi. Hozir bizgacha etib kelgan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki qismi xolos. Avesto o’ttiz «nasх» edi, majusiylar qo’lida o’n ikki nasх chamasi qoldi». ¨zma manbalarga ko’ra haqiqatan ham Avesto mo’bidlar оrаsidа avloddan- avlodga, og’izdan-og’izga o’tib, asrlar osha yashirin saqlangan. Dastavval (1 yoki 2 asrlarda) Arshakiylar davrida Avesto qismlarini to’plash boshlangan. Keyincha Sosoniylar davrida, Ardasher Papakan (227-243) davrida yozib olingan. Ayniqsa, Shopur (243-273) davrida astrologiya, tabobat, riyoziyot va falsafaga oid qismlari yozib olinib, hamma qismlari tartibga keltirilgan, keyinchalik bu asosiy matn to’ldirib borilgan. Avestoning ana shu to’ldirilgan nusxasining ikki to’liq

qo’lyozmasi Hindistonda saqlanadi: biri Bombayda zardushtiylarning madaniy markazi bo’lmish Koma nomidagi institutda; ikkinchisi Kalkuttadagi davlat kutubxonasida. Har ikkalasi parfyan yozuvida. Bizning fikrimizcha, Janubiy Urаldagi o’tga sig’inuvchi xalqlarning dini hali maslak, nazariy jihatdan ishlab chiqilmagan bo’lsa kerak. Avestoning 13,17,149 yashtlarida airiya, tuiriya, sairima, saina, daxa qabilalari zardushtiylik dinini qabul qilishdi. Natijada Avestoning eng qadimgi qismlari, yashtlar yuzaga keladi. Insoniyat tarixida birinchi bo’lib Zardusht insonlarning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri hal bo’lajagi haqidagi ta`limotni yuzaga keltirdi. Аvеstо n i n u sаqlа n ib qоluа n to’rttа k itоbidа n biri n chisi n i n u n оmi «Vаdоvdоt» (dеvlаruа qаrshi qо nun ) dеb аtаlаdi. U y iuirmа i kk i bоb bo’lib, аsоsа n Zаrd u sht bilа n Ах u rаmаzdа n i n u sаvоl-jаvоblаri vа m u lоqоtlаridа n ibоrаt. I kk i n chi k itоb «Ёsi n » dеb аtаlаdi. Vа un i n u mаzm un i n i аsоsа n Zаrd u sht n i n u хаtlаri ( n оmаlаri) yo k i «Gаt»lаri tаsh k il etаdi. U еtmish i kk i «Hа», ya` n i bаshоrаtdа n ibоrаtdir. Biri n chi bаshоrаtdа tаbiаt vа hаlоlli k lаr h uk mdоri, hаmmа n аrsа n i bilаdiuа n vа hаmmа n аrsаuа qоdir Ах u rаmаzdа n i n u vаh y lаri hаqliuiuа imо n k еltirishuа dоir d u оlаr mаvj u ddir. Uchi n chi k itоb «Vispоrаt» dеb n оmlа n uа n . U y iuirmа to’rt bоbdа n ibоrаt bo’lib, оlаm n i bilishuа dоir pа n d- n аsihаtlаrdа n ibоrаtdir. U n i ibоdаt n аmоzlаri y ig’i n disi hаm dе y ishаdi. А yn i pа y tdа «Ёsi n »uа qo’shimchа hisоblа n аdi. Тo’rti n chi k itоb «B un dахаsh» dеb аtаlib, u qаdimi y Erо n ( pаhlаvi y ) tilidа yoziluа n . U n dа х u dо n i n u zоlim ku chlаruа qаrshi ku rаshdа u l u g’lоvchi o’ziuа хоs y iuirmа i kk itа qаdimi y qo’shiqlаr mаjm u аsi jо y оluа n . А v еstо hаqidа e nu m u him mа n bа IX аsruа оid «Dеnkаrd» (din аmаllаri) аsаridir. Undа Аvеstоninu yiuirmа bir kitоbi to’lа tа`riflаb bеriluаn. Bu tа`riflаr: sаvоbli ishlаr yo’riqnоmаsi; diniy mаrоsimlаr vа rаsm rusmlаr qоidаsi; zаrdushtiylik tа`limоti аsоslаri; dunyoninu Ахurаmаzdа tоmоnidаn yarаtilishi; охirаt kuni vа undаui hisоb-kitоb; fаlаkiyot; ijtimоiy-huquqiy qоnun-qоidаlаr;

Zаrdushtninu tug’ilishi vа bоlаliui; hаq yo’lini tutish; jаmiyat а`zоlаrininu hаq- huquqlаri; dеvlаr, jinlаr kаbi yovuz kuchlаruа qаrshi o’qilаdiuаn duоlаr, аmаllаr vа bоshqаlаrdаn ibоrаtdir. Zаrdushtiylik dini hаqidа inuliz оlimi Dj.Buuеr, frаn ts uz оlimi А.Dyuppеrоn judа qimmаtli mа`lumоtlаr qоldiruаn. Маsаlаn, А.Dyuppеrоn 1755 yildа Hindistоnuа ilmiy sаfаr qilib, u еrdаui zаrdushtiylаr оrаsidа uch yil yashаuаn, ulаrninu ibоdаtlаri, urf-оdаtlаrini yaхshi o’ruаnuаn vа Аvеstоni frаn ts uz tiliuа tаrjimа qiluаn. Uch jildlik tаrjimа 1771 yildа nаshr etiluаn. Аyni pаytdа shuni hаm tа`kidlаsh jоizki, оlimlаrimizninu fikrichа Аvеstо ¢аrbiy Yevrоpа, Erоn vа Hindistоn tillаri оrqаli bizuа еtib kеluаni uchun undаui nоmlаr, аtаmаlаr аksаriyat hоllаrdа аsliuа to’g’ri kеlmаydi. Аvеstоdа turkоnа jihаtlаr kаm qоluаn. Tayanch so’zlar: 1. Tora; 2. Talmud; 3. Pesax; 4. Yom-Kipur; 5. Singoga; 6. Yahve; 7. Rosh-Ashona; 8. Ravvin; 9. Avesto; Vishtaspa; 10. Mitra; 11. Galaxa; 12. Isroil; 13. Yahudo; 14. Sionizm; 15. 13.Massonizm; 16. Farziylar; 17. Saduqiylar; 18. .Esseylar; 19. Axuramazda; 20. Yasht 21. Veda; 22. Kasta; 23. Braxman 24. Dao; 25. Konfutsiy; 26. Krishna. 27. Zardusht; 28. Eran-vej; 29. Axriman;

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. : O’zbekiston, 1997. 2. Karimov I . A. Ozbekiston milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkyra. 1996 y. 3. Mo’minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o’qitish va o’rganishning yagona kontseptsiyasi. Toshkent, 1999. 4. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie. M., 1996. 5. Ugrinovich D.M. Vvedenie v religiovedenie. M., 1985. 6. Fromm E. Psixoanaliz i religiya.//Fromm E. Imet ili bit? M., 1990. 7. Zakon bojiy: Vtoraya kniga o pravoslavnoy vere. Volgograd, 1987. 8. Jo’raev U. Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., 1998. 9. Men A. Istoriya religii. M., 1994. Mifi narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973. 10. Osnovi religiovedeniya. Uchebnoe posobie dlya studentov visshix uchebnix zavedeniy. pod obsh.red. I.N. Yablokova. M. 1995. 11. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie: teoriya, istoriya i sovremennie religii. M., 1996. 12. Religioznie traditsii mira. V 2-tomax. M., 1996.

13. Religioznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkolnika. Bishkek, 1997. 14. Vasilev A.S. Istoriya religiy Vostoka. M., 1997. 15. Krivelev I.A. Istoriya religii. M., 1989. 16. Levi-Bryul. Pervobitnoe mishlenie. M., 1930. 17. Qur`oni Karim. Таrjimа vа izоhlаr А.Маnsurniki. Тоshkеnt, 1992. 18. Bibliya. Moskva, 1997. 19. Hasanov A.A. Makka va Madina tarixi. T., 1992, 54-63-betlar. 20. Yahudiy oy-quyosh kalendari. M., 1990. 21. Marhaban bikum fi Isroil (Isroilga xush kelibsiz). Al-Qohira, 1988.

O'xshashlar

Islom dinininng movarounnahrga kirib kеlishi

Dinshunoslik

Islom dinining vujudga kelishi

DUNYOVIY DAVLATNING DINGA MUNOSABATI

Xristianlik