logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Dinshunoslik asoslari
  4. Buddаviyliк

Buddаviyliк

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177.5 KB
Ko'chirib olish
BuddаviyliкBUDIZMNING ASOSIY AQIDALARI “HAYOT - AZOB UQUBAT” VA NAJOT YO’LI MAVJUD BIRINCHI XAQIQAT “AZOB UQUBATLAR MAVJUDDIR” IKKINCHI XAQIQAT ”AZOBLARNING SABABI MAVJUDDIR” UCHINCHI XAQIQAT “AZOBLARNI TUGATISH MUMKIN” TO’RTINCHI XAQIQAT “AZOBLARDAN QUTILISH YO’LI MAVJUDDIR” 1. Buddaviylik - uchta dunyo dinlari ichida eng qadimiysi hisoblanib, eramizdan avvalgi VI - V asrlarda Hindistonda yuzaga kelgan. Bu dinga e`tiqod qiluvchilar, asosan, Janubiy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, Shri- Lanka, Hindiston, Nepal, Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Koreya, Vetnam, Yaponiya, Kombodje, Birma, Tayland, Laosda va qisman Evropa va Amerika qit`alarida, Rossiyaning shimoliy mintaqalari - Buryatiya, Qalmiqistonda istiqomat qiladilar. Hozirgi kunda dunyoda buddаviylikka e`tiqod qiluvchilar soni qanchaligi aniqlanmagan, chunki ko’pgina mamlakatlar huquq normalariga ko’ra qaysi dinga e`tiqod qiluvchilar soni qancha deb hisobot ishlari olib borilmaydi. Biroq taxminan olinganda hozirgi kunda dunyoda buddаviylar soni 400 mln.ga yaqin bo’lib, ulardan 1 mln.ga yaqini monax lardir. Buddаviylik bundan 2500 yildan avvalroq Hindistonda diniy falsafiy ta`limot sifatida vujudga kelib, unda ko’plab qonuniy manbalar va ko’p sonli diniy yo’nalishlar mavjuddir. Buddаviylikning turli millatlar tomonidan keng qabul qilinishi va uning keng doirada tarqalib ketishining sababi uning turli milliy va diniy an`analar bilan kirisha olishi bo’lib, bu narsa buddаviylikning hayotning barcha sohalari, jumladan, diniy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy qatlamlarga kirib borishiga sabab bo’ldi. Buddаviylikni din yoki falsafa, ideologiya yoki madaniyat qonunlari to’plami yoki hayot tarzi deb baholash mumkin. Hozirgi buddаviylikka e`tiqod qilib kelayotgan sharq mamlakatlaridagi buddаviylik ta`limotini o’rganish u erdagi siyosiy-iqtisodiy, ma`naviy madaniyatini tushunishning asosiy omillaridan hisoblanadi. Bu davlatlarda buddаviylik qoida va an`analari buddаviylikka e`tiqod qiluvchilar nazarida markaziy hukumat qonunlaridan ko’ra ustun turadi. Bu narsa zamirida buddаviylikning potentsial kuchi yotadi. 2. Buddаviylik asoschisining shaxsi. Buddаviylik asoschisi haqiqiy tarixiy shaxsdir. Bu ko’plab buddаviylik bilan shug’ullangan tadqiqotchi olimlar bizgacha etib kelgan manbalar asosida isbot qilganlar. Buddаviylik asoschisi haqida xabar beruvchi folklor va badiiy adabiyotlar uni Siddxarta, Gautama, Shakyamuni, Budda, Tadxagata, Djipa, Bxagavan kabi ismlar bilan zikr etadilar. Bu ismlarning ma`nolari quyidagicha: Siddxartxa - shaxsiy ismi, Gautama - urug’ ismi, Shakyamuni - shaklar yoki shakiya qabilasidan chiqqan donishmand, Budda - nurlangan, Tadxagata - shunday qilib shunday ketgan, Djina - g’olib, Bxagavan - tantana qiluvchi. Bu ismlar ichida eng mashhuri Budda ismi bo’lib, shu ismdan uning diniga buddаviylik ( buddizm, buddiylik ) nomi berilgan. Hozirgi kunda Buddaning beshta biografiyasi ma`lumdir: «Maxavostu» - eramizning II asrida yozilgan, «Lalitavistara» - eramizning II-III asrlarida yuzaga kelgan, «Buddaxacharita» - Budda faylasuflaridan biri Ashvagxoshey tomonidan eramizning I-II asrlarida yaratilgan, «Nidanakatxa» - eramizning 1-asrida yozilgan va «Abnixishkramansutra». Bu biografiyalar orasidagi asosiy ziddiyat Buddaning qaysi yillarda yashaganligi xususidadir. Ular eramizdan avvalgi IX-III asrlar orasidagi turli muddatlarni ko’rsatadilar. Rasmiy buddаviylik hisobiga ko’ra esa Butama - Budda er. av. 623 yilda tug’ilib, 544 yilda vafot etgan. Biroq, ko’pchilik tadqiqotchilar uning tug’ilishi er. av. 564 yilda, o’limi esa 483 yilda deb hisoblaydilar. Ba`zan 560 - 480 deb to’liq sonlar bilan ko’rsatadilar. Þqorida zikr qilingan biografiyalarda Buddaning haqiqiy hayoti bilan uning afsonaviy hayoti o’zaro qorishib ketgan. Siddxartxa Shakya qabilasining podshohlaridan biri Shuddxodananing o’g’li edi. Uning saroyi Ximolay tog’lari etagida Kapilavasti degan qishloqda bo’lgan. (Hozirda Nepal hududida). Onasi - malika Mayya. Podshoh o’g’lini orzu havaslar og’ushida tarbiyalar, uni hech bir kamchiliksiz katta qiladi. Ulg’ayib qo’shni podshohlardan birining qizi Yashadxaraga uylanadi va o’g’il ko’rib, unga Raxula deb ism qo’yadi. Hech bir qiyinchilik va kamchilik ko’rmay o’sgan bola Siddxartхa ittifiqo qarigan cholni, bemorni, og’ir mehnatli bir rohibni uchratadi. Bundan qattiq ta`sirlagan shahzoda insoniyatni qiyinchilik va azobdan qutqarish yo’llarini axtarib saroyni tashlab ketadi. Bu vaqtda u 30 yoshda edi. U beshta rohibga ko’shilib, ular bilan qishloqma-qishloq kezib yuradi. Ko’p vaqt bu rohiblarga hamrohlik qilib, ularning yo’llarida ma`lum maqsad yo’qligini va bu yo’l o’z oldiga qo’ygan maqsadi - insoniyatni azob uqubatdan qutqarishga olib bormasligini anglaydi va rohiblar jamoasidan ajraladi. U chakalakzor o’rmonlarda kezib, charchab bir daraxti tagida dam olish uchun o’tiradi va o’ziga toki haqiqatni topmaguncha shu erdan turmaslikni va`da beradi. Bu o’tirishning 49 kuni uninu qalbidan «Sen haqiqatni topding» degan sado keladi. Shu paytda uning ko’z oldida butun borliq namoyon bo’ladi. U hamma joyda shoshilish, qayoqqadir intilishni ko’radi. Hech bir joyda osudalik yo’q edi. Hayot nihoyasiz uzoqlikni ko’zlab o’tib ketayotgan edi. Inson aqli etmas bir kuch - Кrishna - yashash, mavjud bo’lish umidi barchaninu tinchini buzar, h alok qilar va yana qayta yaratar edi. Mana endi Budda kimga qarshi kurashish kerakligin angladi. Shu ondan u Budda - nurlangan deb ataldi. U tagida o’tirgan daraxt esa - nurlangan daraxt deb atala boshladi. Budda o’zining birinchi da`vatini Varanasi yaqinidagi Rishipatana bog’ida, o’zining besh rohib do’stlariga qildi va o’shalar uning birinchi shogirdlari bo’ldilar. Shu kundan boshlab Budda o’z shogirdlari bilan qishloqma-qishloq yurib o’z ta`limotni tarqatib o’ziga yangi izdoshlar orttiradi. Budda 40 yil davomida o’z ta`limotini Hindistonning turli joylariga etkazadi va 80 yoshida Kushtnagara degan joyda dunyodan o’tdi. Uning jasadi hind udumiga ko’ra u erda kuydirilib, uning xoki 8 ta budda jamoalariga bo’lib yuborildi va har bir jamoa uni dafn etgan joyida ibodatxona barpo etdi. Buddaning hayoti haqida turli afsonalar ham to’qilgan. Bu afsonalarda aytilishicha, Budda ko’p yillar davomida er yuzidagi turli mavjudotlar qiyofasida qayta tug’ilgan: 84 marta ruhoniy, 58 marta podshoh, 24 marta rohib, 13 marta savdogar, 18 marta maymun, 12 marta tovuq, 8 marta g’oz, 6 marta fil shuningdek baliq, qurbaqa, kalamush, quyon kabi qiyofalarda qayta tug’ilgan. Jami 550 marta qayta tug’ilgan. U doimo qaerda, qay qiyofada tug’ilishini o’ziga o’zi belgilagan. So’nggi marta uni xudolar insoniyatni to’g’ri yo’lga boshlashi uchun inson qiyofasida yaratganlar. Bu afsonalarning ba`zilariga ko’ra er yuzida Gautamaga qadar 6 ta budda o’tgan. Shuning uchun buddаviylikning ba`zi muqaddas joylarida 7 ta ibodatxona barpo etilgan. 7 ta Botxa daraxti o’tkazilgan. Ba`zi afsonalar 24 ta Budda avlodi o’tgan desa, ba`zilari minglab Buddalar o’tgan deb da`vo qiladi. 3. Buddаviylik ta`limoti. Buddаviylik qadimiy Hind diniy - falsafiy ta`limotlari asosida vujudga kelgan, amaliyot va nazariyotdan iborat diniy tizim dir. Uning asosi «Hayot - bu azob, uqubatdir» va «najot yo’li mavjud» degan g’oyadir. buddаviylik qonuniyatlariga ko’ra inson o’ziga moslashgan mavjudot bo’lib, o’zida tug’iladi, o’zini o’zi halok qiladi yoki qutqaradi. Bu narsa Buddaning ilk da`vatida mujassamlashgan 4 haqiqatda o’z ifodasini topgan. Birinchi haqiqat - «Azob uqubat mavjuddir». Har bir tirik jon boshidan kechiradi, shuning uchun har qanday hayot - qiynoq, azob-uqubatdir. Tug’ilish - qiynoq, kasallik - qiynoq, o’lim - qiynoq, yomon narsaga duch kelish - qiynoq, yaxshi narsadan ayrilish - qiynoq, yomon narsadan ayrilish - qiynoq, o’zi xohlagan narsaga ega bo’lmaslik - qiynoq. Dunyo tuzilishining asosiy qonuni bir- biriga bog’liqlik. Hech bir narsa ma`lum sababsiz yaralmaydi. Lekin har bir hodisa yoki harakatning birlamchi sababini aniqlash mumkin emas. Shuning uchun buddаviylik dunyoni shu holicha qabul qilishga chaqiradi. Buddаviylik ta`limotiga ko’ra, har qanday narsa yoki hodisa u hoh moddiy yoki ma`naviy bo’lsin Dxarma (element)lardan tuzilgan. Bu elementlar o’z xususiyatiga ko’ra harakatsiz bo’lib, ularni harakatlantiruvchi kuch insonning xayollar va so’zlaridir. Ob`ektiv haqiqat bu doimiy ravishda o’zgarib turuvchi Dxarmalar oqimidir. Harakatdagi Dxarmalar mavjudligining 5 formasini yaratadi: tana, sezgi, his-tuyg’u, harakat, anglash. Bu besh forma insonni tashkil qiladi. Inson ular yordamida yashaydi va borliq bilan aloqadа bo’ladi, yaxshi yoki yomon ishlarni bajaradi. Bu narsa insonning o’limi bilan tugallanadi. Insonni tashkil qiluvchi besh forma ( skandx ) o’z navbatida qayta tug’iladi. Yangi tananing xususiyatlari asos bo’luvchi besh natijani beradi: faoliyat, gumrohlik, xohish, istak va norma. Bu protsess «hayot g’ildiragi»ni tashkil qiladi. «Hayot g’ildiragi»da doimiy ravishda aylanib, inson abadiy qiynoqqa duchor bo’ladi. Ikkinchi haqiqat - «qiynoqlarning sabablari mavjuddir». Inson moddiy narsalar yoki ma`naviy qadriyatlardan foydalanib, ularni haqiqiy va doimiy deb hisoblaydi va doimo ularga ega bo’lishga intiladi. Bu intilish hayot davomiyligiga olib boradi. Yaxshi yoki yomon niyatlardan tuzilgan hayot daryosi, orzular va intilishlar sababli kelajak hayot uchun karma hozirlaydi. Demak, qayta tug’ilish, yangitdan qiynoqlarga duchor bo’lish davom etadi. Buddistlar fikricha Buddadan keyin hech kim Nirvana holatiga erisha olmagan. Uchinchi haqiqat - «qiynoqlarni tugatish mumkin». Yaxshi yoki yomon niyatlar, intilishlardan butunlay uzilish Nirvana holatiga to’g’ri keladi. Bu holatda inson qayta tug’ilishdan to’xtaydi. Nirvana holati, buddаviylar fikricha, «Hayot g’ildiragidan» tashqariga chiqishdir. «Men» degan fikrdan ajralib, insonning hissiy tuyg’ullarini to’la tugatishdir. To’rtinchi haqiqat - qiynoqlardan qutilish yo’li mavjuddir. Bu yo’l - «Sakkizta narsaga amal qilish, to’g’ri tushunish, to’g’ri harakat qilish, to’g’ri muomalada bo’lish, fikrni to’g’ri jamlash». Bu yo’ldan borgan inson Budda yo’lini tutadi. Bu sakkiz narsaga amal qilish meditatsiya deb nomlanadi. buddаviylik ta`limoti asosan uch qismdan iborat: 1. Meditatsiya; 2. Axloq; 3. Donolik. 1. Meditatsiya: 1) To’g’ri tushunish; 2) To’g’ri niyat qilish; 3) To’g’ri o’zini tutish; 4) To’g’ri anglash; 5) To’g’ri harakat qilish; 6) To’g’ri muomalada bo’lish; 7) To’g’ri fikr yuritish; 8) To’g’ri gapirish; 2. Axloq normalari - Budda «Pancha Shila» nasihati: 1) Qotillikdan saqlanish; 2) O’g’rilikdan saqlanish; 3) Gumrohlikdan saqlanish; 4) ¨lg’on, qalbaki narsalardan saqlanish; 5) Mast qiluvchi narsalardan saqlanish; 6) Tushdan keyin ovqatlanishdan saqlanish; 7) O’yin - kulgudan saqlanish; 8) Zebu-ziynat, atir-upalardan saqlanish; 3. Donishmandlik - bu buddаviylikning asosiy maqsadi bo’lib, narsalar tabiatini to’g’ri tushunish. Ilk buddаviylikning dxarmalar tabiati haqidagi mavhum metafizik asoslari buddаviylikda ikki oqim «Xinayana» (kichik g’ildirak) va «Maxayana» (katta g’ildirak) yuzaga kelishiga olib keldi. Xinayana ta`kidlashicha dxarmalar tabiatini o’rganish va nirvanaga erishish ma`naviy yo’l bilan bo’ladi. Bu yo’l juda og’ir va faqat monaxlargina nirvana holatiga etishi mumkin. Maxayana esa Budda tanasi jonzotlarni azobdan qutqarish uchun turli jonzot formasiga kirishi mumkin va hayot zanjiridagi barcha uni o’rganishi, anglashi mumkin deydi. Bu narsa cheksiz Budda ramlarini, xudolarni kelib chiqishga sabab bo’ldi. Bu xudolarga ishonish yo’llari barchaga mumkin. Shu sababli «Katta g’ildirak» deb nomlanadi. 4. Buddаviylikning tarqalishi. Buddаviylikning yoyilishida Sangxa - buddаviylik jamoalarining roli katta bo’lgan. Ular yilning ob-havosi yaxshi bo’lgan 9 oyida shaharma-shahar, qishloqma-qishloq yurib, ular aholisini buddаviylikga da`vat qilib ularga Budda ta`limotini o’rgatib yurishgan. Faqatgina Musson yomg’irlari tinmay quygan 3 oydagina o’z ibodatxonalarida muqim bo’lib ibodat bilan shug’ullanganlar. Eramizdan avvalgi 273-232 yillarda hukmronlik qilgan Imperator Ashoka davri buddаviylikning keng hududga yoyilishiga katta imkoniyatlar yaratdi. Ashoka o’zining ilk hukmronlik paytidanoq buddаviylikka e`tiqod qila boshladi. U buddаviylikka, monaxlariga, ularning Hindiston bilan chegaradosh davlatlarga qilgan missionerlik harakatlariga xayrixohlik qildi. Ular o’z da`vatlari asosida biron-bir erlik aholi yoki ruhoniylar tomonidan qarshilikka uchrasalar, ular hech qanday qarshi harakat qilmay, o’z yo’llarida davom etganlar. Agar mahalliy aholi tomonidan o’zlariga nisbatan xayrixohlik sezsalar, o’sha erga ko’proq ahamiyat berib, ularni ko’proq da`vat qilishgan. Buddаviylik jamoalari har qanday boshqa din, madaniyat yoki urf-odatlar qamrovida yoki aralashuvda bir necha yuz yillab o’zlarini saqlab qolish, hamda fursat kelganda ularga o’z ta`sirlarini o’tkazish qobiliyatiga egadirlar. Ularni bu xususiyatlari Hindistonda musulmon hukmdorlar davrida, Shri-Lankada portugallar, gollandlar va inglizlar mustamlakasi davrida, Xitoy va Ya poniya konfutsiychilari davrida, Janubi- Sharqiy Osiyoga buddаviylikning yoyilishida yaqqol namoyon bo’lgan. Shunday qilib, buddаviylik eramizdan avvalgi 1 ming yillik oxirlarida Shri- Lankaga va O’rta Osiyo hamda Old Osiyoni o’z ichiga olgan Kushon imperiyasiga kirib keldi. Bizning diyorimizda olib borilgan arxeologiya qazish ishlari asnosida O’ratepa, Dalvarzintepa, Quva, Zartepa, Qorovultepa, Ayritom mavzelaridan topilgan. Shakyamuni sanamlari, hayvon haykalchalari, ramziy g’ildiraklar va stupa qoldiqlarining guvohlik berishicha Kushon imperiyasida buddаviylikka katta ahamiyat berilgan. Buddаviylik eramizning I asrida Xitoyga, IV asrda Koreyaga,VI asrda Yaponiyaga,VII asrda Tibetga, XIII asrdan XVI asrgacha Mongoliyaga, XVII asrdan XVIII asrlargacha Buryatiya va Tuvaga, XIX-XX asrlarda Amerika va Evropa qit`alariga kirib borgan. Хitоy mаnbаlаrininu хаbаr bеrishichа buddаviylik Хitоy hududiuа kirib bоrishidа diyorimizdаn bоruаn buddа оlimlаrininu хissаsi kаttа bo’luаn. Тахminаn 30 uа yaqin dа`vаtchi оlimlаr Хitоyninu turli shаhаrlаridа buddа tа`limоtini yoyuаnlаr. Ха nuzu а ch а S а m а rq а nd, Bu хо r о , Sh о shd а n b о ru а n budd а о liml а rininu m а qb а r а l а ri muq а dd а s j о y s а n а l а di. Budd а viylik o’z ta`limotida hech qachon boshqa xudolarga sig’inishni ta`qiqlamagan. Balki ularga ibodat qilish insonga vaqtincha tasalli berish mumkin. Biroq, nirvana holatiga olib bormaydi deb aytgan. Shu sababli budd а viylik ta`limoti turli joylarda yoyilishi bilan ular ibodat qilib kelgan xudolari yoki ulug’langan shaxslari timsollari ibodatxonalarni egallagan. Masalan, Hindistonning budd а viylikka mansub xudolari «dunyoni yaratuvchi Braxma», «chaqmoq va momaqaldiroq xudosi Indra», «hunarmandchilik ishlari xudosi Xatimanu», Tibetda: «Tibet eposi qahramoni Baser» timsoli, Mongoliyada Chingizxon kabi milliy panteon budd а viylik ilohlari sifatiga aylandi. Biroq bu panteonlar Nirvana holatiga olib bormaydi. Faqatgina Budda nirvanaga olib boradi va insonni qiynoqdan qutqaradi. 5. Budd а viylik manbalari. Budd а viylik ta`limoti bir qator devon shakliga keltirilgan to’plamlarda bayon qilingan. Ulardan eng asosiysi Tripitaka (yoki Tipitaka) - uch savat ma`nosini anglatadi. U uch qismdan iborat bo’lganligi uchun shunday nom bilan atalgan. budd а viylikning bu yozma manbasi hozirgi davrda Shri-Lankada saqlanib qolgan. U eramizning boshlarida shakllangan. Ular - budda targ’ibotining haqiqiy bayoni hisoblangan sutra matnlari (sutta-pitaka), rahboniylik axloqi va xonaqohlar nizomlariga bag’ishlangan vinaya matnlari (vinaya-pitaka), budd а viylikning falsafiy va psixologik muammolarini bayon qilib berishga bag’ishlangan abxidxarma matnlari(abxidxarma-pitaka)dan iborat. Keyinchalik shakllangan sanskrit, xitoy, tibet, kxmer va yapon tillaridagi buddaviylikka oid adabiyotlar ancha keng tarqalgan, ammo ularning tarixiy qiymati kamroq. Budda hayotiga tegishli rivoyatlarning barchasi Tripitakada jamlangan. Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. : O’zbekiston, 1997. 2. Karimov I . A. Ozbekiston milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkyra. 1996 y. 3. Mo’minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o’qitish va o’rganishning yagona kontseptsiyasi. Toshkent, 1999. 4. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie. M., 1996. 5. Ugrinovich D.M. Vvedenie v religiovedenie. M., 1985. 6. Fromm E. Psixoanaliz i religiya.//Fromm E. Imet ili bit? M., 1990. 7. Zakon bojiy: Vtoraya kniga o pravoslavnoy vere. Volgograd, 1987. 8. Jo’raev U. Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., 1998. 9. Men A. Istoriya religii. M., 1994. Mifi narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973. 10. Osnovi religiovedeniya. Uchebnoe posobie dlya studentov visshix uchebnix zavedeniy. pod obsh.red. I.N. Yablokova. M. 1995. 11. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie: teoriya, istoriya i sovremennie religii. M., 1996. 12. Religioznie traditsii mira. V 2-tomax. M., 1996. 13. Religioznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkolnika. Bishkek, 1997. 14. Vasilev A.S. Istoriya religiy Vostoka. M., 1997. 15. Krivelev I.A. Istoriya religii. M., 1989. 16. Levi-Bryul. Pervobitnoe mishlenie. M., 1930. 17. Qur`oni Karim. Таrjimа vа izоhlаr А.Маnsurniki. Тоshkеnt, 1992. 18. Bibliya. Moskva, 1997. 19. Hasanov A.A. Makka va Madina tarixi. T., 1992, 54-63-betlar. 20. Yahudiy oy-quyosh kalendari. M., 1990. 21. Marhaban bikum fi Isroil (Isroilga xush kelibsiz). Al-Qohira, 1988.

O'xshashlar

Word formation Problems for discussion
Диннинг моҳияти жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни
Христианлик
Исломдаги йўналиш ва мазҳаблар
Монотеистик ва жаҳон динлари