Qurol yarog’larni ixtiro qilinishi, qadimgi mudofaa inshootlari - CHQBT - Referatlar

Qurol yarog’larni ixtiro qilinishi, qadimgi mudofaa inshootlari

Yuklangan vaqt:

24.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62 KB

Ko'chirib olish

Qurol yarog’larni ixtiro qilinishi, qadimgi mudofaa inshootlari Reja: 1. Eng qadimgi odamlarning jang qilish usullari. 2. Qurollarning yaratilishi va takomillashuvi. 3. Harbiy taktikaning paydo bo ’ lishi va o ’ ziga xos xususiyatlari . 4. Ilk o’rta asrlarda harbiy qo’shin va qurollar.

Tayanch iboralar: Qadimgi boltalar, Klevets (nayzali oybolta), Mitra, kamonchilar, nayzabardorlaga, kejimlar, katafraktarlar (og’ir qurollangan otliq), chi-kia (chokar), Palahmonlar-uloqturuvchi yadrolar. Maqsad: Talabalarga harbiy san’at tarixi fanini o’rganishning asosiy maqsad va vazifalari, insoniyat tarixida qurol-yarog’larni ixtiro qilinishi, qadimgi va ilk o’rta asrlarda mudofaa inshootlari, shuningdek harbiy taktikaning paydo bo’lishi va o’ziga xos xususiyatlarini tushuntirishdan iborat. Qadimgi halqlarning harbiy mahoratining shakllanishi, qurol yarog’larning paydo bo’lishi bilan bog’liq. Tosh asridayoq odamlar qurol-yarog’lardan ov maqsadida, keyinchalik esa o’zlarini himoya qilish maqsadida ham foydalanishgan. Dastlabki qurol-yarog’lar taxminan 100 ming yil ilgari uchi chaqmoqtosh va suyakdan yasalgan nayzalar va uloqtirish oson bo’lgan nayzalar paydo bo’ldi. Mezolit davriga kelib esa uchi chaqmoqtoshdan yasalgan o’qyoylar ixtiro qilindi. Buni natijasida kishilik jamiyati rivojlandi. Neolit davriga kelib esa palahmonlar yanada rivojlandi. Odamlar bu davrda toshdan keyinchalik , loydan yasalgan yadrolarni uloqtirishni o’rganishdi. Bu davrning yana bir ixtirosi kiyik shohidan o’yib yasalgan boltalar kabi qurol aslahalar paydo bo’ldi. Bronza davrida chorvachilik va dehqonchilik rivojlanishi oqibatida ovchilikning avvalgi ahamiyati ancha pasaydi. Endi chorvachilik uchun yaylovlar, dexqonchilik uchun erlarning ahamiyati ortib, ularni egallash va muxofaza qilish zarurati tug’ildi. Mol- mulkni tashqi dushmanlardan himoya qilish va o’zaro nizolarni hal qilish uchun qurol-yarog’larni ahamiyati yanada ortdi. Tadqiqotchilarning ma’lumot berishicha Baqtriya va Marg’iyonada topilgan qabrlar tadqiq etilganda qabrdan uy-ro’zg’or buyumlari topilgan. Birorta qabirdan jangchilarning dafn qilinganligidan dalolat beruvchi bironta ham belgi topilmagan.

Bundan ko’rish mumkinki bu davlatlar tinch osoyishta hayot kechirishgan. Lekin Baqtriya davlatining mudofa devorlari bilan o’ralganligi, bu mudofa devorlari O’rta Sharq va Hindiston mudofa devorlari bilan o’xshash ekanligi takidlanadi. Bundan bilish mumkinki bu davlatlar o’rtasida yaqin aloqalar o’rnatilganligini bilish mumkin. Dushman xujum qilgan hollarda aholi orasidan lashkar to’plangan, ular asosan nayzalar, o’q-yoylar, dudama pichoqlar va hanjarlarga ham ega bo’lgan. Bronza davriga kelib Klevets (nayzali oybolta) lar paydo bo’ldi. Bu qurol hozir O’zbekiston xalqlari tarixi muzeyida saqlanib kelinmoqda. Bundan tashqari ko’rilayotgan davrda baqtriyaliklar, so’g’dlar, xorazmliklar, parfionaliklar, farg’onaliklar jangga otda kirganlar. Biz buni qariyb 2700 yillik tarixga ega bo’lgan Avestoning Mehr Yasht qismida aytib o’tiladi. Kitobda aytilishicha Mitra xudosi o’zining oq otlar qo’shilgan aravasida yovuz kuchlarga qarshi, ezgulik va adolat uchun jang qiladi. V asrda yashagan yunon tarixchisi Geradot massagetlar haqida shunday tariflaydi. Ular otliq va piyoda jangchilardan iborat. Qo’shini ikki turga bo’linadi, biri kamonchilar , ikkinchisi nayzabardorlaga. Otlarning ko’krak qismini misdan tayyorlangan kejimlar bilan yopadilar. Geradodning tasvirlashicha saklar ham o’sha erliklarga xos o’q-yoylar, kalta qilichlar hamda ikki tomoni kesadigan kistanlar (xanjarlar) bilan qurollangan. Kamonlar yog’och va qamishni elimlab yopishtirish yo’li bilan yasalgan. Qadimgi davrda uzoqdan turib jang qilish uchun mo’ljallangan qurolning eng mukammali bu skif yoyi edi. Bu qurol bir nechta yog’och bo’laklaridan yasalgan. Bu turdagi yoylar 60-80 sm, o’qining uzunligi 80 sm bo’lgan. O’rta Osiyo suvoriysining qurollanishi standart bo’lgan. Yani sanchuvchi kalta qilich, nayza, kamon va uning o’qlaridan iborat bo’lgan. Kamon o’qlari uchi yuqoriga qaratib sadoqqa solingan. O’ng yonga ensiz bolta-chopqi, bazan esa tumshuqli qarg’atumushuq (bolta) osilgan. Qurollar otda qulay yurish uchun qulay tarzda joylashtirilgan. Qalqonlar esa egarga bog’lab yurilgan.

Kalta yoydan tashqari, O’rta Osiyo piyoda askar jangchisi jangda uzun yoydan ham foydalangan. Uzunligi 180 sm li bu yoylar ham murakkab tuzulgan bo’lib, uning o’rtasi va uchlari suyak plastinkalar bilan maxkamlangan. Ular kalta yoylardan eguluvchanligi va uzoqqa otilishi bilan farq qilgan. Bu yoylar mlt avv so’ngi asrlarda Xorazm va O’rta Osiyoning boshqa viloyatlarida foydalanilgan. Ml av VIII-VII asrlarda O’rta Osiyoda temir metallurgiyasi paydo bo’lishi bilan odamlar undan qurol aslahada ya’ni hanjar, qilich va jangovor boltalar yasalgan. Qadimgi davr tarixchilarining bergan ma’lumotlariga qaraganda qadimda “qochib jang qilish” usulidan ham keng foydalanishgan. Yunon tarixchisi Geradodning qayd etishicha To’maris boshchiligi Massagetlar Kir II ga qarshi jangda “qochib jang qilish” taktikasini qo’llagan. Geradod eng shiddatli deb tariflagan bu jangda massagetlar forslar ustidan g’alaba qozonishgan. Ml. av V asrda xududimiz yashagan sak qo’shinlari tarkibida yopinchiqli sovutlar bilan ximoyalangan. Uzunligi 3 metrgacha bo’lgan nayzalar bilan qurollangan suvoriylar ham bo’lgan. Bunday suvoriyni sovut bilan birga bronzadan yasalgan dubulg’a ham bo’lgan. Bunday dubulg’alar Samarqandan topilgan. U xozir O’zbekiston tarixi davlat muzeyida saqlanadi. Keyingi davrlarda aniqrog’i Parfiya podisholigi, Kushon podsholigi va Qang’ davlati davriga kelib qurol yarog’ takomillashdi. Bu davrda katafraktarlar (og’ir qurollangan otliq) suvoriylar qismi tashkil topdi. Oldingi davrdagi sovutli jangchilardan bu og’ir qurollangan jangchilar dubdan farq qilgan. Qang’ davlatida yangi turdagi taktika tashkil qilindi, ya’ni og’ir qurollangan otliq suvoriylar va og’ir qurollangan piyodalar ham tashkil qilindi. Qang’ davlatidagi jangchilarning o’ziga xos xususiyati shundaki o’zlari va otlarini ham tanga bilan to’qilgan sovutlar bilan himoyalashgan. Qang’ davlatining suvoriylariga xos yana bir xususiyat shundaki ularning qurol yarog’lari orasida 4- 4.5 mt gacha keladigan uchli og’ir nayzalari bo’lgan. Bu nayzalarni jang paytda

ikki qo’llab ko’tarishgan. Otlarni esa tizzalari va ovozlari yordamida boshqarishgan. Og’ir qurolli otliq suvoriylar bir safda turib jips joylashib jang qilishgan. Chunki yolg’iz jang qiladigan bo’lsa bunday suvoriylar barcha ustunliklardan mahrum bo’lgan. Ularning yonlarida doim engil qurollangan otliqlar ham yurishgan. Bunday jang qilish taktikasini Plutarxning ml avv 53 yilda Parfiyaliklarning rimliklarga qarshi qilgan jangida tasvirlab bergan. Bu jangda Parfiyaliklar dastlab rimliklar qo’shinini og’ir qurollangan qo’shini bilan tor-mor keltirishmoqchi bo’lishgan. Lekin ular jangga engil suvoriylarni jangga solishgan. Ular dushman ustiga kamondan o’q yog’dirishgan. O’q zaxira juda ko’p bo’lgan tuyalarda o’qlarni olib kelib turishgan. Rimliklar ularga hamla qilgan paytda soxta chekinish taktikasini qo’llashgan. Samarqandan mil. av I milodiy I asrga oid 2 ta suyak plastinka topilgan. Ularning birida jang tasviri o’yib ishlangan, ikkinchisida esa yakkama-yakka jang tasviri ishlangan. Bu rasmlarda otliq suvoriylarining katarafraktarlar qurollanishiga mos barcha belgilar aniq ko’rsatilgan. Plastinkadan ishlangan bo’yinni himoya qiladigan tik yoqali, tizzigacha tushub turadigan keng zirhli yupqasimon butun gavdasini berkitib turuvchi sovut tasviri ham ko’rsatilgan. O’rta Osiyoda engil qurolli va og’ir qurolli suvoriylar uchun yaroqli bo’lgan maxsus zotli otlar ham etishtirilgan. Tadqiqotchilarning bergan ma’lumotlariga qaraganda otlarning zotlarini etishtirish bo’yicha nasilchilik bilan ml. av II ming yilliklardayoq boshlangan. Chopqir zotdor otlarni etishtirish Midyada va O’rta Osiyoda shug’ullanishgan. Qadimgi manbalarda g’ayritabiy mavjudodlar, ilohiy otlar, osmon otlari, deb atalgan O’rta Osiyo otlarining shon-shuhrati 1 ming yillikka borib taqaladi. Bu zotdor otlar o’zaro janglarga va bosqinchiliklarga sabab ham bo’lgan. Masalan Xitoy imperatorining ml av II-I asrlarda Farg’onaga qilgan yurishlarining maqsadi ana shunday otlarni qo’lga kiritish bo’lgan. Xitoyliklar bu otlarni qon terili otlar deb atagan. Ularning bo’yi baland, tanasi baquvat, lekin ixcham bo’lgan. O’rta Osiyoning bu jangovor otlari faqat egasini tan olgan. Manbalarda qayd etilishicha

bunday otlar yarador suvoriyni o’ldirmoqchi bo’lgan yoki qurol yarog’larini olmoqchi bo’lgan dushmanlarni daf qilganligi haqida ko’plab misollar keltirilgan. Bu davrda ham jang qilish taktikasida ham o’zgarish sodir bo’ldi. Og’ir qurolli otliqlar markazda joylashtiriladigan bo’ldi. qurolyarog’larda ham qator yangiliklar kirib keldi. Bu davrda murakkab tuzulgan yoyning takomillashgan turi keng yoyildi. Bu yoylar asosan sovutli otlarga qarab o’q uzush uchun mo’ljallangan edi. Paykoni og’ir, uzunligi 90 sm gacha bo’lgan patli o’qlar hatto timir zirxlarni ham teshib o’tishga qodir bo’lgan. Bundan tashqari ancha engil bo’lgan kuylovchi o’qlardan ham keng foydalanishgan. Bu davrda bir tomoni kesadigan qilichlar ham paydo bo’ldi. Ular talash deb nomlangan. Bunday qilichlar 7 asrga kelib paydo bo’ldi. So’g’d chokarlari (gvardiya). So’g’d jangchilari qilich, hanjar, nayza, bolta, to’qmoq bilan qurollangan bo’lib, janglarda o’z tanalarini dubulg’a, qalqon va sovutlarda muhofaza qilishgan. Ular nafaqat urushlar, harbiy to’qnashuvlar balki tinchlik vaqtida ham xizmat qilganlar. Ular yo’llarda karvonlarni o’z manzillariga betalofat etib olishligini ta’minlab bergan. So’g’d yollanma chokarlari asosan turkiy xalqlardan iborat bo’lgan. Xitoy sayyoxi Sima Szyan o’sha davrdagi Samarqand xukmdoriga tarif berib “mamlakat podshosi jasur, barcha viloyatlar uning amriga itoat etadi” deya dakidlaydi. Podshoning otliq qo’shini mavjudligini qayd etadi, uning chi-kia (chokar) deb nomlanuvchi qo’shiniga to’xtalib o’tadi. Ular shu qadar jasurki ular o’limga ham tik borishadi deb tariflashgan. Chokarlar asosan saralangan yigitlar orasidan tanlab olingan. Ko’proq ular Buxorolik botir yigitlardan tanlab olingan. Narshaxiy ham chokarlar to’g’risida ham qiziqarli ma’lumotlar berib o’tgan. Unga ko’ra savdogarlarga xizmat qiluvchi chokarlar buxoro mulkiga kelganlarida o’z sohiblari bilan shaxriston ichidagi muxtasham qasirlarda maxsus ajratilgan binolarda yashashgan. Chokarlar atamasi qadimgi forsiy tilda “qul” ma’nosini bildirgan.

Keyinchalik chokarlar erkin jamoa a’zolari sifatida harbiy soqchilik vazifasini bajaruvchilarga aylangan. Palahmonlar-uloqturuvchi yadrolar Qadimgi mudofaf inshoatlari Vatanimiz xududida shahar va davlatlarni, aholi yashaydigan manzilgohlarni himoya qilish maqsadida mudofa inshoatlari- fortifikatsiyalar qurush ananasi juda qadimdan rivojlanib kelgan. Tadqiqotchilarning bergan ma’lumotlariga qaraganda vatanimiz xududida mudofa inshoatlarini qurish Bronza davriga to’g’ri keladi. Bular O’zbekistonning janubida joylashgan Jarqo’ton va Sopolitepa yodgorliklari shular jumlasiga kiradi. Sopolitepaning umumiy maydoni 4 gektar bo’lib 1 gektar qismi istehkom vazifasini bajargan. Istehkom qalin devor bilan o’ralgan. Devorning qalinligi esa 1,8-2 metrgacha bo’lgan. Dastlabki davrlarda mudofa devorlari o’ta mustahkam bo’lmagan. Keyinchalik devorlarni vayron qiladigan mashinalar paydo bo’lishi, istexkom va minoralarni metinday mustahkam bo’lishiga sabab bo’ldi. Jang vaqtida darvozalarni ximoya qilishga alohida etibor berilgan. Darvozaning kirish joyiga ko’p vaqtida darvozalarni ximoya qilishga alohida etibor berilgan. Darvozaning kirish joyning tepa qismiga ko’pincha tosh otuvchi mashinalar o’rnatish uchun maydon qilingan. Mashanadan uloqtirish uchun sopoldan yumaloq qilib yasalgan yadrolar (ularning og’irligi 1 kg 20 kg cha bo’lgan) terib qo’yilgan. Darvoza oldidagi maydonga va devorlar tag qismiga sopoldan maxsus yasalgan piramidalar sochilgan. Bu otliqlarning va fillarning devorga yaqinlashib kelishiga halaqit bergan. Keyinchalik o’rta asrlarda ularning o’rninga to’rtta patlitomir piramidachalar (ular sarimsoq deb atalgan) qo’llana boshlandi. Qadimda qalalarni mudofa qilish maqsadida qalaning asosiy devoriga etib kelish uchun avval qo’shimcha devorni teshib o’tish lozim bo’lgan. Qadimgi Xorazm mudofa tizimiga xos bo’lgan bunday mudofa devorlar Qo’yqirilganqalada, Xivadagi Tuproqqalada, Xivadagi Ichanqalada va boshqa

joylarda aniqlangan. Masalan Xazoraspda qo’shimcha qala devorida 13,5 metr narida joylashgan.

Adabiyotlar: 1. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз // Халқ сўзи . – 2016. – 15 декабрь . 2. Мирзиёев Ш . М . Илм - фан ютуқлари – тараққиётнинг муҳим омили // Халқ сўзи . – 2016. – 31 декабрь . 3. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз . – Т .: Ўзбекистон , 2017. – 59 б. 4. Мирзиёев Ш. М. Фарзандлари соғлом юртининг келажаги буюкдир // Халқ сўзи. – 2017. – 6 январь. 5. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлашнинг муҳим омилидир // Халқ сўзи. – 2017. –10 январь. 6. Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак // Ишонч. – 2017. –17 январь. 7. Мирзиёев Ш. М. Миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатлик — халқимиз тинчлиги ва фаровонлигининг муҳим омилидир // Маърифат. – 2017. –25 январь. 8. Иванин М. Икки буюк саркарда. Тошкент, 1999 й. 9. Разин. Э. А. «История военного искусства». Т 1-3, Москва, Наука, 1955 г.

O'xshashlar

Bakteriologik qurol. O’ta xavfli infeksiyalar

Buxoro amirligida qurol - yarog’ va xarbiy taktika

Amir Temur – buyuk davlat arbobi va yetuk sarkarda

Misr va mesopotamiya harbiy san'ati

O’zbekiston respublikasida milliy armiyaning barpo etilishi va harbiy islohotlar