Yalpizkabilar kichik ajdodi - Botanika - Referatlar

Yalpizkabilar kichik ajdodi

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

535.794921875 KB

Ko'chirib olish

Yalpizkabilar kichik ajdodi Reja: Gazako`tnamolar qabilasi  Gazako`tdoshlar oilasi  Ro`yannamolar qabilasi. Ro`yandoshlar oilasi  Kendirnamolar qabilasi. Kendirdoshlar oilasi  Ituzumnamolar qabilasi. Ituzumdoshlar oilasi  Pechaknamolar qabilasi  Pechakdoshlar oilasi  Zarpechakdoshlar oilasi  Gavzabonnamolar qabilasi  Gavzabondoshlar (Kampirchopondoshlar) oilasi  Zaytunnamolar qabilasi. Zaytundoshlar oilasi  Sigirquyruqnamolar qabilasi  Sigirquyruqdoshlar oilasi  Zupturumdoshlar oilasi  Yalpiznamolar qabilasi  Tizimguldoshlar oilasi  Yalpizdoshlar oilasi

Bu kenja ajdodcha filogenetik jihatdan qadimgi ra ’ nokabilarga yaqin turadi . Unga 11 qabila, 51 oila va 2400 ga yaqin turkumga mansub 40000 tur kiradi. Gullari zigomorf. Ajdodchaga turlicha hayotiy shaklga ega o’simliklar kiradi. Gazako’tnamolar qabilasi – Gentianales Daraxt, buta, o’t o’simlik, bargi qarama-qarshi, qisman halka shaklida joylashgan, oddiy, ko’pincha butun, barg oldi bargchali. Gullari simoz gul to’plamlarida, ikki jinsli, ayrim hollarda bir jinsli, aktinomorf. Changchilari gultojbarglarini soniga teng, qisman undan kam. Ginetseyi senokarp, 2 ta, ayrim hollarda 3-5 (8) taga qadar. Meva bargidan shakllangan tugunchasi ustki, qisman yarim ostki, bir xonali. Mevasi ko’sak, urug’i endospermli. Gazako’tdoshlar oilasi – Gentianaceae Oilaning Yer yuzida 83 turkumi, 1050 turi o’sadi. O’zbekistonda 4 turkumga oid, 17 turi uchraydi. Asosan o’t o’simlik, barglari butun, cheti qirqilmagan, qarama- qarshi joylashgan. Guli havorang, qizil, zangori va sariq rangli, barg qo’ltig’ida qarama-qarshi joylashgan. Gul formulasi: Ca (5) A 5 G (2) . Tugunchasi bir xonali, mevasi ko’sakcha, urug’i endospermli. Oilaning barcha xarakterli xususiyatlarini o’zida aks ettirgan turkumi gazako’t - Gentiana . Uning er yuzida 300 dan ortiq turi tarqalgan bo’lib shundan O’rta Osiyoda 90 tasi uchraydi. Gazako’t (Erbaho) - Gentiana oliveri ko’p yillik o’t o’simlik, bo’yi 10-30 sm, ildiz bo’g’zidan barg va to’pgul hosil qiladi. Kosacha va tojbargi 4-5 a’zoli, qo’ng’iroqsimon, ko’k, siyohrang yoki oqish ko’k. May, iyun oylarida gullab urug’laydi. Tarkibida iridoidli achchiq glikozidlar, flavonoidlar, fenol kislotalar ba’zan alkoloidlar, achchiq glikozid, gensiopikrin bo’ladi. Mahalliy aholi bu o’simlikni ishtahani ochish, oshqozon va ichak kasalliklarida dori sifatida foydalanadilar. Ro’yannamolar qabilasi – Rubiales

Ro’yandoshlar oilasi – Rubiaceae Bu katta oilalar qatoriga kiradi 500 ga yaqin turkumga mansub 7000 ga yaqin turni o’zida birlashtiradi. O’zbekistonda 8 ta turkumga mansub 50 ta turi o’sadi. Oilaning ko’pchilik turlari tropik hududlarda o’sadi. Daraxt, buta, bir yillik va ko’p yillik o’t usimlik. Barglari butun, qarama-qarshi joylashgan. Gullari shingil, yarim soyabon shaklidagi gul to’plamlarida joylashgan, ikki jinsli, entomofil, o’lkamizda tarqalganlari ko’pincha 4 a’zoli, mayda, gul formulasi: Ca 0 Co (4) A 4 G (2) . Tugunchasi ikki xonali, ustunchali, tumshuqchasi ikkiga ajralib turadi. Mevasi yong’oqcha, danak yoki ko’sakcha. Issiq mamlakatlarda muhim dorivor, texnik ekinlari va ozik- ovkat usimliklari xisoblanadi. Oila vakillari orasida arab kofesi ( Coffea arabica ), xin daraxti ( Cinchona ledgeriana ) kabi foydali turlar bor. Janubiy Amerikada yovvoyi holda o’sadigan Xin daraxti po’stloq’ida xinin alkoloidi bor. Bu alkoloid bezgakka qarshi eng yaxshi natija beruvchi dori hisoblanadi. Bu daraxt Indoneziya, Shri Lanka va Hindistonda ekiladi. Markaziy Osiyoda ro’yan ( Rubia tinctorum ) keng tarqalgan bo’lib, uning ildizidan alizarin bo’yog’i olinadi va undan yana buyrakdagi toshni parchalovchi vosita sifatida foydalaniladi. Oilaning o’lkamizda keng tarqalgan vakili bo’yoqdor ro’yan ( Rubia tinctoria ) bo’lib, bu ko’p yillik, bo’yi 50-100 sm, poyasi to’rt qirrali, o’tkir tikanli, iyul, avgust oylarida gullab meva tugadi. Ariq bo’ylarida, bog’ va ekinzorlarda o’sadi. Ro’yan ildizi va ildiz poyasidan tabobatda qon to’xtatuvchi dorivor o’simlik sifatida foydalanilgan. Poyasi esa qimmatbaho metallarni ranglash uchun qo’llaniladigan yorqin va uchmaydigan bo’yoq olish uchun ishlatiladi. Dunyo aholisi qadrlaydigan ichimlik tayyorlanadigan o’simliklardan biri kofe o’simligi. Bu doim yashil, balandligi 5 metrga qadar bo’lgan daraxt arab kofesi - Coffe arabica ning barglari butun, chetlari qirqilmagan, hidli. Guli barg qo’ltig’ida joylashgan, oq rangli, xushbo’y hidli, 5 a’zoli, mevasi qizil danak, ikki urug’li. Urug’i tarkibidagi kofein alkaloidi kishi asab tizimini tinchlantiradi. Kofeinning

eng yaxshi navilari Arabistonda o’stiriladi. Kofe plantatsiyalari ayniqsa, Braziliya tropiklarida keng tarqalgan. Yevropaga kofe Turkiyadan XVIII asrda keltirilgan. Kendirnomalar qabilasi – Apocynales Kendirdoshlar oilasi – Apocynacaeae Oila 300 ta turkumga mansub 1500 dan ortiq turlarni o’z ichiga oladi. Ular asosan issiq mintaqaarda tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra oilada yog’ochlangan lianalar ustunlik qiladi. O’zbekistonda bitta turkumga mansub 3 ta turi o’sadi. Barglari butun, asosan qarama-qarshi joylashgan. Ularga xos muhim belgi sut shirasining bo’lishidir. Gullari ikki jinsli, deyarli aktinomorf, gulqo’rg’oni murakkab, bo’laklari 5 tadan. Gultoji naysimon. Mevasi asosan 2 ta bargakdan iborat. Kendir – Apocynum ildizpoyali va ildizbachkili ko’p yillik o’tlar. Ildizpoyasida ko’p miqdorda kraxmal to’playdi. Yer ostki poyasian har yili yangitdan ko’karib chiqadi. O’zbekistonning daryo qirg’oqlarida, to’qayzorlarda kendirning 3 turi A. scabrum, A. lancifolium, A. hendersonii. Ularning ildizida simarin glikozidi bor. Ildizidan tayyorlangan preparatlari yurak kasalliklarida va gipertoniyada keng foydalaniladi. Bo’rigul – Vinca turkumi turlari poyasi shoxlanmagan, barglari bandsiz, qarama- qarshi joylashgan, zaharli ko’p yillik o’tlar. Tog’ etaklari, toshli yonbag’irlarda, qoyalarda o’sadi. Dorivor o’simliklar hisoblanadi. Katta bo’rigul, barvinok ( Vinca major ) gulsiz shoxlari yotib o’sgan, barglari bandli, guli binafsha rangli ko’p yillik manzarali o’simlik. Keyingi yillarda tik o’suvchi bo’rigul – V. erecta turi ham manzarali o’simlik sifatida keng ekilmoqda. Oilaning strofant ( Strophantus ), rauvolfiya ( Rauwolfia ) turkumlarining vakillaridan qimmatbaho dori olinadi. Ituzumnamolar qabilasi – Solanales Bu qabila 5 ta bir-biriga juda yaqin oilalarni o’z ichiga oladi. Ituzumdoshlar oilasi – Solanaceae

Yer yuzida oilaning 90 turkumga mansub 3000 turi bor. O’zbekistonda 7 ta turkumga oid 25 turi o’sadi. Oila vakillari ko’p yillik o’t va ayrim butalardan iborat. Aksariyat turlari Janubiy Amerikada tarqalgan. Barglari oddiy yoki patsimon qirqilgan, ketma-ket joylashgan. Ko’pchilik turlarining gullari aktinomorf, ikki jinsli. Gulkosachasi, tultojbarglari va changchisi 5 tadan. Mevasi rezavor yoki ko’sakcha (83rasm). Oila vakillari alkoloidli o’simliklar jumlasiga kiradi. Masalan: Mingdevona - Hyoscyamus niger , bangidevona Datura stramonium kabilar. Bu ikkala turning yer ustki qismidan tibbiyotda foydalaniladi. Shuningdek bu oilaga mansub o’simliklar oziq-ovqat sifatida ham ko’plab ishlatiladi. Bangidevona - Datura turkumi turlari bir yillik, bo’yi 60-150 sm ga etadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, yashilroq yoki qizg’ishbinafsha rangli, sertuk, ayrisimon shoxlangan. Bargi oddiy, bandli, kulrang-yashil, tuxumsimon yoki cho’ziq-tuxumsimon, o’tkir uchli, tekis qirrali yoki cheti bir oz o’yilgan va poyada ketma-ket joylashgan bo’lib, boshni aylantiruvchi yoqimsiz hidi bor. Gullari yirik, oq, faqat bir kecha gullaydi. Gulkosachasi sertuk, besh tishli, shishgan va uzun naysimon, asos qismi meva bilan birga qoladi, gultojisi naycha shaklidagi voronkasimon, besh tishli bo’lib, uchlari qayrilgan; otaligi 5 ta, onalik tuguni yuqoriga joylashgan. Mevasi ko’p urug’li, sharsimon, kulrang-yashil yoki qo’ng’ir rangli va tikanli ko’sakcha. O’simlikning hamma qismi zaharli. O’simlikning hamma qismida alkoloidlar bo’ladi. Asosiy alkaloidi skopolamin. Mevadan skopolamindan tashqari giossiamin, norgiossiamin va boshqa alkoloidlar ajratib olingan. Skopolamin markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi ta’sirga ega. Shuning uchun skopolamin gidrobromid ba’zan xirurgik operatsiyadan oldin, markaziy nerv sistemasini tinchlantirish uchun morfinga qo’shib, teri ostiga yuboriladi. Bundan tashqari, asab kasalliklarini davolashda, shuningdek, dengiz kasalligi va boshqa kasalliklarda tinchlantiruvchi, qusishni to’xtatuvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Oddiy (dorivor) belladonna - Atropa belladonna ko’p yillik, bo’yi 2 m ga yetadigan o’simlik. Ildizpoyasi ko’p boshli, ildizi esa yo’g’on va sershox bo’ladi.

Poyasi tik o’suvchi, bitta, ba’zan bir nechta, yo’g’on, yashil rangli, pastki qismi shoxlanmagan, yuqori qismida esa 3 ta shox hosil bo’lib, ular o’z navbatida ayrisimon joylashgan to’p shoxchalar chiqaradi. Bargi oddiy, to’q yashil, poyada kalta bandi bilan ketma-ket, juft-juft joylashgan. Bu juft barglarning bittasi doim katta bo’ladi. Yirik barglari ellipssimon, maydalari esa tuxumsimon. Gullari barg qo’ltig’ida osilgan xolda yakka-yakka yoki juft-juft joylashgan. Gulkosachasi besh tishli, silindrsimon-qo’ng’iroqsimon, meva bilan birga qoladi, gultojisi besh bo’lakli, uchki qismi orqa tomonga bir oz qayrilgan bo’lib, binafsha rangga, asos qismi esa sariq-qo’ng’ir rangga bo’yalgan. Changchisi 5 ta, urug’chi tuguni yuqoriga joylashgan. Mevasi binafshaqora rangli, yaltiroq, ikki xonali, bir oz yassi, ko’p urug’li, nordon-shirin mazali ho’l meva. Urug’i buyraksimon, qo’ng’ir rangli bo’lib, ustki tomonida chuqurchalari bor. O’simlikning hamma qismi zaharli, hamma qismida alkoloidlar bo’ladi. Belladonna preparatlari turli spazmatik hollarda (ichak va siydik yo’llari spazmida) antispazmatik hamda me’da va o’n ikki barmoq ichakning yara kasalligida, xoletsistit, o’t pufagining tosh kasalligida, buyrak sanchig’ida og’riq qoldiruvchi dori sifatida, shuningdek, bronxial astma kasalligini davolashda hamda so’lak va shilliq bezlari ajratadigan suyuqlikni kamaytirishda ishlatiladi. Bulardan tashqari, ko’z kasalliklarida ko’z qorachig’ini kengaytirish uchun ham qo’llaniladi. Ildiz preparati Parkinson kasalligini davolash uchun beriladi. Ituzumdoshlar oilasiga mansub kartoshka ( Solanum tuberosum ) o’simligi sabzavotlar ichida dunyoda alohida o’rinda turadi. Uning vatani Janubiy Amerika hisoblanadi. Baqlajon - Solanum melongena eng muhim sabzavotlardan biri. U Hindiston va Birmada yovvoyi holda o’sadi. Pomidor - Lycopersicon esculentum ovqtatga ko’p ishlatiladigan sabzavotlardan. Uning vatani Peru. Qalampir - Capsicum annum mevasi vitamin A, C ga boyligi jihatdan sabzavot ekinlari orasida etakchilik qiladi. Fizalis - Physalis ning O’zbekistonda 4 ta turi o’sadi.

Chingil - Lycium barbarum dorivor va manzarali. Chilim tamakisi - Nicotiana tabacum va moxorka - N. rustica ham bargi uchun ekiladi. Tamakilar tarkibida zaharli nikotin alkoloidi bo’ladi. 83-rasm. A- Boraginaceae , Б - Solanacea е . 1-guli, 2-to’pguli, 3-ginetsey, 4ko’sagi, 5-mevasi, 6-gul diagrammasi Pechaknamolar qabilasi – Convolvulales Ko’p yillik o’t, odatda liana yoki yer bag’irlab o’suvchi, ayrim hollarda, tik o’suvchi buta yoki baland bo’lmagan daraxt. Barglari navbatlashib joylashgan, oddiy, butun, chetlari qirqilmagan, tishli, bo’lmali yoki patsimon bo’lingan, barg oldi bargchasiz, gullari katta terminal yoki gul qo’ltig’idagi dixaziylarda, ayrim,

yakka, barg qo’ltig’ida joylashgan, ikki jinsli, qisman bir jinsli, aktinomorf, gulqo’rg’oni 5 a’zoli yoki 4 a’zoli. Kosachabargi erkin joylashgan, tojbarglari tutash, voronkasimon, qo’ng’iroq shaklda yoki qisman naysimon hollarda. Changchilari nay asosi bilan tutash. Ginetseyi 2 ta, juda kam xollarda 5-3 mevabargidan shakllangan. Tugunchasi ustki, 1-2 xonali, ayrim hollarda 5 yoki 3 xonali. Mevasi ko’sakcha. Bu qabilaga 2 ta - Pechakdoshlar va Zarpechakdoshlar oilalari kiradi. Pechakdoshlar oilasi – Convolvulacaeae Oilaga 58 turkumga mansub 1700 tur kiradi. O’zbekistonda 4 turkumga oid 18 turi o’sadi. Oilaga mansub o’simliklar buta, yarim buta va o’tlardan iborat, ayrim turlari chirmashib o’sishga moslashgan. Barglari oddiy, patsimon yoki panjasimon, ketma-ket joylashgan. Gullari aktinomorf, ikki jinsli, gulkosacha va gultojbargi 5 tadan, changchilari ham 5 ta. Gul formulasi: Ca 5 Co (5) A 5 G (2) . Mevasi ko’sakcha yoki yong’oqchasimon. Bu oilaga O’zbekistonda keng tarqalgan Pechak - Convolvulus turkumi kiradi. O’zbekistonda bu turkumning 14 turi tarqalgan. Qo’ypechak - Convolvulus arvensis (66-rasm) ko’p yillik begona o’t sifatida ekinlar orasida o’sadi. Mingbosh pechak - Convolvulus subchirsutus ko’p yillik o’t. Partak pechak - Convolvulus hamada chala buta. Batat - Ipomoea batatas shirin ta’mli, ildiz tugunakli madaniy o’simlik. Karnaygul - Ipomoea purpurea (84-rasm) manzarali bir yillik o’simlik.

84-rasm. Pechakdoshlar: 1-2. Dala qo’ypechagi ( Convolvulus arvensis ) umumiy ko’rinishi, guli, 3. Uzunnaychali karnaygul ( Ipomoea longituba ) urug’i Zarpechakdoshlar oilasi – Cuscutaceae Bu oilaga bargsiz parazit o’simliklar kiradi. Gullari mayda, ko’rimsiz, aktinomorf, ikki jinsli gulkosacha va gultojbarglari 5 tadan, changchisi ham 5 ta. Mevasi ko’sakcha. Zarpechakdoshlar oilasiga bitta Zarpechak - Cuscuta turkumiga mansub 150 dan ortiq tur kiradi. Ular Yer sharida keng tarqalgan. O’zbekistonda zarpechakning 18 turi o’sadi. Ular boshqa o’simliklarga chirmashib, ular hisobiga yashaydi. Ayrim turlaridan dorivor o’simlik sifatida foydalaniladi. Gavzabonnamolar qabilasi – Boraginales O’t, buta yoki daraxt, qisman liana o’simlik. Barglari panjasimon, barg oldi bargchasiz. Gullari simoz gul to’plamlarida, qisman yakka, ko’pincha ikki jinsli, aktinomorf, gulqo’rg’oni 5 a’zoli, tojbarglari tutash, changchilari 5 ta ginetseyi 2 ta

meva bargidan shakllangan, ayrim hollarda uning soni 14 tagacha, tugunchasi ustki yoki yarim ostki, mevasi turli-tuman, urug’i endospermli. Qabilaga 7 ta oila birlashtirilgan, ulardan kampirchopondoshlar ( Boraginaceae ) oilasi to’xtalamiz. Gavzabondoshlar (Kampirchopondoshlar) oilasi - Boraginaceae Mazkur oilaga 100 turkumga oid, 200 tur kiradi. O’zbekistonda 32 turkumga mansub 118 turi o’sadi. Oilaning ba’zi turlari juda keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra bir va ko’p yillik o’tlar ustunlik qiladi. Gullari aktinomorf yoki zigomorf. Gulqo’rg’oni murakkab (83-rasm). Nektari tufayli asalarichilikda muhim rol o’ynaydi. Oila tarkibida manzarali va zararli turlari ham mavjud. Kampirchopon - Trichodesma incanum bo’yi 30-100 sm, oq tuklar bilan qoplangan. Adirlarda soz tuproqli va shag’alli yerlarda, ba’zan g’alla ekinlari orasida begona o’t sifatida o’sadi. Zaharli o’simlik. O’zbekistonda bo’yi 20-50 sm keladigan, nihoyatda polimorf, cho’l mintaqasida keng tarqalgan Ko’kmaraz (tuyaqorin) – Heliotropium lasiocarpum keng tarqalgan. Zaytunnamolar qabilasi – Oleales Qabila vakillari gullari 4 diorali, gulqo’rg’on qismlari 4 lik tipida gullari aktinomorf, Qabila yagona Zaytundoshlar oilasi mavjud. Zaytundoshlar – Oleaceae Oila turlari daraxt va butalardan iborat. Barglari qarama-qarshi joylashgan, oddiy, ba’zan murakkab, chetlari tekis, to’pguli ro’vaksimon. Gullari ikki jinsli, ba’zan ayrim jinsli va 2 uyli, qo’sh gulqo’rg’onli, birikkan va ayrim toxibargli yoki yalong’och gulli. Mevasi rezavor, danakli, yong’oqcha, qanotli pistacha yoki ko’sakcha. Ko’pincha meva bir uyali va bir urug’li bo’ladi.

Oilaning 25 turkumga oid 400 dan ortiq turlari bor. Yer sharining tropik va subtropik mintaqalarida hamda sovuq iqlimli mintaqalarida tarqalgan. Shumtol – Fraxinus turkumi bir uyli yoki ikki uyli daraxtlar. Barglari patsimon murakkab, gullari ko’pincha yalong’och, mevasi cho’ziq, qanotli pista yoki yong’oqchadir. Turkumning 65 turi mavjud. Shundan O’zbekistonda 3 turi tabiiy holda o’sadi. Oddiy shumtol – F. excelsior shoxlari kulrang-yashil, barglari toq patsimon, 7-9 ta, ba’zan 5-15 ta, bandsiz bargchali, baland daraxt. Mevasi uchi to’mtoq, qanotli meva. Mevalari kuzda pishadi, kuzda ham turadi. Shahar ko’chalari va hiyobonlarda manzarali daraxt sifatida ko’plab ekilgan. Pensilvaniya shumtoli – F. pensylvanica bo’yi 15-20 m ga etadigan daraxt. Barglari murakkab, 5-9 bargchali, barglarining cheti tekis yoki tishchali, ust tomoni yashil, sirtidan kulrang yashil tuklar mavjud. Shahar ko’chalari, kanallar bo’ylarida ko’plab ekilgan. Ikkala turdan ham ihota daraxtzorlai tashkil etishda keng foydalaniladi. Zaytun – Olea turkumi doimiy yashil daraxt va butalar. 60 dan ortiq turlari mavjud. Yevropa, Okeaniya orollarining tropik va subtropik mintaqalarida tarqalgan. Yevropa zaytuni – Olea europaea qadimdan meva va yog’i uchun ekib kelinayotgan daraxt. Bo’yi 5-6 m, ba’zan 1012 m etadi. Doimiy yashil, ayrim tuplari 2000 yoshga kirgan. Novdalari tikansiz. Mevasi eti seryog’, danakli meva. Mezokarpida 25-40 (75) % gacha yog’ bo’ladi. Meva tuzlangan yoki ziravor qo’shib sirkalangan holda ovqatga ishlatiladi. Jasmin – Jasminium turkumi turlari doimiy yashil yoki bargini to’kadigan poyasi tik yoki chirmashib o’sadigan butalar. Gullari voronkasimon, sariq, oq, ba’zan qizil rangli, ba’zi turlari xushbo’y hid taratadigan manzarali o’simliklar.

85-rasm. Dorivor jasmin ( Jasminium officinales ). Guli va mevasi Turkumning 200 turi bo’lib, tropik va subtropiklarda tarqalgan. Respublikamiz sharoitida jasminning J. officinale (85-rasm) tur manzarali o’simlik sifatida bog’lar, xiyobonlar va ko’chalari chetlariga ekiladi. Efir moylarida boy. Oilaning manzarali turkumlaridan Ligistrum – Ligustrum domiy yashil buta bo’lganligidan L. vulgare turi Respublikamizning ko’cha, hiyobon va bog’larida ancha ilgaridan manzarali o’simlik sifatida ekilib kelinadi. Sigirquyruqnamolar qabilasi – Scrophullariales O’t, yarim buta, qisman buta va daraxtsimon o’simlik. Barglari oddiy navbatlashib yoki qarama-qarshi, qisman halka shaklida joylashgan, bandsiz. Gullari simoz

to’pgullarida, ikki jinsli yoki qisman bir jinsli, zigomorf, gulqo’rg’oni 5 yoki ayrim hollarda 4 a’zoli, kosacha barglari bir qadar tutash, tojbarglari tutash, nay shaklida, changchilari gultojbargi bilan tutash, ginetseyi ko’pincha ikki mevabargidan shakllanadi, tugunchasi ustki yoki qisman yarim ostki, gulqo’rg’onining botiq qismida o’rnashgan. Mevasi kqsakcha yoki ayrim hollarda danak, qisman shirali meva, urug’i endospermli. Bu qabilaga 15 ta oila kiradi. Sigirquyrukdoshlar oilasi – Scrophullariaceae Odatda, ular bir, ikki va ko’p yillik o’t o’simlik. Barglari oddiy, qarama-qarshi joylashgan, gullari barg qo’ltig’ida yoki shingilda, qisman boshoqsimon to’pgullaridan joy olgan, qo’sh jinsli, qo’sh gulqo’rg’onli. Changchisi 4 ta, qisman 5 ta, urug’chisi ikkita mevabargdan shakllangan tugunchasi ikki xonali. Gul formulasi. Ca(5)(4)Co(5)(5,4)A4,5,2G(2). Mevasi ko’sakcha (85-rasm), urug’i endospermli. Bu oilaga 300 turkumga mansub 5000 tur kiradi. O’zbekistonda 22 turkumga oid 67 turi o’sadi. Oilaga mansub o’simliklar tarkibida glikozidlar va saponinlar bo’ladi. Sigirquyruq ( Verbascum songoricum ) 2 yillik o’simlik, tanasi qalin mayin tuklar bilan qoplangan. O’zbekistonda 4 turi o’sadi. Undan yo’talga qarshi dori tayyorlanadi va shamollaganda foydalaniladi. Gulidan sariq bo’yoq olinadi. Oilaning Respublikamizda qoramig’ ( Linaria popovii ); takasoqol ( Dadortia orientales ), Muxallis ( Scrophullaria integrifolia ), Veronika ( Veronica anagalis- aquatica, V. campilopoda, V. arvensis ) kabi turlari mavjud (85-rasm). Zubturumdoshlar oilasi - Plantaginaceae Bu oilaga 3 turkum, 300 tur kiradi. O’zbekistonda bitga turkumga mansub 6 ta turi o’sadi.

85-rasm. Sigirquyruqdoshlar gullarining tuzilishi: 1. Veronika ( Veronica ), 2. Selago ( Selago ), 3. Muxallis ( Scrophularia ), 4,9. Sherolchin ( Pedicularis ), 5. Linariya ( Linaria ), 6-7. Kalseolariya ( Calciolaria ) Zubturum - Plantago turkumi bir yoki ko’p yillik o’tlardan iborat. Zubturum ko’p yillik, kalta va yo’g’on ildizpoyali o’t o’simlik. Ildizpoyasining yuqori tomonidan (yer ustida) uzun, qanotli bandli ildizoldi to’pbarglar, pastki tomonidan esa (yer ostida) juda ko’p mayda ildizlar o’sib chiqqan bo’ladi. Ildizoldi to’pbarglari keng ellipssimon yoki keng tuxumsimon, tekis qirrali va yirik bo’ladi. Gul o’qi bitta yoki bir nechta, tuksiz, bo’yi 10-45 sm. Gullari oddiy boshoqqa to’plangan. Guli mayda, ko’rimsiz. Gulkosachasi to’rt bo’lakka qirqilgan, gultojisi och qo’ng’ir rangli, to’rt bo’lakli, otaligi 4 ta, onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan. Zubturumlar asosan shamol vositasida changlanadi. Respublikamizning hamma viloyatlarilarida yo’l yoqalarida, dalalarda, ekinzorlarda, o’tloqlarda, o’rmon chetlarida, ariq bo’ylarida hamda boshqa nam yerlarda o’sadi. Katta zubturum - Plantago major tarkibida aukubin (rinantin) glikozidi, achchiq, shilliq va oshlovchi moddalar, flavonoidlar, karotin hamda askorbin, limon kislotalar, faktor T va vitamin K bo’ladi. Zubturum o’simligining dorivor preparatlari yallig’lanishga qarshi va balg’am ko’chiruvchi vosita (barg

damlamasi) sifatida, me’da-ichak kasalliklarida, gastrit, surunkali va tuzalishi qiyin bo’lgan kolit hamda yaralarni davolashda qo’llaniladi. Bargi yo’talda beriladigan choylar va yig’malar tarkibiga kiradi. Ingichkabarg zupturum – P. lanceolata ham keng tarqalgan bo’lib, u ham dorivor o’simlik hisoblanadi. Yalpiznamolar qabilasi – Lamiales Ko’p yoki bir yillik o’tlar, yarimbuta yoki kamdan-kam buta va daraxtlardan iborat. Barglari navbat bilan yoki ko’pincha qarama-qarshi, ba’zan halqa bo’lib joylashgan, ko’pincha oddiy va butun yoki tishli, yonbargchasiz. To’pgullari har xil, ko’pincha simoz shaklida. Gullari ikki jinsli yoki kamdan-kam bir jinsli, gulqo’rg’oni 5 bo’lakli, ba’zan gulqo’rg’onsiz ( Callitrichaceae vakillarida). Gulkosachasi tutash bargchali. Gultoji tutash tojbargli, aktinomorf yoki ko’pincha zigomorf. Changchisi 4 ta yoki 2 ta, kamdan-kam 5 ta yoki faqat 1 ta ( Callitrichaceae vakillarida). Urug’chisi odatda 2 ta karpelldan iborat, ba’zan psevdomonomer ( Verbenaceae oilasining ba’zi vakillarida). Mevalari danaksimon yoki 4 ta bir urug’li mcrikarp (meva bo’laklari) ga bo’linadigan, kamdan-kam ko’sak yoki ko’saksimon ( Verbenaceae vakillarida). Ko’pchilik belgilari va chiqib kelishi jihatidan Scorphulariales qabilasiga juda yaqin turadi. Qabila 2 ta qabilachani o’z ichiga oladi. Tizimguldoshlar oilasi – Verbenaceae Bu oilaga o’tlar, butalar, yarimbutalar, lianalar va oz miqdorda daraxtlar kiradi. Barglari qarama-qarshi, ba’zan halqa bo’lib joylashgan, yonbarglari yo’q. To’pgullari har xil shaklli. Gullari ikki jinsli, zigomorf, ba’zan aktinomorf, ikki labli. Gulkosachasi va gultoji 5 tadan, changchisi 4 ta, ulardan ikkitasi qisqa, ikkitasi uzun. Urug’chisi 2 ta urug’chi bargdan iborat, tugunchasi ustki, ko’pincha ikki uyali, keyinchalik soxta to’siqlar hosil bo’lishi natijasida to’rt uyali

tugunchaga aylanadi. Har bir uyasida odatda to’g’ri, tik turadigan bittadan anatrop (teskari urug’kurtak) bo’ladi. Gul formulasi: Ca (5-4) Co (2- 3)A 2+2 G (2) . Mevalari danakcha yoki 4 ta yong’oqchaga bo’linadigan meva. Ko’pchiligining urug’i endospermsiz. Tizimguldoshlar oilasining ba’zi turkumlarida gultojning aktinomorf bo’lishi bu oilaning ancha qadimgi ekanligini ko’rsatadi. Yalpizdoshlarni hisobga olmaganda boshqa oilalarga yaqinligi aniq emas. Bu oilaning gavzabondoshlar oilasiga birmuncha o’xshashligini shu ikkala oilaning bir-biriga yaqinligi deb bo’lmaydi, balki konvergensiya natijasidir, ya’ni ular chiqib kelishi turlicha bo’lsada, ma’lum bir muhitga moslashishi jihatidan o’xshash belgilarga ega. Verbenaceae oilasiga 100 ga yaqin turkum va 3000 ga yaqin tur kiradi. Ular asosan tropik va subtropiklarda, ba’zan mo’tadil iqlimli mamlakatlarda tarqalgan. O’rta Osiyoda oilaning 3 turkumga mansub 5 turi, O’zbekistonda esa ikkita turkumi ( Vitex, Verbena ) va 2 turi uchraydi. Dorivor (oddiy) tizimgul - Verbena officinalis ko’p yillik o’t, poyasi tik o’suvchi, shoxlangan, balandligi 30-70 sm. Barglari oddiy tuxumsimon, ikki tomoni qisqa tukli, bandsiz, patsimon kesilgan. Gullari oqimtir - binafsha yoki oq, poya va shoxlarining uchida boshoq yoki ro’vaklarda o’rnashgan. O’zbekistonda adir va tog’larda hamda yo’l yoqalarida, ariq bo’ylarida, bog’larda va ckinzorlarda begona o’t sifatida keng tarqalgan. Yalpizdoshlar oilasi - Lamiaceae Bu oila vakillari asosan bir yillik va ko’p yillik o’t, yarimbuta, kamdan-kam tropik mamlakatlarda o’sadigan buta va daraxtlardan iborat. Poyalari 4 qirrali. Barglari oddiy, qarama-qarshi joylashgan, yonbargchalari yo’q. Gullari simoz to’pgullarda o’rnashgan. Ular 3 gulli dixazii yoki murakkab tuzilgan, qo’sh gajak to’pgullardan iborat. Gullari zigomorf, 5 bo’lakli, gulkosachasi 5 tishli, ba’zan 2 labli, ustki labi 3 bargchali, ostkisi 2 bargchali. Gultoji 5 bo’lakli, odatda 2 labli, ostkisi 3 tojbargli, ustkisi 2 tojbargli. Changchisi 4 ta. Changchi iplari gultoj nayiga birikkan.

Urug’chisi 2 meva bargli. Tugunchasi ustki, 2 uyali, har bir uya 2 urug’kurtakli. Gul formulasi: Ca (5)(3+2) Co (2+3) A 4,2 G (2) . Har qaysi urug’kurtak orasida barvaqt to’siq hosil bo’ladi. Natijada tuguncha gavzabondoshlarnikiga o’xshash 4 bo’lakchaga ajraladi. Gullari proterandriya, ya’ni changchi urug’chiga nisbatan tezroq yetiladi. Mevasi bir urug’li 4 ta yong’oqchaga ajraladi. Urug’i deyarli endospermasiz. Hasharotlar yordamida chetdan changlanadi. Yalpizdoshlar oilasi filogenetik jihatidan tizimguldoshlar oilasiga juda yaqin turadi. Murtak ildizining pastga qaraganligi bilan farq qiladi. Yalpizdoshlar oilasining deyarli barcha vakillari efir moylariga boy. Ularda sut yo’llari va kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bo’lmaydi. Yalpizdoshlar qabiladagi eng yirik oila. Uning vakillari asosan issiq va mo’tadil iqlimli mamlakatlarda keng tarqalgan. Bu oilaga 200 tacha turkum, 3000 ga yaqin tur kiradi. O’rta Osiyoda 53 turkumga mansub 460 turi uchraydi. O’zbekistonda 42 turkumga oid 210 turi o’sadi. Yalpizdoshlar O’zbekistonda keng tarqalgan oilalardan bo’lib, ular foydali turlarga boyligi bilan boshqa oilalardan ajralib turadi. Ayniqsa, Yalpiz ( Mentha ), Marmarak ( Salvia ), Kiyiko’t ( Ziziphora ), Bozulbang ( Lagochilus ), Tog’rayhon ( Origanum ), Limono’t ( Melissa ), Arslonquloq ( Leonurus ) kabi turkumlarning vakillaridan juda qadimdan tibbiyotda, oziq-ovqat, qandolatchilikda va parfumeriya sanoatida foydalanib kelinmoqda (86-rasm). Qo’ziquloq - Phlomis thapsoides ko’p yillik o’t, poyalari bir nechta, tik o’suvchi, sershox, bo’yi 30-50 sm. Barglari qarama-qarshi joylashgan, keng tuxumsimon, cho’ziq yoki cho’ziq nashtarsimon, qalin sertuk. Gultoji binafsha qizg’ish rangli. O’zbekistonda asosan soz tuproqli adirlarda tarqalgan. Ayrim joylarda jamoa hosil qilib o’sadi. Kiyiko’t - Ziziphora turkumi vakillari bir va ko’p yillik o’tlardan tashkil topgan. Kosachasi ingichka naysimon, 13 tomirli, bo’g’zi tukli. Gultoji 2 labli, ichi tukli, halqasiz. Changchisi 2 ta. Efir moyiga boy, shuning uchun xushbo’y. O’rta Osiyoda 10 ta, O’zbekistonda 7 ta turi uchraydi. Dorivor kiyiko’t - Z. pedicillata ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bir ncchta, ingichka, sershox, asosi biroz

yog’ochlangan, bo’yi 20-70 sm. Barglari qarama-qarshi joylashgan, nashtarsimon yoki tor nashtarsimon. To’pguli kallaksimon. Gultoji och binafsha rangli. Mevasi silliq yong’oqcha. O’zbekistonda adir va tog’ yonbag’irlarda keng tarqalgan. Efir moyli dorivor o’simlik. Arslonquyruq – Leonurus turkumi bo’yi 50-150 (200) sm bo’lgan ko’p yillik o’t o’simliklar. Poyalari bir nechta, tik o’suvchi, shoxlangan, to’rt qirrali. Barglari oddiy, bandli, tuxumsimon yoki elipssimon, past va o’rta qismlaridagilari besh, yuqoridagilari uch bo’lakka qirqilgan, poyada qarama-qarshi va binafsha rangli. Mevasi 4 ta yong’oqchadan iborat. O’zbekistonning toshli va chag’irtoshli tog’ yonbag’irlarida o’sadi. Turkiston arslonquyrug’i – L. turkestanica dorivor o’simlik bo’lib? uning yer ustki qismidan foydalaniladi. Tarkibida flavonoidlar, alkaloidlar, iridoidlar, saponinlar, C vitamini, karotin, kislotalar, achchiq, oshlovchi va boshqa moddalar bor. Arslonquyruqdan tayyorlangan preparatlar tinchlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga o’simlik preparatlari qon bosimini tushiradi, yurak faoliyatini yaxshilaydi, qon tomirlarini kengaytiradi. Arslonquyruq preparatlari yurak-qon tomir kasalliklarini davolash uchun buyuriladi. Bundan tashqari, asab kasalliklarida ham davo bo’ladi. Yalpiz – Mentha turkumi turlari ko’p yillik o’t o’simliklar. Poyasi tik o’suvchi, ko’p, oddiy yoki shoxlangan, 4 qirrali, siyrak tukli, balandligi 30-80 sm. barglari oddiy, cho’ziq yoki nashtarsimon, qisqa bandli, chetlari mayda tishchali, poyada qarama-qarshi joylashgan. To’pguli poya va shoxlarning uchida joylashgan, yoyiq boshoqsimon. Guli qiyshiq, mayda, gultoji pushti va och binafsha rangli. Gulkosachasi ham binafsha rangli. Mevasi kosachabarg bilan birlashgan 4 ta yong’oqcha. Respublikamizning barcha viloyatlatlarida uchraydi. Qalampir yalpiz - M. piperita (86-rasm) ning bargi va undan olinadigan efir moyidan foydalaniladi. O’simlik bargi tarkibida efir moyi, karotin, flavonoidlar va boshqa birikmalar bo’ladi. Qalampir yalpiz bargining asosiy ta’sir qiluvchi shifobaxsh birikmasi uning tarkibidagi efir moyi va uning tarkibiy qismi hisoblangan mentoldir. Xalq tabobatida yalpiz bargining damlamasi jigar va o’t

pufaklari kasalliklarida o’t haydovchi, og’riq qoldiruvchi, qusishga qarshi, ovqatni hazm qildiruvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Yalpiz bargi va uning efir moyi tinchlantiruvchi, spazmolitik, antiseptik va o’t haydovchi xossalarga ega. Ular ta’sirida oshqozon sekresiyasi kuchayadi, ishtaha yaxshilanadi, silliq muskularni bushashtirib, spazmlarni yo’qotadi, jigar o’tini ko’paytiradi. Limono’t – Melissa turkumi ko’p yillik, sertukli, 30 - 60 sm balandlikdagi o’t o’simlik. Poyasi bitta yoki ko’p, qarama-qarshi shoxlangan. Barglari tuxumsimon, bir oz o’tkir uchli, sertuk (ustki tomonidan), arrasimon qirrali bo’lib, qisqa bandi bilan poya va shoxlarida qarama-qarshi o’rnashgan. Oq rangli, tukli, ikki labli gullari gul bandi bilan barg qo’ltig’iga joylashib, to’p gulni hosil qiladi. Mevasi 4 ta yong’oqcha. Dorivor limono’t - Melissa officinalis yer ustki qismida efir moyi, S vitamini, karotin, fenilkarbon kislotalar, triterpenlar, flavonoidlar, oshlovchi va boshqa moddalar, urug’ida yog’ bor. Limono’t dorivor preparatlari Ibn Sino aytishicha yurakni mustahkamlaydi va unga yordam beradi, shuningdek, traxoma, xiqichoq tutish, og’izdan yomon hid kelishi va boshqa kasalliklarni davolaydi. Xalq tabobatida limono’t bilan nevroz, bronxial astma, ayollarni toksikoz, klimaks, yurak urishini buzilishi va boshqa kasalliklar davolanadi. Tog’rayhon - Origanum turkumi ko’p yillik, bo’yi 30-60, ba’zan 90 sm ga etadigan xushbo’y o’t o’simlik. Poyasi bir nechta, tik o’suvchi, yuqori qismi sershoxli, tukli va to’rt qirrali bo’ladi. Bargi oddiy, cho’ziq tuxumsimon, o’tkir uchli, tekis qirrali bo’lib, bandi bilan poyada qarama-qarshi o’rnashgan. Gullari mayda, barg qo’ltig’ida 2-3 tadan joylashib, qalqonsimon to’pgul hosil qiladi. Qalqonsimon to’pgullar poya uchida ro’vaksimon to’pgulni vujudga keltiradi. Mevasi kosachabarg bilan birlashgan to’rtta yong’oqcha. Quruq, ochiq o’tloqlarda, quruq o’rmon va o’rmon yoqalarida, tepaliklar, qiyalar, toshloqlar hamda butazorlarda o’sadi. Oddiy tog’rayxon – Origanum tytthanthum tarkibida efir moyi, oshlovchi moddalar, askorbin kislota va fenol-karbon kislotalar bo’ladi. Tibbiyotda tog’rayhondan tayyorlangan preparatlar ichak atoniyasi kasalligida hamda ishtaha

ochuvchi va ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. Bulardan tashqari, u balg’am ko’chiruvchi dori va terlatuvchi vosita sifatida ham ko’llaniladi. Efir moyi esa tish og’rig’ini qoldirish uchun ishlatiladi. Marmarak (mavrak) - Salvia turkumi ko’p yillik, bo’yi 20-50 sm ga etadigan yarim buta, ko’p yillik o’tlar. Poyasi ko’p sonli, shoxlangan, serbarg, to’rt qirrali, pastki qismi bir oz yog’ochlangan. Bargi oddiy, uzun bandli, poyaning eng yuqori qismidagilari bandsiz bo’lib, poyada qarama-qarshi o’rnashgan. Gullari qisqa bandli, mayda, poya va shoxlarining yuqori qismida boshoqsimon doira shaklidagi soxta to’pgul hosil qiladi. Guli qiyshiq gulkosachasi ikki labli, sertuk, gultojisi ikki labli, ko’k binafsha rangda, otaligi ikkita, onalik tuguni to’rt bo’lakli, yuqoriga joylashgan. Mevasi 4 ta yong’oqchadan tashkil topgan. O’rta Osiyoda 34 turi, O’zbekistonda 14 turi o’sadi. Marmarak - S. sclerea poyasi qattiq, to’rt qirrali, oddiy yoki shoxlangan, bo’yi 50-100 sm. Barglari yirik, qarama-qarshi joylashgan, tuxumsimon, asosi yuraksimon, cheti qo’sh kungirali. Gultoji och pushti-binafsha rangli. Adir va tog’larda, dalalarda va bog’larda tarqalgan. Bargi tarkibida efir moyi, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, flavonoidlar, ursol va oleanol kislotalar hamda boshqa birikmalar bor. Marmarak bargining preparatlari burishtiruvchi, dezinfeksiyalovchi va yuqori nafas yo’llari yallig’langanda yallig’lanishga qarshi ta’sir etuvchi dori sifatida, og’iz (stomatit va gingivit) va tomoqni chayqash uchun ishlatiladi.

86-rasm. Yalpizdoshlar ( Lamiaceae ): 1-3. Ko’kamaron ( Scutellaria ) umumiy ko’rinishi, guli, mevasi, 4-5. Rozmarin ( Rosmarinus ) novdasi, guli, 6-7. Betonika ( Betonica ) gullari, 8. Likopus ( Lycopus ) guli, 9. Yalpiz ( Mentha ) guli, 10. Teukrium ( Teucrium ) guli, 11. Tog’jambil ( Thymus ) guli

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

O'xshashlar

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi

Kommelinkabilar kichik ajdodi