Tarkibida lipid tutuvchi o'simliklar - Botanika - Referatlar

Tarkibida lipid tutuvchi o'simliklar

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.82421875 KB

Ko'chirib olish

Tarkibida lipid tutuvchi o’simliklar Reja: 1. Tarkibida lipid saqlovchi o’simliklar 2. Vitaminlar 3. Fermentlarning tuzulishi va spetsifikligi 4. Allosterik fermentlar

Tarkibida lipid saqlovchi o’simliklar Simlik moylari o’simliklarning to’qimalarida keng tarqalgan. Lipidlar o’simlik hujayralarining asosiy moddalaridan bo’lib, ayrimlarida ular juda ko’p to’planadi (lokalizatsiyalanadi). Ular asosan o’simliklar urug’larida to’planib, ayrimlarida 50- 70% gacha bo’lishi mumkin. Yog’larni juda ko’p miqdorda to’playdigan o’simliklar guruhi moyli o’simliklar deb nom olgan va ular sanoat ahamiyatiga ega bo’ladi. Sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan bu guruh o’simliklariga hozirgi kunda 100ga yaqin o’simliklar kiradi. O’zbekistonda asosiy moyli urug’ sifatida paxta chigiti ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda paxta dalalari qisqartirilishi natijasida, paxta chigiti o’rnini qoplay oladigan boshqa moyli o’simliklar ekish ishlarini amalga oshirish orqali respublikamiz uchun noan’anaviy moyli o’simliklardan kungaboqar, maxsar, soya o’simliklarining seleksiyasi va ularning moyini qayta ishlash texnologiyalari o’rganilmoqda. Moyli ekinlar guruhini xilma-xil ekinlar tashkil qilgan. Bu ekinlar har xil botanik oilalarga mansub bo’lib morfologik va biologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Moyining chiqishi, sifati, qo’llanishi har xil bo’ladi. Ushbu ekinlarning urug’i va mevasi tarkibida 20-60-% moy bo’lib, oziqovqatda, konserva ishlab chiqarishda, qandolat va non mahsulotlari tayyorlashda qo’llaniladi. Bundan tashqari, o’simlik moyi margarin, sovun, lok, bo’yoq, olif, stearin, linoleum ishlab chiqarishda, tabobatda, parfyumeriyada, teriga ishlov berishda qo’llaniladi. Ammo moyli ekinlarni ulushi har xil. Kungaboqar, soya, raps moyli ekin sifatida keng tarqalgan, boshqa ekinlar kam tarqalgan: ularga moyli zig’ir, kunjut, maxsar, xantal, kanakunjut, moyli ko’knor, yeryong’oq, krambe, perilla, lyallemansiya va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Moyli ekinlarning ahamiyati ularning moyini xalq xo’jaligida foydalanishiga bog’liq. Moy ishlab chiqarilgandan keyin qolgan kunjara va shrot chorva mollariga yuqori to’yimli ozuqa hisoblanadi. Ayrim moyli ekinlar silos tayyorlashda qo’llaniladi. Yer yuzida moyli ekinlar ko’p tarqalgan, ekin maydoni 140 mln ga dan ortiqdir. Eng ko’p tarqalgan ekinlar - soya (73,5 mln ga), kungaboqar (18,33 mln ga) indov (22,25 mln ga), yeryong’oq (21,78mln ga), moyli zig‗ir (7,5

mln ga), kunjut (6,75 mln ga). Moyli ekinlar AQSH, Kanada, Hindiston, Braziliya, Argentina, Xitoy, Pokiston, Rossiya, Moldova, Ukrainada tarqalgan. O’zbekistonda moyli ekinlardan maxsar, kungaboqar, kunjut, yeryong’oq, moyli zig’ir va soya ekilmoqda, qadimdan kunjut, zig’ir, indov, maxsar urug’i, paxta chigiti, meva danaklaridan o’simlik moyi olingan. Ayrim o’simlik moylari (kastor, zaytun, bodom va boshqalar) tibbiyot va kosmetik preparatlar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Moyli urug’lardan olinadigan oqsil moddalari odam va hayvon ozuqasining biologik qiymatini oshiruvchi qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Moyli urug’lar urug’ va meva po’stlari asosan sellyulozadan tashkil topganligi sababli spirt ishlab chiqaruvchi gidroliz zavodlariga xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Moyli urug’lar va ularni qayta ishlash mahsulotlari moylar va oqsillardan tashqari bir qator biologik faol birikmalar bo’lgan vitaminlar va provitaminlarga ham boydir (tokoferollar, steroidlar, karotinoidlar va boshqalar). Undan tashqari moyli urug’lar boshqa urug’lardan xilma xil fosfolipid kompleksi hamda makro- va ultramikroelementlar to’plamining miqdori bilan ajralib turadi. Moyli urug’larning kimyoviy tarkibi ularni sanoatda kompleks qo’llash imkoniyatini yaratadi. Moyli urug’larni yig’ib olish, qayta ishlash va saqlash texnologiyalari, ular tarkibidagi barcha qimmatli moddalar to’plamini tayyor mahsulotlar tarkibida saqlab qolishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bugungi kunda jahon miqyosida ozuqa o’simlik moyi sifatida 1-o’rinda soya moyi, 2-o’rinda kungaboqar moyi, 3-o’rinda palma moylari, 4-o’rinda indov moy va keyingi o’rinlarda chigit, zaytun, kunjut, maxsar va boshqa moylar qo’llanilmoqda. Vitaminlar Vitaminlar biologik faol moddalar bo’lib, organizmda moddalar almashinuvida qatnashadi. Rus olimi N.I. Lunin (1853-1938) 1880-yilda himoya qilgan doktorlik dissertatsiyasida vitaminlar hayvonlar organizmi uchun muhim modda ekanligini birinchi bo’lib isbotladi. Uning xulosasiga ko’ra, ovqat tarkibida oqsillar, yog’lar, uglevodlar, tuzlar va suvdan tashqari, alohida moddalar ham bo’ladi, bularsiz organizm yashashi mumkin emas, deyilgan edi. Keyinchalik bu noma’lum muhim

moddalar 1912-yilda K. Funk tomonidan vitaminlar deb nomlandi (vita-hayot degan ma’noni bildiradi). Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo’lib, ularning har biri odam organizmida muhim fiziologik vazifani bajaradi. Organizmda Vitamin sintez qilinmaydi, kishi o’zi uchun zarur Vitaminni turli ovqat moddalari bilan oladi. Ovqatda Vitamin yetishmaganda gipovitaminoz, mutlaqo bo’lmaganda avitaminoz paydo bo’ladi. Vitaminning asosiy manbai o’simliklardir (qarang Vitaminli o’simliklar). Vitamin hosil bo’lishida mikroorganizmlar ham katta rol o’ynaydi. Vitaminning biologik ahamiyati moddalar almashinuviga rostlovchi taʼsir etishdan iborat. Vitamin organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarni kuchaytiradi, organizmning oziq moddalarni o’zlashtirishiga taʼsir ko’rsatadi, hujayralarning normal o’sishiga va butun organizmning rivojlanishiga yordam beradi, organizmda fermentlar tarkibiga kirib, ularning normal funksiyasi va faolligini taʼminlaydi. Vitamin organizmda energiya almashinuvida (B, B2.), aminokislotalar (B6, B12 ) va yog kislotalar (pantotenat kislota) biosintezida, fotoresepsiya jarayonida (A vitamin), qon ivishida (K vitamin) va kalsiyning o’zlashtirilishida (D vitamin) ishtirok etadi. Shunday qilib, organizmda biror vitamin yetishmasa yoki butunlay bo’lmasa, moddalar almashinuvi buziladi. Oziq-ovqatda Vitamin yetishmaganda kishining mehnat qobiliyati pasayadi, organizmning kasalliklarga hamda tashqi muhitning noqulay taʼsiriga chadami kamayadi. Vitamin yetishmovchiligiga ovqat tarkibida Vitamin kam bo’lishigina emas, balki ularning ichakda so’rilishi, to’qimalarga yetkazib berilishi va biologik faol shaklga aylanishi jarayonlarining buzilishi ham sabab bo’ladi. Lekin baʼzi Vitaminning fiziologik ehtiyojdan ortiqroq bo’lishi gipervitaminozga olib kelishi ham mumkin. Keyingi yillarla 30 dan ziyod vitaminning kimyoviy tuzilishi to’la o’rganilib, ko’plari sintez qilindi. A vitamini bolaning o’sishiga taʼsir qiladi. Organizmning infeksiyalarga qarshi chidamligini oshiradi. Terini va shilliq pardalarni normal holatda tutib turadi. Moddalar almashinuvida, xususan, yog’ almashinuvida qatnashadi. A vitamini organizmga yetarli miqdorda tushib turmasa infeksiyalarga qarshi chidamlilik susayib ketadi. Teri va shilliq

pardalar quruq bo’lib qoladi. Ko’zning quvvati pasayadi. Bu vitamin baliq moyida, sariyog’da, tuxum sarig’ida, sutda ko’p bo’ladi. O’simlik mahsulotlari (pomidor, sabzi, apelsin va boshqalar) da karotin bor. U organizmda vitamin A ga aylanadi. D vitamini (kalsiferol) organizmda kalsiy va fosforning almashinuviga yordam beradi. Shuningdek, suyak to’qimasining shakllanishiga va ijobiy o’sishiga taʼsir qiladi. Bu vitamin raxitning oldini olish va davolashda qo’llaniladi. D vitamini baliq moyi, jigar, go’sht mahsulotlari, tuxum sarig’ida mavjud. B1 vitamini (tiamin) markaziy asab tizimi faoliyati va uglevod almashinuvida qatnashadi. U sut, tuxum sariyog’, go’sht, jigar, non, suli yormasi va no’xat kabi mahsulotlar tarkibida uchraydi. B2 vitamini oqsil va uglevod almashinuvida muhim rol o’ynaydi. Bu vitamin ovqatning meʼda-ichak tizimida yaxshi hazm bo’lishiga yordam beradi. Organizmning o’sishi va rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Uning organizmga yetarli miqdorda tushib turmasligi natijasida vazn kamayib, behollik kuzatiladi. Ko’z shilliq pardalarida o’zgarish paydo bo’lishi, teri kasalliklari yuzaga kelishi mumkin. B2 vitamining eng muhim manbalari – sut, pishloq, tvorog, tuxum, go’sht va non hisoblanadi. B12 vitamini oqsil almashinuvida qatnashadi. Organizmning o’sish va rivojlanishiga ijobiy taʼsir etadi. Qon hosil bo’lishida juda katta ahamiyatga ega. B12 vitamini sut, pishloq, go’sht, jigar, buyrak, tuxum sarig’i tarkibida mavjud. S vitamini uglevod, oqsil va minerallar almashinuvida, organizmdagi oksidlanish- qaytarilish jarayonlarida va qon hosil bo’lishida ishtirok etadi. S vitamini organizmning infeksiyalarga chidamliligini oshiradi va to’qimalar hamda hujayralarning o’sishiga yordam beradi. Shuningdek, mayda qon tomir (kapillyar)larning devorini mustahkamlaydi. Bu vitamin meva-sabzavotlar tarkibida ko’p bo’ladi. S vitamini yorug’lik va qaynash jarayonida tez parchalanib ketgani bois mahsulotlarni to’g’ri saqlash va pishirish muhim ahamiyatga ega. Bolanining rivojlanishida vitaminlarning ahamiyati katta. Vitaminlar moddalar almashinuvi jarayonining nazoratchilaridir. Ayniqsa, ular bolaning o’sish va rivojlanish jarayoniga bevosita aloqador bo’ladi. Kasalliklarga qarshi chidamini oshiradi, yaʼni immunitetni

mustahkamlaydi. O’sish davrida bolaning vitaminlarga bo’lgan ehtiyojini qondirish, uning kelajakda sog’lom bo’lib rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Fermentlarning tuzulishi va spetsifikligi Fermentlar oqsil tabiatli biologik katalizatorlardir. “Ferment” atamasi (lat. fermentum – achish) XVII asr boshlarida gollandiya olimi Van Gelmont tomonidan taklif etilgan bo`lib, u spirtli bijg`ish uchun qo`llanilgan edi. Dastlabki davrda ferment so`zi faqat achish jarayoni bilan bog`liq holda qabul qilinib, achitqilarning o`zi achish fermenti deb qaralgan hamda ularning ta’siri tirik organizm bilan bog`liq, degan xulosaga kelingan. Hujayradan tashqarida ta’sir etadigan biokatalizator, ya’ni tashkil topmagan fermentlar 1878 yilda Kyune tomonidan fanga kiritilgan enzim (yunoncha enzym – “achitqi ichida” degan ma’noni bildiradi) nomi bilan yuritila boshlandi. 1897 yili Byuxner tomonidan hujayradan glyukozani tirik achitqilar singari etil spirt va karbonat angidridga parchalaydigan erkin achitqi ekstrakti olindi hamda ferment va enzim nomlari orasidagi farq yo`qoldi. Hozirgi vaqtda ferment va enzim so`zlari to`la sinonim bo`lib, bir ma’noda qo`llaniladi hamda adabiyotlarda har ikkala atamadan deyarli teng foydalaniladi. Oqsillar struktura tuzilishining barcha xususiyatlari fermentlar uchun ham tegishlidir. Ular ham 4 ta tuzilish darajasiga ega: birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to`rtlamchi. To`rtlamchi strukturaga ega fermentlar protomer (subbirliklar) dan tuzilgan. Barcha oqsillar singari fermentlar ham oddiy (protein-ferment) va murakkab (proteid-ferment) ga bo`linadi. Murakkab fermentlar apoferment – oqsil qismi va oqsil bo`lmagan qism – kofaktorlardan iborat. Fermentlarning kofaktorlari bular – metall ionlari va kofermentlar (organik birikmalar) dir. Apoferment va kofaktorlar alohida bo`lganda katalizator sifatida faollikka ega bo`lmaydi. Apoferment va kofaktor alohida faol emasdir, ularning birikishi faol fermentni hosil qiladi va uni xoloferment deyiladi. Kofaktorlar termostabil moddalardir, ko`pchilik moddalar qizitilganda faolligini yo`qotadi. Fermentning faol markazi deb oqsil ferment molekulasining substrat bilan birikishini, uning ximiyaviy o`zgarishini ta’minlaydigan qismlariga aytiladi. Bunday ma’lum bir

vazifani bajaradigan bir qator qismlar oddiy va murakkab fermentlarning uchlamchi strukturasida bo`ladi. Murakkab fermentlarning faol markazi tarkibiga kofaktorlar kiradi. To`rtlamchi strukturaga ega oligomer fermentlarda faol markazlar soni subbirliklar soniga teng bo`lishi mumkin. Faol markaz ko`pincha ferment molekulasining yuzasida botiq yoki tirqish ko`rinishidagi qismidir. Shakli bo`yicha faol markaz uning ichiga kiradigan substrat molekulasiga komplementar - mos keladi. Faol markaz fermentning spesifikligini va katalitik faolligini ta’minlaydigan, fazoda ma’lum ravishda orientasiyalangan bir qator funksional guruhlardan iborat. Ular orasida substratga yaqinlikni, ya’ni spesifik bog`lanishni ta’minlaydigan kontakt yoki aloqa qismi hamda substratni ximiyaviy o`zgarishini ta’minlaydigan katalitik faol markaz farq qilinadi. Odatda fermentning faol markazini polipeptid zanjirning 12-16 ta aminokislota qoldiqlari tashkil qiladi. Faol markazni tashkil etadigan aminokislotalar polipeptid zanjirning fazoviy taxlanishida ular yaqinlashib, faol markazni tashkil etadi. Bundan fermentativ faollik uchun polipeptid zanjir qolgan qismining zarurligi yo`q, degan xulosani chiqarish kerak emas, chunki molekulaning boshqa qismlari faol markazning fazoda uch o`lchovli konfigurasiyasini belgilab, guruhlarning reaktsiya qobiliyatini ta’minlaydi. Oddiy fermentlarda faol markazning aloqa va katalitik qismlarining funksional guruhlari vazifasini aminokislotalarning faqat yon radikallari bajaradi. Murakkab fermentlarda esa bu jarayonlardagi asosiy vazifani kofaktorlar bajaradi. Fermentlarni struktur tuzilishi. Fermentlar оq sil tabiatli mоddalar b o’lganligi uchun ularga оq sil qurilishidagi 1-chi, 2-chi, 3-chi, 4-chi qurilish darajalari ham хоs. Funktsiоnal оqsillarga o’хshash fermentlar ham оddiy (prоtein– ferment) va murakkab (prоteid – ferment) larga bo’linadi. Murakkab fermentlarning оq sil qismi – apоferment , оqsil bo’lmagan qismi kоfaktоr deyiladi. Kofaktorlar termostabil moddalardir, ko’pchilik fermentlar qizdirilganda faolligini yo’qotadi. Fermentlarning kоfaktоr vazifasini metall iоnlari va kоfermentlar bajaradi. Apоferment va kоfaktоr bir biridan ajralgan hоlda katalizatоr sifatida faol emas. Ularning birlashishi fermentning faоl mоlekulasini yuzaga keltirib,

хоlоferment deb ataladi. Fermentlarni funktsiоnal tuzilishi. Оddiy va murakkab fermentlar strukturasida ma’lum bir funktsiyani bajaradigan q atоr qismlari bоrligi aniqlangan. A–оddiy ferment, b–murakkab ferment, v–allоsterik ferment A - faоl markaz, S-substrat, R-regulyatоr yoki allоsterik markaz; - katalitik qismi, 2-kоntaktli qism, 3-kоfaktоr. Ferment mоlekulasini funktsiоnal tuzilish sхemasi Har bir ferment m оlekulasida faоl markazi (A) mavjud, ya’ni substratni - (S) biriktiruvchi qism. Rasmda fermentning faоl markazi «bоtiqliq» shaklida ko’rsatilgan. Ba’zi bir manbalarda « cho’ntak » deyiladi. M urakkab fermentning faоl markazi tarkibiga kоfaktоrlar kiradi. 4-lamchi qurilishga ega оligоmer fermentlarda faоl markazlar sоni subbirliklar sоniga teng bo’lishi mumkin - bittadan markaz subbirliklarga. Ba’zida fermentning ikkita subbirligi faоl markazning funktsiоnal qоbiliyatini hоsil bo’lishida ishtirоk etadi. M urakkab fermentlarda faоl markazdan tashqari (regulyatоr) bоshqaruvchi yoki allоsterik markazi mavjud bo’lib, ferment mоlekulasida fazоviy faоl markazdan

ajralgan allоsterik (grekchadan allos – bоshqa, yot, begоna) deb nоmlanishiga sabab bu markaz bilan bоg’lanuvchi mоlekulalar qurilishi bo’yicha substratga o’хshamaydi, lekin faоl markazga substratni birikishi va o’zgarishga uchrashida uning kоnfiguratsiyasini o’zgartirgan hоlda ta’sir ko’rsatadi. Ferment molekulasida faol markazdan tashqari allosterik (grekcha allos – boshqa, yot va steros – fazoga, strukturaga oid) markaz ham bo`lishi mumkin. U ferment molekulasida fazoviy jihatdan faol markazdan ajralgan holda bo`ladi. Allosterik markaz bilan bog`lanuvchi molekulalar tuzilishiga ko`ra substratga o`xshamaydigan, lekin faol markazda uning konfiguratsiyasini o`zgartirgan holda substratning bog`lanishi va o`zgarishiga ta’sir etadigan markaz tushuniladi. Ferment molekulasi bir nechta allosterik markazlarga ega bo`lishi mumkin. Allosterik markaz bilan bog`lanuvchi moddalar allosterik effekrorlar deb ataladi. Allosterik markazga effektorlarning birikishi ferment molekulasining uchlamchi, ba’zan to`rtlamchi strukturasini va unga muvofiq ravishda faol markazning konfigurasiyasini o`zgartirib, enzimatik faollikni kuchayishi yoki pasayishiga olib keladi. Shunga mos ravishda allosterik effektorlar ijobiy (aktivatorlar) yoki salbiy (ingibitorlar) deb ataladi. Allosterik fermentlar odatda oligomer tuzilishga ega bo`lib, bir-biridan ma’lum masofada joylashgan bir nechta faol markaz va bir nechta allosterik boshqaruvchi markazga ega bo`ladilar. Raqobatdosh bo’lmagan ingibirlanishning deyarli barcha holatlari (kamdan kam uchraydigan baʼzi raqobatli ingibirlanish ham) allosterik boshqaruv shaklidir. Biroq allosterik ravishda boshqariladigan ba’zi fermentlar ularni ajratib turadigan o’ziga xos xususiyatlarga ega Allosterik fermentlar odatda turli xil oqsilli subbirliklarda joylashgan bir nechta aktiv markazlarga ega. Allosterik ingibitor fermentga birikkanida, oqsil subbirlikdagi barcha faol markazlar biroz o’zgartiriladi va natijada kamroq ishlaydi. Shuningdek, allosterik aktivatorlar ham mavjud. Baʼzi allosterik aktivatorlar fermentning aktiv markazdan boshqa qismiga birikadi va aktiv markaz funksiyalarining o’sishiga olib keladi. Bundan tashqari, kooperativlik deb ataluvchi jarayonda substratning o’zi allosterik faollashtiruvchi bo’lib xizmat qilishi

mumkin: bitta aktiv markaz bilan birikkanida boshqa aktiv markazlarning faolligi oshadi. Bu allosterik boshqaruv hisoblanadi, chunki substrat birikadigan joyidan uzoqroq bo’lgan aktiv markazlarga ta’sir qiladi. Ferment mоlekulasi bir nechta allоsterik markazga ega bo’lishi mumkin. Allоstetik markaz bilan birikuvchi mоddalar allоsterik effektоrlar deyiladi. Ular allоsterik markaz оrqali faоl markazning funktsiyasiga ta’sir etadi: - Bu ta’sir faоl markaz faоliyatini оsоnlashtiradi yoki zaiflashtiradi. Bunga muvоffiq allоsterik efektоrlar ijоbiy (aktivatоrlar) va salbiylarga (ingibitоrlarga) bo’linadi. Fermentning bitta mоlekulasi bir nechta allоsterik markazlarga ega bo’lishi mumkin. Fermentlarning katta kichikligi substratga nisbatan juda katta bo’ladi

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

O'simliklar chidamliligi va himoyalanish fiziologiyasi

Fiziologik jarayonlarning molekulyar asoslari

O`simlik hujayrasining asosiy strukturasi va funktsiyalari

Botanika faniga kirish. O`simlik hujayralarining tuzilishi

O’simlik hujayrasining tuzilishi va funksiyalari