Tabiatshunoslikni o'qitishning moddiy bazasi__2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

Tabiatshunoslikni o'qitishning moddiy bazasi Reja: 1. Tabiiy ko'rgazmali qurollar. 2. Tajribalar o'tkazish uchun jihozlar. 3. Jonli tabiat burchagi. 4. O'lkashunoslik burchagi.

Ma'lumki tabiatshunoslik darslarini qiziqarli, ta'sirchan o'tkazish uchun maktab tabiatshunoslik xonalari katta ahamiyatga ega. Tabiatshunoslikni o'qitish tirik o'simlik va hayvonlarustida ko'rgazmali va amaliy metodlarni qo'llanish asosida mashg'ulotlar o'tkazishga imkon beradigan moddiy bazani tashkil etishni talab qiladi. Tabiatshunoslik xonasida jorili va jonsiz tabiat bo'yicha kerakli jihozlar mavjud bo'lishi kerak. Probirka, lampa, ter-mometr, har xil hajmdagi o'lchagich idishlar, tasviriy sxematik ekranli ko'rgazmalar, texnik vositalar — diafilm, diapozitivlar, gramplastinkalar (qushlarning ovozi yozilgan) stendlar, jadvallar, tabiiy karta, globus, devoriy gazetalar va hokazo. Tabiatshunoslik xonasini jihozlash, ko'rgazmali qurollar saqlash tizimini ishlab chiqish, darslarda o'qituvchiga yordam berish bularning hammasi o'quvchilarda tashkiliy o'quv va mehnat madaniyatini tarbiyalash vositasi hisoblanadi.

Tabiatshunoslikni o'qitishning moddiy bazasini asosan quyidagilar tashkil etadi: 1. Tabiatshunoslik darslarini jihozlash. 2. Jonli tabiat burchagi. 3. O'lkashunoslik burchagi. 4. Geografiya maydonchasi. Endi bu tashkii etuvchilarning o'ziga xos xususiyatlariga e'tibomi qaratib, ular nimalardan iborat, ular bilan qanday ishlash kerak kabi masalalarni ko'rib chiqamiz. Tabiatshunoslik darslarini jihozlash. O'quvchilar birinchi sinfdan boshlab tabiatni va tabiat bilan bog'liq holda mehnat oliyatini ekskursiyalar, predmetli darslar orqali, «O'qish kitobi»i tabiatshunoslik mazmunidagi matnlar hamda «Atrofimizdagi olam» darsligini o'qish jarayonida bevosita kuzatishlar yo'li bilan o’rganadilar. Bu mashg'ulotlarda o'quvchilarning fikrlash faoliyatini tashkil qilishga yordam beruvchi har xil jihozlardan, ko'rgazmali qurollardan foydalaniladi. Ko'rgazmali

qurollarga tabiiy yoki haqiqiy obyektlar, ularning mulyaji, surati, rasmi, sxemasi kiradi. O'qitishda diafilm va kinofilmlar, teleko'rsatuvlar va o'qitishning boshqa texnika vositalari muayyan maqsadni ko'zlab qo'llaniladi. Tabiiy ko'rgazmali qurollar. Tabiiy ko'rgazmali qurollar jismlardir. Ular o'rganilayotgan material to'g'risida ancha to'g'ri, haqiqatga yaqin tasawurlar berib, bolalarda bevosita qabul qilish asosida tabiatshunoslik tushunchalari hosil bo'lishiga imkon yaratadi. Shunga ko'ra sinfda yoki tabiatshunoslik xonasida jonli tabiatni o'rganish uchun har xil xona o'simliklari, shuningdek, turarjoylardagi daraxtlarga xos bo'lgan shoxchalar, bargtar, gullar, meva va urug'lar bo'lishi zarur. Tabiatshunoslik darslarida jonli tabiat burchagida o'stirilayotgan o'simliklardan, gerbariy va ekskur-siyalardan olib kelingan o'simliklardan foydalaniladi. Tabiat qo'ynida o'tkaziladigan darslarda va ekskursiyalarda tabiiy sharoitlardagi jonli tabiat obyektlaridan foydalaniladi.

Shuningdek, tabiiy obyektlardan hayvonlarni o'rganishda ham foydalanish ma'qul. Garchi ko'pgina hayvonlarni bolalarga sinfda (jonli tabiat burchagida) ko'rsatish mumkin bo'lsa ham ekskursiyalar uyushtirishga e'tibor berish kerak bo'ladi, chunki bunda o'quvchilar faqat ularning tashqi ko'rinishinigina emas, balki xarakterli harakatlari va xulq-atvorlari bilan ham tanishish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Tirik hayvonlar bo'lmaganda ularning chuchelalari (tulumlari), mulyajlari yoki fotosuratlari va rasmlari-dan foydalanish mumkin. Biroq tirik hayvonlarni tabiiy sharoitlarda ko'rsatuvchi kinofilmlar o'quvchilarga ancha haqiqiy tasawurlarni beradi. Jonsiz tabiatni o'rganishda ham tabiiy tarqatma material, masalan, har xil rangdagi granit, sluda, kvars, dala shpati, loy, qum, kalsit (bor, marmar, ohaktosh), tuz (o'g'itlash uchun), tosh tuzi va kaliy tuzi, toshko'mir, ternir, mis rudalarining namunalari, shuningdek, metallar hamda qotishmalar (temir,

cho'yan, po'lat, aluminiy, birinj), tuproq namunalari va boshqalar bo'lishi kerak. Bolalarda bevosita qabul qilish mumkin bo'lmagan tabiat jismlari va hodisalari to'g'risida aniq va to'g'ri tasawurlar hosil qilish uchun ko'rgazmali qurollardan keng foydalaniladi. Tabiatshunoslik kursini o'rganish uchun zarur bo'lgan ko'plab ko'rsatuv jihozlari maxsus do'konlarda sotiladi.Chunonchi 3—4- sinflarda tabiatshunoslikni o'rganish uchun «Jonajon o'lka tabiati» turkumidagi jadvallar chop etilgan. Tabiatshunoslik bo'yicha devoriy o'lkashunoslik suratlaridan, shuningdek, zoologiya bo'yicha ham jadvallardan foydalanish mumkin, ular tabiatning o'lkashunoslik obyektlari to'g'risida tasawur va tushunchalarni shakllantirishga yordam beradi. 1—4- sinflarda bosma rasmlari, ularni ifodalovchi matnlari, hamda savol-topshiriqlari bo'lgan «Kundalik kuzatish daftari»dan foydalanish zarur. «Kundalik kuzatish daftari» bilan o'quvchilar faqat sinfdagina emas, balki uyda ham ishlaydilar. Kundalikdagi

yozuvlar o'quvchilarga o'z kuzatishlarini tahlil qilishga, tabiat hodisalari o'rtasidagi sabab- bog'lanishiarni, shuningdek, odamlar mehnatining tabiat bilan o'zaro aloqasini aniqlashga yordam beradi. Xarita va globus. O'quvchilar 4- sinfda xarita va globus to'g'risida dastlabki tasawurlarni oladilar, shuning uchun sinfda O'zbekiston Respublikasiining tabiiy xaritasi, yarim sharlar tabiiy xaritasi, tabiiy zonalar xaritasi, foydali qazilmalar xaritasi bo'lishi kerak. Shuningdek, atrof joyning shartli belgilariga ega bo'lgan yirik masshtabli plani va o'quvchilar yashayotgan hamda o'qiyotgan shahar yoki qishloqning planidan ham foydalaniladi. O'quv- chilarning sinfda va uyda individual ishlashlariga mo'ljallangan «Bizning vatanimiz» atlasi, shuningdek, 4- sinf uchun kontur kartalar to'plamii keng qo'llaniladi. Sinfdagi ishda diametri 42,5 sm li globusdan, indiviudal ishda esa diametri 15 sm H globusdan foydalaniladi.

Proyeksion apparatlar. Proyeksion apparatlarga shishadagi diapozitivlarni namoyish qiladigan proyeksion chiroq, tiniq diapozitivlarni namoyish qiladigan alloskop va filmoskoplar kiradi. Sanoatimizda maktab proyeksion apparatlar maxsus qo'llanma bilan birga tayyorlangan. Darsda diapozitivlarni namoyish qilishdan oldin o'qituvchi qo'llanma mazmuni bilan tanishgan va mavjud apparatlar bilan ishlash uslublarini amaliy ravishda egallagan bo'lishi kerak. Tabiatshunoslik dasrlarida kodoskop, ketma-ketlik usulida bajarilgan, tiniq pardada chizilgan maxsus transporantlar, shuningdek, yasama qurollar (rangli sxemalar), rasmlar, kesmalar, yon ko'rinishlar va boshqa o'quv qurollari qo'llaniladi. Transporant shu bilan qulayki, u har xil jarayonlar (masalan, ko'lni o't bosishi, manbalar, ya'ni buloqlar hosil bo'lishi, tabiatda suvni doira bo'ylab aylanishi va boshqalar)ni dinamika (harakat)da ko'rsatish imkonini beradi. Kodoskop bevosita apparat stolchasida

odatdagi flomaster, sharikli ruchka yoki qalam bilan tiniq pardada chizilgan har qanday rasm, sxema yon ko'rmishni ekranda ko'rsatishga imkon beradi. Ekran vositalari (diafilmlar, diapozitivlar, slaydlar) mustaqil rolni bajarishi mumkin. Ekran vositalari devoriy suratlar kabi zaruriyatga qarab namoyish qilinadi. Bir darsning o'zida 5—6 kadrdan foydalanish tavsiya qilinadi. Ayrim hollarda 10 gacha kadrdan maqsadga yo'nalgan holda foydalansa bo'ladi. UJar hujjatli, ko'rinishli yoki multiplikatsiyalashgan bo'lishi mumkin. Ekran vositalarining kadrlarini e'tibor bilan ko'rish lozim, lekin uzoq vaqt emas, chunki bunda plyonka va oyna qizib ketadi, oqibatda shakli o'zgarishi yoki yorilib ketishi mumkin. Bundan tashqari, yorug'lik suratni kuchli ta'sirlovchi sifatida ko'zni char-chatadi, shuning uchun ham tezda o'quvchilarning me'dasiga tegadi. Murakkab kadrlardan foydalanishning eng ko'p vaqti 1—2 minut. Agar darsning maqsadi o'tilganlarni takrorlash

bo'lsa, unda yorug'lik suratlari (kadrlar)ning soni 20 —25 tagacha ko'paytirilishi mumkin. Ko'rsatilgan suratlarni o'quvchilarning o'zlari tushuntirishlari kerak. Faqat o'quvchi ko'rganlarini noto'g'ri tushuntirayotganda, mavzudan chetlaganda, muhimlarini ko'rmagandagina o'qituv-chining aralashuviga yo'l qo'yiladi. Tajribalar o'tkazish uchun jihozlar. Tajribalar va laboratoriya mashg'ulotlari uchun (darslarda va yosh tabiatshunoslar to'garagida) maxsus jihozlar: o'lchov asboblari, lupa, laboratoriya uskunalari, idishlar, materiallar, yordamchi asboblar kerak. O'lchov asboblariga har xil suyuqliklarning muayyan hajmini o'lchash uchun menzurkalar, termometrlar va shu kabilar kiradi. Jihozlarni ko'rgazmali qurollar do'konlaridan sotib olish mum-kin. Ayrim asboblarni o'quvchilarning o'zlari tayyorlashadi. Laboratoriya uskunalariga laboratoriya shtativlari, uchoyoqlar, spirt lampalari, asbestlangan to'r, probirka qo'yadigan shtativlar, qisqichlar, shuningdek, idishlar

(probirkalar, shisha voronkalar, kolbalar), oq shisha pufakchalari, idishlar to'plami, choy stakanlari, lampochkalar va boshqalar kiradi. Jonli tabiat burchagi. Tabiatda davomli (uzoq vaqt davom etadigan) kuzatish va tajribalar o'tkazish uchun jonli tabiat burchagi tashkil qilinishi kerak, u yerda hayvon va o'simliklarni saqlash va zaruratga qarab ulardan tabiatshunoslikni o'rganishda foydalanish mumkin. Burchak o'quvchilarning darsdan va sinfdan tashqari ishlari uchun baza hisoblanadi. Bu yerda ular yilning istagan vaqtida ish olib borishlari mumkin. Quyi sinflarda tabiatni o'rganishni hamisha bolaJarni doimo o'rab turgan va ufarga tanish bo'lgan o'simlik hamda hayvonlardan boshlash lozim. Bu tamoyilga darslarda ham, sinfdan tashqari mashg'ulotlarda ham amal qilish kerak. Bu tamoyilni amalga oshirishga jonli tabiat burchagidagi jshlar imkon beradi. Shu vaqtning o'zida u o'quvchilarda jonajon vatanga muhabbatni

tarbiyalaydi, tabiat to'g'risidagi bilimlarini kengaytiradi. Ekskursiyalar jonli tabiat burchagini tashkil qilishning boshlanishi bo'lishi mumkin. Suv havzasidagi hayot bilan tanisha turib, o'quvchilar molluska, ninachi qurtlari, har xil qo'ng'izlar, peskar (tanga baliq), shuningdek, suv o'simliklarining barchasi akvarium, shisha bonkalar yoki boshqa yaroqli idishlarga joylashtiriladi. Bog' va polizlarda ko'pincha meva, rezavor meva hamda sabzavot o'simliklari zararkunandalarining g'umbak va qurtlari uchraydi. Ekskursiya vaqtida ularni yig'ib, jonli tabiat burchagida ular ustida hasharotlar taraqqiyotining butun siklini tekshirib borish va qurtning harakatsiz g'umbakka aylanishini, g'umbakdan kapalak chiqishini kuzatishni tashkil qilish mumkin. Jonli tabiat burchagiga keltiriladigan tirik obyektlar alohida daftarda hayvon yoki o'simlikning keltirish vaqti (kuni), fcimdan qabul qilinganligi, hayvonning nomi va holati ko'rsatilib qayd etib borilishi kerak.

Jonli tabiat burchagi uchun xona. Jonli tabiat burchagi uchun xona ajratilgani ma'qul. Bunga imkoniyat bo'lmaganda burchak o'simlik va hayvonlari tabiatshunoslik xonasi yoki sinfga joylashtiriladi. Jonli tabiat burchagi uchun xona yorug' bo'lishi kerak, deraza ro'parasiga qo'yilgan har xil tagliklar ham suv hayvonlari hamda suv o'simliklari bo'lgan akvariumlarni qo'yish uchun qulay bo'lishi lozim. Agar jonli burchak alohida xonada bo'lsa, unda qushlarni ham saqlash mumkin. Barcha qush qafaslariga tozalash oson bo'lishi uchun harakatlanadigan taglik va oziq uchun harakatlanadigan yashik o'rnatiladi. Maktab tabiat burchagida jo'r, sa'va, to'ti, chittak kabi qushlarni saqlash ma'qul. Qafaslar devor yoki derazalarga ilib qo'yiladi, ularni shamol o'tib turadigan joyga qo'ymaslik kerak, bunday joy qushlar uchun halokatlidir. Terrariumlar xona o'rtasiga yoki devor bo'ylab qo'yilgan, stolchalarga o'rnatiladi. Sutemizuvchilarning (olmaxon, dengi/ cho'chqasi)

katakchalari xonaning qorong'iroq qismida polga qo'yiladi. Agar tabiatshunoslik xonasi katta bo'lmasa, o'simlik va hayvonlarning bir qismi sinflarga joylashtiriladi, kerak bo'lganda ulardan foydalaniladi. Jonli tabiat burchagini jihozlash. Burchakda hayvonlar uchun ajratilgan joy ularning tabiatdagi hayot sharoitlariga mos bo'lishi kerak. Akvariumni zoodo'kondan olgan ma'qul. Ammo akvarium sifatida xohlagan shisha idishdan foydalanish mumkin, lekin shuni hisobga olish kerakki, baliqlar asosan to'rtburchak idishda yaxshi ko'rinadi. Akvariumdagi baliqlar soni uning katta-kichikligiga (o'lchamiga) va undagi o'simliklarning soniga muvofiq bo'lishi kerak, bunda yutiladigan va chiqariladigan kislorodning balansi ta'minlansin. Akvarium baliqlari doimiy parvarishga muhtoj. Ularga oziqni zoodo'kondan sotib olish mumkin. Baliqlar shartli refleks hosil qilishlari uchun ularni muayyan vaqtda oziqlantirish kerak. Bolalar suv haroratini termometr bilan o'lchab tekshirib boradilar.

Sudralib yuruvchilar, suvda va quruqlikda yashovchilar uchun xilma-xil ko'rinish va o'lchamdagi terrariumlar quriladi. Odatdagi terrarium metalldan yoki yog'ochdan tayyorlangan yashik bo'lib, yon va tepa devorlari shisha va to'rdan iborat. Shisha devor terrariumda yashovchilarni kuzatish, yon devor hamda tepasining to'rdan bo'lishi toza havo bilan ta'minlash imkoniyatini beradi. Terrariumning metall tagligiga tuproq sepiladi, unga o'simliklar o'tqaziladi va suvli idish joylashtiriladi. Terrariumga unda yashovchilarning yashirinishlari uchun toshlar qo'yiladi. Suvga va quruqlikka ehtiyojmand suv baqalari va tritonlar uchun akva-terrarium, ya'ni quruqlik oroli bo'lgan akvarium quriladi, uni akvarium tagiga tuproq solingan va suv sathidan bir oz ko'tarilib turadigan shisha bonka qo'yib tayyorlash qiyin emas. O'simlik va hayvonlar namunalarini yig'ish, kuzatishlar tashkil qilish. Jonli tabiat burchagining aholisi (ya'ni o'simlik va hay-vonlari) uning asosini tashkil qiladi, unga qarab jihozlar

tanlanadi. O'simlik va hayvonlar to'plami tabiatshunoslik dasturiga ko'ra, o'lkashunosltic xususiyatlari hisobga olinib belgilanadi. Barcha xona o'simliklari ularning nomlari, qachon va qayerdan olinganligi to'g'risida ma'lumotlar yozilgan yorliqlarga ega bo'lishlari zarur. Awalo, o'simliklarning shundaylarini tanlash kerakki, bunda, jumladan, quruq iqlimga (kaktus, aloe), nam iqlimga (asparagus, tradeskansiya) moslashgan o'simliklarni, tropik o'simliklarni (be-goniya), mo'tadil iqlim o'smliklarini (navro'zgul), yorug'likni sevuvchi (xina) va soyaga chidamli (plushch, aspidistra) o'sim¬liklarni namoyish qilish mumkin bo'lsin. Keyin shunday o'simliklar tanlanadiki, ular bilan, masalan, yorongul, fuksiya, begoniya, kaktus, tradeskansiya, elodeya, binafsha kabilarning har xil turlari yordamida turlicha tajribalar o'tkaziladi. Tradeskansiyada qalamchalar bilan ko'paytirishni namoyish qilish maqsadga muvofiq. Begoniya, fuksiya, yoron-guldan ham foydalanish mumkin.

Barglardan ko'paytirishni uzumbarg binafshasi va boshqa shu turdagi o'simliklarda ko'rsatish mumkin. Jonli tabiat burchagida tajribalar o'tkazishda har xil madaniy o'simliklarning urug'laridan: loviyaning quruq, ivitilgan urug'idan (1- sinf), rediska, qizil lavlagi, sabzi urug'laridan (2- sinf), pomidor urug'i va paxta chigitidan (3- sinf) keng foydalaniladi. Tajribalar tabiatshunoslik va qishloq xo'jaligi mehnati dasturiga muvofiq o'tkaziladi. Jonli tabiat burchagida hayvonlarning har xil turlari bo'lishi lozim. Barcha akvariumlarda chig'anoqli molluskalar bo'lishi kerak, chunki ular akvarium devorlarini suv o'tlaridan toza- laydi, atmosfera havosidan nafas olganliklari .sababli akva-riumdagi boshqa hayvonlar uchun zarur bo'lgan suvdagi havoni yutmaydi. Baliqlardan yashash sharoitlariga uncha talabchan bo'lmaganlari, masalan, guppi, qilich baliq, tilla baliq, to'rsimon dumli baliq, teleskop, kometa kabilarni saqlagan yaxshi. Aylanchiq baliq, suv qandalasi kabi suv havzalari vakillarini alohida shisha bonkalarda saqlash kerak,

chunki ularni baliqlar yeb qo'yadilar. Shuningdek, yirtqich hisoblangan gambuziyani ham alohida saqlagan ma'qul. Tabiatshunoslikni o'qitish jarayonida akvarium katta rol o'ynay-di, o'quvchilar suv hayvonlarining harakatlanishini, qanday ov qilishlarini kuzatadilar, ularning tana qismlarini ko'radilar. Baliqlarni harakatda ko'rib, bolalar ularning harakat a'zolariga e'tibor beradilar, baliqlar hayotida rang qanday rol o'ynashligini aniqlaydilar. Gambuziya va tangabaliqlarning ko'payishini kuzatishga alohida e'tibor beriladi. Kuzatish kundaliklarida tangabaliq hchinkalari va gambuziya chavoqlarining paydo bo'lishi hamda nvojlanish muddatlari yozib boriladi. Akvariumda hayvonlardan tashqari o'simliklar (shoxbarg, urut, vodokars, vallesneriya, elodeya, ryaska) ham saqlanadi, ular bilan o'quvchilar dasturni o'tish davomida tanishib boradilar. Dasturga muvofiq kichik yoshdagi maktab o'quvchilari baqava qurbaqaning rivojlanishi (itbaliq,

dumli baqacha va yetuk baqaning vujudga kelishi)ni ham kuzatadilar. Jonli tabiat burchagida bolalar ularni solishtirishlari, tana qismlarini ko'rib chiqishlari, ularning tuxumlari bir-biridan qanday farq qilishini, tuxumdan itbaliq rivojlanishini kuzatishlari mumkin. O'quvchilar, shuningdek, kaltakesak va toshbaqalarning xuiq-atvori, harakatlanishi, tashqi xususiyatlarini ham kuzatishsa bo'ladi. Tabiatshunoslik o'qituvchisi o'quvchilarning jonii tabiat burcha-gidagi o'simlik va hayvonlarni izchil ravishda parvarish qilib borishlariga, gullarni muntazam sug'orishlari, barglarni yuvishlari, hayvonlarni boqishlari hamda toza joyda saqlashlariga erishishi kerak. Buning uchun o'quvchilarning navbatchiligi yo'lga qo'yiladi. Jonli tabiat burchagidagi tajriba, kuzatish va amaliy ishlar o'qituvchining diqqat markazida bo'lishi va u tomonidan nazo-rat qilib borilishi kerak. Barcha ishlar reja bo'yicha tuzilishi zarur, reja tuzishda mavsumiylik tamoyiliga amal qilish lozim.

Burchakdagi ishlar yillik, yarim yillik va choraklik reja asosida tuziladi. Reja tuzishda o'quvchilarning qiziqishlari, ishni ud-dalay olishlari hisobga olinadi. Rejada maqsad va mavzuni belgilash, ishning mazmuni va shakllari ochib berilishi, amalga oshirish metodlari ko'rsatilishi, o'quvchilar egallashi mo'l- jallangan amaliy ko'nikmalar belgilangan bo'lishi kerak. Ayrim mavzularni ham rejalashtirish mumkin. (Jonli tabiat burcha¬gidagi ishlar rejasining taxminiy shakliga qarang). Jonli tabiat burchagidagi ishlar rejasining taxminiy shakli Mavzu va ishning mazmuni Mavzu bo'yicha soatlar Ishning boshlanishi va oxiri Amaliy ko'nikmalar Bajarilishi uchun mas'ul shaxs Ish rejasining bajarilishini maxsus jurnalda qayd etib borish zarur. Umumiy daftar jurnal sifatida xizmat qilishi mumkin, unda o'qituvchi o'quvchilar bajargan ishning hajmi va olgan natijalarini ko'rsatadi.

O'quvchilarning «Kundalik kuzatish daftarlari» hisobga olishning shaklidir, unda kuzatishlar qisqacha yozib boriladi, rasmlar chiziladi, quritilgan o'simliklar yelimlanadi. O'lkashunoslik burchagi. 1- sinfdan boshlab o'quvchilar o'z o'lkalari, o'z joylarini o'rganadilar, tabiatda kuzatishlar olib boradilar, ekskursiyalarga chiqadilar. Boshlang'ich sinfda o'qish vaqtida ular boy faktik material to'playdilar, bu material o'lkashu- noslik burchagiga joylashtiriladi. Vaqt o'tishi bilan o'lkashunoslik burchagida boshlang'ich sinfning awalgi bitiruvchilari yiqqan qimmatli materiallar to'planib boradi, undan tabiatshunoslikni o'qitishda muntazam ravishda foydalaniladi. O'lkashunoslik burchagi tabiatshunoslik xonasida yoki alohida sinfda barpo etiladi. Material uch bo'Hmga ajratiladi: «Bizning o'lka», «Ob-havo kalendari (taqvimi)» va «Tabiat belgilari». «Bizning o'lka» stendiga quyidagilar joylashtiriladi:

1. O'z aholi punktining nomi ko'rsatilgan yoki (agar u xaritada bo'lmasa) uning o'rni taxminan ifodalangan xaritasi. 2. O'z joyining nomi ko'rsatilgan O'zbekiston tabiiy xaritasi. 3. Maktab joylashgan joy ifodalangan o'z aholi punktining plani. 4. O'z joyining yuzasi shakllarining fotosuratlari. 5. O'z o'lkasi sanoat ishlab chiqarishini yorituvchi materiallar. Mahalliy sanoat mahsulotlaridan namunalar. 6. O'lka qishloq xo'jaligini aks ettiruvchi materiallar (shu joyda o'stirilayotgan qishloq xo'jaligi o'simliklari har xil turlarining fotosuratlari va gerbariylari). 7. Yashash joyidagi daryoning quyilish hamda boshlanish qismlari, suv havzalari to'g'risidagi ma'lumotlar. 8. Joy tuprog'i to'g'risida ma'lumotlar (shu daryoning tuproq tiplari ko'rsatiladi).

9. O'lkaning o'simlklari to'g'risida ma'lumotlar (madaniy va yovvoyi o'simliklar gerbariylari va fotosuratlari). 10. Hayvonlar to'g'risida ma'lumotlar. (Hayvonlarning fotosuratlari va rasmlari). 11. Tabiatga va ishlab chiqarish korxonalariga o'tkazilgan ekskursiyalarda olib kelingan materiallardan tayyorlangan kolleksiyalar. Kartondan kesilgan, shartli belgilari bo'lgan o'lka xaritasida foydali qazilmalarning joyi ko'rsatiladi. 12. «Bu qiziq» sarlavhasi ostida qiziqarli savollar, tabiat to'g'risidagi asarlardan parchalar, topish uchun hayvonlar tana azolari -- tumshug'i, tirnog'i, qanotlari yoki yon ko'rinish (siluet)lari tasvirlangan rasmlar, bolalarning ekskursiyalarda kuzatish asosida chizgan rasmlari joylashtiriladi. O'lkashunoslik burchagiga o'quvchilar tayyorlagan, shahar, viloyat, tuman tarixi aks ettirilgan albomlar qo'yish lozim, mahalliy sanoat mahsulotlarini ko'rsatish ham mumkin. Bu bo'limda tabiat

muhofazasi masalalari (davlat muhofazasiga olingan o'simlik va hayvonlarning fotosuratlari yoki rasmlari va shu kabilar) aks ettirilishi, viloyat yoki o'lkada joylashgan qo'riqxona va zakazniklarning nomlari ko'rsatiUshi kerak. Ob-havo taqvimi stenddan iborat bo'lib, uning markaziga chislo va oy yozilib, unga shu kungi ob-havo ma'lumotlari joylashtiriladi. Pastrog'ida termometr, mehnat darslarida o'quvchilar tayyorlagan fluger joylashadi. Ob-havoni ta'riflashda kartondan qirqilgan shartli belgilardan foydalaniladi. Termometr modelida ko'chadagi termometr bo'yicha havo harorati ko'rsatiladi. Shu yerga keyingi bir necha yillarning ob-havo taqvimi va harorat o'zgarishlari grafigi ham joylashtiriladi. Stendning uchinchi bo'limiga joyning ob-havosi va uning belgilari haqidagi materiallar qo'yiladi. Bo'lim yorqin rasmlar bilan bezatiladi. O'lkashunoslik burchagiga «Yashil nazoratchilar»ning ish rejasi ham qo'yiladi.

O'lkashunoslik burchagining materiallari tabiatshunoslik darslarida keng qo'llanilishi kerak, chunki ular faqat o'lka tabiati va xo'jaligi to'g'risidagi bilimlarni chuqurlashtiribgina qol-masdan, balki ilgari o'rganilganlarni mustahkamlashga ham yordam beradi. O'lkashunoslik materiallarini yig'ish maktabning hayot bilan aloqasini mustahkamlaydi, o'quvchilarning tabiat muhofazasi bo'yicha ishlarda baholi qudrat qatnashishlariga imkon beradi. Geografik maydoncha. Joydagi amaliy ish va kuzatishlarning ancha qismi maktab oldidagi maydonning geografiya maydonchasida o'tkaziladi. Jumladan, bu yerda ob-havoni va quyoshning harakatini muntazam kuzatib borish, joyda mo'ljalga olish, masofani o'lchash kabi ishlarni bajarish, shuningdek, tabiatshunoslik dasturi bilan bog'liq topshiriqlarni amalga oshirish mumkin. Geografiya maydonchasini tayyorlash uchun o'lchami taxminan 10 m2 keladigan ochiq joy shunday tanlanadiki, unga katta daraxt va binolarning soyalari

$tushmaydi. Maydoncha awal tekislanadi, so'ng unga qum sepiladi va atrofi o'raladi. Bu maydoncha o'quv- tajriba maydoni yonida bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Tabiatshunoslik darslarini o'tish uchun maydonchada ushbu jihozlar mavjud bo'lishi zarur: 1. O'lchovchi-devor. Bu o'ram (ihota)ning har bir metri oralab har xil bo'yoqlar bilan bo'yaladi. O'lchovchi-devor bo'ylab yo'lcha qaziladi. Undan fazoviy tasawurlarni rivojlantirish, jumladan, «Plan vaxarita» mavzusini o'tishda foydalaniladi. 2. Balandlikni o'lchovchi ustun. Balandligi 10 m, har qaysi metri navbat bilan ikki xil — rangli. U balandlikni taqqoslash, shuningdek, fazoviy o'lchash ko'nikmalarini rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Ustunning uchiga fluger o'rnatiladi. 3. Fluger shamo\ yo'nalishini aniqlovchi asbob. Uni o'quvchilarning o'zlari tunukadan yasashlari yoki do'kondan shamol kuchini aniqlash uchun shamol o'lchagich bilan birga sotib olishlari mumkin.$

4. Bo'y o'lchagich bo'y o'lchash uchun yog'ochdan yasalgan asbob. Bo'y o'lchagichdan foydalanib o'quvchilar o'z bo'ylarini o'lchaydilar va boshqa narsalarning balandligi bilan taqqoslaydilar. Bunda ko'zda chamalash ko'nikmasi rivojlanadi. 5. Kvadrat metr uzunligi 1m keladigan reykalarning o'zaro biriktirilishidan hosil qilingan yuza. U maydonchaga qo'yiladi va ichiga maydalangan g'ishtlar solinadi. U kvadrat metr to'g'risida ko'rgazmali tasawur beradi. 6. Gnomon. Quyoshning ufq ustidan balandligini aniqlaydigan asbob. Gnomon yordamida, ufq tomorilarining yo'nalishlarini ham aniqlash mumkin. Chunonchi, kunning yarmida soya shimolga yo'nalishini ko'rsatadi va qisqa bo'Iadi, chunki Quyosh tikka (zenit) da turadi, erta bilan soya g'arbga, kechqurun esa sharqqa yo'nalgan bo'Iadi. Har doim shimolga yo'nalishni bilish uchun kunning yarmida gnomon soyasi yog'li bo'yog' yoki g'isht parchasi bilan belgilab qo'yiladi.

r. Rumbik halqa. Undan ufq tomonlariga nisbatan o'zi turgan joyni aniqlash uquvlarini hosil qilish uchun foydalaniladi. Shu maqsadda g'isht yoki yog'ochlar yarmigacha yerga kirgizib gnomon atrofiga teriladi. Doira - halqaning tashqi tomoniga ufq tomonlari nomlarining bosh harflari qo'yiladi. Yarim kun chizig'i bo'yicha shimol, qarshisida - janub, o'ng tomonida - sharq, chapda -g art) hamda ular o'rtasidagi oraliq tomonlar - shimoli-sharq, shimoli- g'arb, janubiy-g'arb, janubi-sharq belgilanadi. Quyosh soati. U xohlagan o'lchamli gorizontal qo'yilgan №goch doira bo'lib, o'rtasida o'qi bo'Iadi. Doiraning chetiga gnomon bo'yicha (kun yarmida ustunning, ya'ni o'qning shimolga yo'nalgan soyasi bo'yicha) 12 raqami qo'yiladi. Raqamlar bir-biridan teng masofada joylashadi. Quyosh soatidan barcha sinf o'quvchilari foydalanishlari mumkin. U maydonchaning janubiga eng ochiq joyga o'rnatiladi. 9. Yomg'ir o'lchagich. Oddiy paqir yomg'ir o'lchagich bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bunda yog'in

miqdorini aniqlash uchun paqir ichiga tushirilgan chizg'ichdan foydalaniladi. Yog'in menzurka yordamida o'lchanadi. Buning uchun kub santimetr hisobidagi menzurka ko'rsatkich 10 ga ko'paytiriladi va paqir tagining sathiga bo'linadi. 10. Qor o'lchovchi reyka. Tegishli chiziqlari bo'lgan maxsus reyka bilan qor qoplami qalinligi o'lchanadi. 11. Meteorologik xonacha havo haroratini o'lchaydigan terrnometr, havo bosimini o'lchaydigan barometr, havo namligini o'lchaydigan gigrometr va boshqa asboblarni saqlash uchun xizmat qiladi. Meteorologik xonacha geografiya maydonchasining soya tushmaydigan joyiga ikki metrga yaqin balandlikda o'rnatiladi. 12. Qum solingan yashik ishchi stollari yoniga o'rnatiladi va o'quvchilarning har xil relyef shakllarini hosil qilishlari uchun foydalaniladi. 13. Oriyentirlash burchagi o'zlashtirilgan bilim, uquv va ko'nikmalarni mustahkamlash uchun xizmat

qiladi. Bunda kesilgan kunda halqalari janubga qaratib o'rnatiladi, yonbag'irliklari (tik va qiya), dovoni va aniq ifodalangan cho'qqisi hamda tagi bilan tepalik modeli (chim bilan qoplangan toshlardan) bo'lishi kerak. 14. Tog'jinslari va suvni o'rganish uchun jihozlar o'z ichiga sun'iy suv havzasi, daryo modeli, tog' jinslari va joyning tuprog'ini oladi. Suvning oqishini o'rganish uchun geografiya maydonchasiga vodoprovod o'tkaziladi, Suvning sun'iy oqimi yo'liga «qirg'oq»larning yuvilishi va «sharshara» hosil bo'lishini ko'rsatish uchun to'siq qo'yiladi. Geografiya maydonchasidagi ishlarning muvaffaqiyati ularning muntazam o'tkazilishi va o'qituvchi tomonidan doimo nazorat qilib borilishiga bog'liq.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.Т.1., Т, «Ўзбекистон», 1996 й. 2. И.А.Каримов. Кучли давлатдан кучли жамият сари. 1998 й. 3. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. «SHarq» nashriyot-matbaa kontsernining bosh taxririyati. Toshkent -1998 y. 4. В.М.Пакулова, М.И.Кузне ц ова. Методика преподавания. Москва «Просвешение» 1990 г. 5. M.I.Nuriddinova. Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi. 6. CHo’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent-2005 y. 7. А.Г. Григорянтс Табиатшуносликни ўқитиш. Тошкент «Ўқитувчи» 1992 y. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tabiatshunoslikni o'qitishning ko'rgazmali uslubi. Kuzatish uslubi, uning turlari__2

Tajriba tabiatshunoslikni o'qitishning yetakchi uslubi sifatida, amaliy uslublar, ularning turlari__2

Tabiatshunoslikni o`qitishning moddiy bazasi. Jonli tabiat burchagi va o`lkashunoslik burchagi

Tabiatshunoslikni o’qitish shakllari

Tabiatshunoslikni o’qitish tamoyillari__2