Ўсимликдаги сув мувозанати - Botanika - Referatlar

Ўсимликдаги сув мувозанати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182.078125 KB

Ko'chirib olish

Ўсимликдаги сув мувозанати Режа: 1. Ўсимликларнинг сув режими 2. Тупроқдаги сув 3. Сув транспорти жараёнлари. Сув тупроқдан ўсимликлар орқали ҳаво муҳитига томон ҳаракати 4. Ксилемада сувнинг ўтказилиши 5. Ўсимлик ксилемаси юзасида сув транспортировкасининг физикавий хусусиятлари.

Ўсимликларнинг сув режими Ер атмосферасидаги ҳаёт ер усти ўсимликлари учун муҳим омилларни ўзида акс эттиради. Бир томондан атмосфера ўсимликлар фотосинтези учун керакли карбонад ангидрид гази манбааси ҳисобланади. Шу боис ўсимликлар атмосфера муҳитига интилади. Иккинчи томондан атмосфера нисбатан қуруқ бўлиб, у ўсимликлар организмини сувсизлантириб қўйиши мумкин. Бу қарама-қарши эҳтиёжларни қондириш ҳамда карбонад ангидрид газини имкон қадар кўпроқ ўзлаштириш ва сув йўқотишни имкон қадар камайтириш мақсадида ўсимликлар эволюцион ривожланиш давомида барглари орқали сув буғланиши ва йўқотилган сув ўрнини тўлдириш хусусиятларига эга бўлганлар. Ушбу бўлимда биз ўсимлик ва ўсимликлар муҳити даражасида, сув трансорти ҳаракатига таъсир этувчи кучлар ва механизмларни кўриб чиқамиз. Сув транспорти жараёнларида сувнинг барглар орқали йўқотилиши сув буғлари концентрациясиниг градиент ҳаракатлари натижасида юзага келади. Ксилема орқали сув ўтказилиши худди тупроқдаги каби усимликлар ички градиент босимлари таъсирида юзага келади. Ҳужайралараро сув ўтказилиши жараёнлари ўсимликлар ўқилдизларидаги каби мураккаб жараён бўлсада бу жараёнлар бутун тўқима таркибида сувнинг потенциал градиент ҳолатига қараб бошқарилади. Сув ўтказилиши жараёнларида сув транспорти пассив ҳолат ҳисобланиб, ҳаракати давомида сувнинг эркин қуввати камайиб боради. Сув транспорти пассив хусусиятли бўлишига қарамасдан, ўсимликлар органзмидаги энг кичик даражалардаги атмосферага транспирация жараёнларини бошқариш ҳисобига сув йўқотилишини камайтириш мақсадида сув транспорти ўсимликлар томонидан қатъий назорат қилиб борилади. Биз сув трнспорти жараёнларини унинг тупроқдаги ҳаракатларини кўриб чиқишдан бошлаймиз.

Тупроқдаги сув Тупроқдаги сувнинг таркиби ва ҳаракати тупроқнинг тури ва таркибиги ҳамоҳанг боғлиқдир. Турли типдаги тупроқларнинг физикавий хусусиятлари кескин фарқланишини кўрсатади. Тупроқнинг тарқалган ҳудудида 1 мм қалинликда кум учраши мумкин. Аммо ушбу қатлам тупроқ юзасининг жуда кам қисмини ташкил этсада, қатламлар орасидаги ўтказувчанлик каналларида муҳим аҳамиятга эга бўлади Бошқа қаватида 2 мм қалинликда лой қалами кузатилади. Ушбу қатлам сезиларли катта юзани эгалласада лекин қатламлар орасидаги узвий алоқа каналларида камроқ рол ўйнайди. Гумус (органик моддалар парчаланишиан ҳосил бўлувчи модда) каби органик моддалар ёрдамида тупроқнинг лойли қатлами билан аралашиши натижасида ҳосил бўлган донадорлик тупроқда сув айланиши ва ҳаво аэрацияси жараёнларини бирмунча яхшилайди. Тупроқ кучли ёмғир ёки кучли сув оқими билан суғорилганда йиғилган сув оғирлик кучи таъсири остида қатламлараро пастга ҳаракатланади, маълум бир қисми эса ушбу каналлар орасидаги ҳаво ҳисобига қатламлар орасида ушлаб турилади. Тупроқдаги сув унинг қатламлари орасидаги юзаларга ёпишган ҳолатда ёки қатламлараро бўшлиқларда тўпланиб туриши мумкин. 11-расм. Илдиз тизими ва унга тупроқ босимининг таъсири

Қумли грунтларда қатламлараро бўшлиқлар бирмунча катта бўлиб, улар орқали сув оқим ҳосил қилиши мумкин ва тупроқ таркибидаги сув фақатгина қатламлардаги юзаларда ёпишган ҳолатда ушлаб турилиши мумкин. Лойли тупроқларда каналлар кам бўлиб сув эркин оқимлар ҳосил қилмайди ва у бироз сиқилган ҳолатда учрайди. Сувни ушлаб турувчи тупроқлар намликни ушлаб турувчи манбаалардир. Ушбу манбаалар тупроқ сув билан намланганда керакли намликни ушлаб қолади ва ортиқча сувни эркин оқиб кетишига замин яратади. Лойли тупроқлар ёки гумус кўп бўлган тупроқлар намликни катта хажмда ушлаб туради. Бир неча кунлик тўйинишлардан кейин бу қатламлар сувнинг 40% игача ўзида ушлаб қолади. Қумли қатламлар эса бир неча кунлик тўйинишдан сўнг сувнинг атиги 3 % ини ўзида сақлаб қолиш хусусиятиги эга. Кейинги бўлимларда ўсимликлар учун зарур сув илдизлар орқали қандай сўрилишини, тупроқдаги суа ҳаракатини, тупроқдаги сувнинг қарши босими тупроқнинг сув режимини қандай ўзгартиришини кўриб чиқамиз. Тупроқ сувларининг қарши гидростатик босими тупроқ сув режимини камайтиради. Ўсимликларнинг сув потенциали каби тупроқнинг сув потенциали ҳам икки асосий унсур осмотик ва гидростатик босимларга асосланади. Тупроқдаги сувнинг осмотик босими (3 бўлим) деярли жуда кам бўлиб, унда эригин моддалар миқдориги қараб, 0.02 МПа гача бўлиши мумкин. Таркибидаги тузлар миқдорига қараб тупроқдаги босим 0.2 МПа ёки ундан кичик кўрсаткичда бўлади. Тупроқ сув режимининг кейинги омили гидростатик босимдир. Нам тупроқларда Рн кўрсаткичи нолга яқин бўлади. Тупроқнинг қуриши натижасида Рн курсаткичи камаяди баъзи ҳолатларда акс курсаткич даражасигача тушиб кетиши мумкин. Савол туғилади, тупроқдаги сувнинг акс босими қандай пайдо бўлади?

Биз 3-бўлимда капиллярлик ҳодисасини муҳокама қилган эдик. Сув юқори юза қовушқошлигига эга бўлиб, у ҳаво-сув боғланиш юэасини минимал даражада ушлаб туриш хусусиятиги эга. Тупровнинг қуриши натижасида сув аввало тупроқнинг йирик қисмларидан ажралиб чиқади. Адгезив кучлар таъсири остида эса сув тпроқнинг майда қисмларида ушлаб турилади ва тупроқ юзасининг катта қисмида сув-ҳаво юзалари пайдо бўлади. Тупроқдаги сув миқдорининг камайиши натижасида сув тупроқнинг бўшлиқ қисмлариги томон ҳаракат қилади. Ҳаво-сув юзаси эса ҳаво-сув қисмларининг ўзаро боғланиши натижасида ҳосил бўлади. Ушбу юза қатламлар орасидаги сувнинг акс босим таъсири кучаяди. Уни қуйидаги формула ёрдамида баҳолаш мумкин. Тупроқдаги сувнинг Рн кўрсаткичи сувнинг ҳаво қатламидаги юзасига бевосита боғлиқ бўлиб қуруқ тупроқларда жуда кичик кўрсаткичда ёки акс кўрсаткичда бўлиши мумкин. Масалан, сувнинг ушланиш юзаси (r) 1 мм га тенг бўлса унинг акс босим таъсири Рн=- 0.15 МПа га тенг бўлади. Ушбу кўрсаткич ҳаво-сув таъсир юзаси лой қатламининг сезиларли майда қатламларига томон силжиши натижасида -1МПа дан -2 МПа гача ўзгариши мумкин Тупроқшунослар тупроқнинг сув режимини тупроқдаги сувнинг потенциали билан изоҳлашади. Сув грунт қатламлар орқали оқим ҳосил қилади. Сув тупроқ қатламлари орасидан оқим йўналишлари ҳосил қилиб градиент босим таъсири остида ҳаракатланади. Бундан ташқари сув буғларининг диффузияланиши ҳам сувнинг ҳаракати ҳисобланади. Ўсимликлар тупроқдан сув ютиши натижасида тупроқнинг ўсимликлар илдизига яқин қисмларида сувсизланиш пайдо бўлади. Бу сувсизланиш илдизлар атрофидаги тупроқнинг Рн кўрсаткичини камайтиради ва унга қўшни булган, юқори Рн кўрсаткичига эга бўлган тупроқ майдончаларининг орасида градиент босим ҳосил қилади. Ўрни тўлдирилган сув ҳисобига тупроқ бўшлиқчалари орасида

узвий боғлиқлик юзага келади ва бу каналлар орқали градиент босим таъсирида сув оқим кўринишида илдиз юзаларига томон ҳаракат қилади. Тупроқдаги сувнинг ҳаракат тезлиги икки омилга боғлиқ: градиент босим кўрсаткичи ва тупроқнинг гидравлик утказиш хусусияти. Тупроқнинг намликни ўтказа олиш хусусияти унинг ҳажмий кўрсаткичи ҳисобланиб, тупроқ орқали сувнинг ҳаракатига боғлиқдир ва у тупроқ ва сувнинг таркибига қараб ўзгариб туради. Қумли тупроқлар таркибидаги майда зарраларнинг катта бўшлиқлар ҳосил қила олиши натижасида юқори гидравлик ўтказувчанлик хусусиятини ҳосил қилади, лойли тупроқлар эса заррачалар орасидаги бўшлиқлар камлиги боис сезиларли даражада кам гидравлик ўтказувчанлик хусусиятиги эга. Тупроқ таркибидаги сувнинг таркиби ўзгариши билан унинг гидравлик ўтказувчанлиги дарҳол тушиб кетади. Бу кўрсаткичнинг камайиши биринчи навбатда қатламлар орасидаги сувнинг ҳаво билан алмашинуви натижасида юзага келади. Ҳавонинг қатламлар орасидаги аввалдан тўпланан сув билан ўрин алмашинуви натижасидаги сувнинг ҳаракати эса каналлар тармоқлари томонидан чегаралаб қўйилади. Тупроқ ўтказувчанлик каналларининг ҳаво билан алмашинуви ошиши билан сув яна ҳам майда каналлар орқали ҳаракатлана бошлайди ва гидравлик ўтказувчанлик хусусияти ҳам камайиб кетади. Жуда қуруқ тупроқларда сув потенциали тушиб кетиши мумкин. Бу доимий қурғоқчиликка олиб клади. Бу пайтда сув потенциали камлиги боис ўсимликлар ривожланишдан тўхтайди. Бу шуни англатадики, сув потенциали (Yw) ўсимликлар ўсимликлар осмотик потенциали (YS) кўрсаткичидан кам ёки тенг даражада бўлади. Ўсимликлар ҳужайраси осмотик босими шу ўсимлик турига боғлиқ бўлиб, сувнинг доимий алмашинув жараёнлари тупроқнинг ноёб хусусияти ҳисобланмайди. Бу жараён бевосита ўсимликларнинг турлари ва бошқа омилларга ҳам боғлиқ.

12-расм. Мембраналарда сув ўтишини таъминлайдиган аквопоралар Илдизлар орқали сувнинг ютилиши. Илдизлар ва тупроқнинг ўзаро мустаҳкам юза алоқалари сувнинг илдизлар орқали ютилиши самарадорлигини оширишда муҳим рол ўйнайди. Илдиз ва илдиз попукларининг ўсиши эвазига ушбу алоқа сув ўзлаштириш ҳажмини ошириш учун юқори даражадаги сув ютиш юзасини ҳосил қилишни таъминлайди. Илдиз попуклари илдиз эпидермик ҳужайраларининг кенгайишидан ҳосил бўлади. Улар илдиз юзасини сезиларли даражада оширади ва сув ионларини тупроқдан максимал даражада ўзлаштирилишини таъминлайди. Жавдвр ўсимлигинингг 4 ойлик ривожланишини кузатганимизда, унинг илдиз попукларининг умумий юзаси илдиз юзасининг 60% ини ташкил этиши кузатилди. Сув илдизларга илдиз попуклари орқали жуда осон ўтади. Илдизнинг йирик қисмлари эса экзодерма ва эпидермис деб аталадиган ташқи ҳимоя қатламига эга бўлиб, бу қаватлар гидрофоб (сув ўтказмайдиган) ҳисобланади ва уларнинг деворларидан деярли сув ўзлаштирилиши амалга ошмайди. Тупроқ зарарланиши натижасида илдиз юзаси ва тупроқнинг мустаҳкам алоқалари осонгина бузилади. Шу сабабдан янги ўтказилган кўчатларни илк бир неча кун давомида сув йўқотилишидан ҳимоя қилиш керак бўлади. Янги тупроқ муҳитидаги илдиз-тупроқ алоқасининг пайдо бўлиши билан ўсимликларнинг сув йўқотилиши стрессига бардошлилигини оширади.

Энди илдизда сувнинг ҳаракатланиши ва илдизнин сув ютилиш тезлигини таъминловчи омилларни кўриб чиқамиз. Сув транспорти жараёнлари Сув тупроқдан ўсимликлар орқали ҳаво муҳитига томон ҳаракати жараёнида кўплаб оралиқ муҳтҳитлардан ўтади (ҳужайра девори, цитоплазма, мембрана ва ҳаво воситалари), шунингдек муҳит типига қараб сув транспорти механизмлари ҳам ўзгариб туради. Кўп йиллар давомида ушбу жараёнларда кўпгина ноаниқликлар кузатилди. Бир неча кузатишлар шуни кўрсатадики, сувнинг липидлар қўшқаватидан бевосита ҳаракати сув ҳаракат тезлигини таъминловчи етарлича омил ҳисобланмайди. Аммо бу жараёнларда иштирок этувчи микроскопик ғоваклар вазифаси ҳам тўлиқ ўрганилгани йўқ. Бу ноаниқликлар аквапоралар (сув ғовак каналлари) очилишига туртки бўлди. Аквапоралар мембрана оқсилларининг ҳўшилишидан ҳосил бўлади ва мембрана деворлари орқали сув каналларини ҳосил қилади. Бу каналлар орқали сувнинг ҳаракати липидлар қўшқаватларига нисбатан анча енгил амалга ошади. Аквапоралар ўсимликлар ҳужайралари орқали сувнинг ҳаракатини таъминлайди. Шуни таъкидлаш керакки, аквапоралар сув ҳаракат тезлигини таъминлаб берсада, сувнинг ҳаракат йўналишини ва сувнинг ҳаракатига таъсир қилувчи кучлар кўрсаткичини ўзгартира олмайди. Акваполралар хусусиятлари ҳозирда жадал суратларда олимлар томонидан ўрганилмоқда. Илдиз орқали сув апопласт, трансмембрана ва симпласт йўллар босқичларидан ўтади. Тупроқда сув оқим кўринишида ҳаракат қилади. Аммо сув тупроқда илдиз билан алоқага киришар экан, сув ҳаракатининг хусусияти бирмунча муракаблашади. Эпидермисдан илдиз эндодермасига қадар уч босқичли микрооқим йўналишидан ўтади. булар апопласт, трансмембранавий ва симпласт босқичлар.

1. Апопласт усулида сув мембранадан ичкарига ўтмасдан, ҳужайра девори орқали ҳаракатланади. Апопласт ҳужайралараро узлуксиз тизим ҳисобланади ва ўсимликлар тўқимасида ҳужайралараро ҳаво сақловчи, ўтказувчи восита ҳисобланади. 2. Трансмембрана усулида сув ҳужайра муҳитига бир томондан киритилиб, иккинчи томондан чиқарилади ва бу жараён бутун тўқима ҳужайраларида бирин-кетин амалга ошиб боради. Бу усулда сув ҳужайранинг икки мембрана қаватини кесиб ўтади (кириш ва чиқишда плазматик мембранани кесиб ўтади). Тонопласт орқали сувнинг ҳаракатланиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. 3. Симпласт усулида сув бир ҳужайрадан иккинчисига плазмодесмамлар орқали ўтказилади. Симпласт ҳужайра цитоплазмасининг тизимли бирлашувидвн иборат бўлиб, плазмодесмамлар ёрдамида ўзаро боғланиб туради. Апопласт, трансмембранавий, симпласт усуллар ҳалигача тўлиқ ўрганилмаган, уларнинг босимлари фақат техник асбоблар ёрдамида ўлчаб кўрилган холос. Эндодермада апопласт усулида сувнинг ҳаракати Casparian қутбларини кесиб ўтади. Ушбу қутблар эндодермада ҳужайранинг радиал қутбларини ҳосил қилади. Ушбу хусусият сувда эримайдиган суберин моддасини ютиш натижасида ҳосил бўлади. Суберин сув ва унда эриган моддалар учун тўсиқ сифатида хизмат қилади ва эндодерма пўкаксимон ўсмайдиган қатламга айланади. Бу қават илдиз оҳирларидан ҳам жуда ҳам юпқа бўлиб унда протоксилеманинг илк қисмлари ҳосил бўлади. Casparian қутблари апопласт усулининг плазма мембранаси орқали эндодермага ўтиш йўлида сув ва унда эриган моддаларни ўтувчанлигини бузади. Шу боис илдизнинг ўзаги ва деворларида апопласт усулида сув ташилишининг аҳамиятлилигига қарамасдан эндодерма орқали сувнинг ҳаракати симпласт усулида амалга оширилади.

13-расм. Ўсимликдаги сувнинг харакат йўллари Яна бир жиҳатга аҳамият беришимиз лозим бўлади.Сувнинг илдиз орқали ҳаракатида илдиз ягона гидравлик ўтказувчанлик хусусиятига эга бўлган қисм сифатида қаралиши керак. Бу ёндашув илдиз гидравлик ўтказувчанлик концепцияси ишлаб чиқлишига олиб келган. . Илдизнинг апикал қисмлари сувни яхши ўтказади. Бу қисмдаги пўкакланган экзодерма қаватлари эса сув ютилишини чегаралаб туради. Сувнинг ўтказилиши баъзида қари илдизлар томонидан ҳам амалга оширилади. Бу илдизнинг ушбу қисмларида иккиламчи илдизлар пайдо бўлиши билан изоҳланади. Сувнинг ютилиши паст ҳароратда ёки анаэроб шароитда, шунингдек илдизнинг нафас олиш жараёнларига таъсир этувчи препаратлар (масалан цианидлар) билан ишлов берилганда ҳам камаяди. Бу омиллар илдизларда нафас олиш учун керакли босим ҳосил бўлишини оширади ва бунинг натижасида сув ўтказувчанлиги сезиларли даражада камайиб кетади. Бунинг асл сабаблари ҳали аниқланмаган. Бошқа тарафдан қараганда, илдизларда сув ўтказувчанлигининг камайиши ботқоқлашган тупроқларда ўсимликлар

ривожланиши учун ноқулай муҳит юзага келиши билан ҳам изоҳланади. Ушбу муҳитда илдизлартупроқдаги ҳаво воситалари ёрдамида таъминланиб турилган кислороддан маҳрум бўлади. (сув орқали ҳавонинг диффузияланиши газ орқали диффузияланишга нисбатан 104 марта камроқдир). Анаэроб шароитда қолган илдизлар сувни тезда йўқота бошлайди ва оқибатда бутун ўсимлик организми кучсизлана бошлайди. Сувда эриган моддаларнинг концентрациясининг ошиши илдизнинг ―илдиз босими‖ хусусиятини оширади. Бу босимни амалда ҳам кузатиш мумкин. Масалан, янги экилган ёш ниҳолни тупроқдан бироз юқорироқдан кесилганда, ксилема кесимидан бир неча соат давомида шарбат оқиб туради. Агар ушбу қисмга манометр ўрнатилса, Шарбат оқимининг босимини ўлчаб кўриш мумкин. Бу босим аксар ҳолларда 0.05 дан то 0.5 МПа гача бўлиши мумкин. Илдизлар гидростатик босим ҳосил қилиб тупроқдаги сувда эриган ионларни ўзига ютиб олади ва ксилема орқали ўтказилишини таъминлайди. Ионларнинг ксилемадаги шарбат таркибига кириши ксилеманинг осмотик босими (YS) камайишига олиб келади, ўз навбатида ксилеманинг сув потенциали (Yw) кўрсаткичи ҳам камаяди. Ксилемадаги ушбу кўрсаткичлар (Yw) нинг камайиши тупроқдан сув ютилишини ошириш учун замин яратади. Ўз навбатида бу ксилемада ижобий гидростатик босимни ҳосил қилади. Натижада бутун илдиз худди осмотик ҳужайра каби ишлай бошлайди. Ҳужайралараро мембраналар ҳам осмотик ҳусусиятларни пайдо қилади, ксилемада тўпланган ионлар йиғилишига жавобан ижобий гидростатик босим ҳосил қилади. Илдиз босими тупроқдаги сув потенциали баланд ва транспирация паст кўрсаткичларда бўлганда тезроқ амалга ошади. Бу кўрсаткичлар транспирация кўрсаткичларидан баланд бўлса, сув баргларга жадалроқ етиб боради ва атмосферага тезроқ чиқиб кетади, чунки ижобий босим ксилемада мустаҳкам ушлаб турила олмайди.

Илдиз юқори босимини ҳосил қилувчи ўсимликлар кўпинча барг четларида шарбат томчиларини ҳам ҳосил қилади. Бу жараён гуттуция ҳҳодисаси деб аталади. Ксилеманинг ижобий босими ксилема шарбатининг гидатода деб аталадиган махсус тешикчалар орқали экссудация қилинишини таъминлайди. Бу барг четларидаги томирчалар билан боғлиқдир. Бу ҳҳодисани эрта тонгда ўсимликлар четларида кузатиш мумкин. Бу гуттация томчилари аслида махсус тешикчалар орқали ҳосил бўлади. Гуттация ҳҳодисаси транспирация камайган пайтда ва нисбий намлик баланд бўлган тунги шароитлардада яққолроқ номоён бўлади. Ксилемада сувнинг ўтказилиши Кўпчилик ўсимликларда сув ўтказиш йўлининг асосий қисмини ксилема қавати ташкил қилади. 1 метр баландликдаги ўсимликда сув йўлининг 99.5% қисми ксилема қавати орқали ўтади. Баланд бўйли ўсимликларда бу кўрсаткич янаям катта бўлади. Бошқа сув ўтиш йўлларига нисбатан ксилема нисбатан кам қаршиликка эга. Кейинги бўлимларда биз ксилема орқали сувнинг ҳаракати илдиздан то баргга қадар бўлган йўлда қандай энг мақбул усулда ҳаракатланишини ва барглар транспирацияси натижасида ҳосил бўлган салбий гидростатик босим ксилема орқали сувнинг ҳаракатини қандай таъминлаб беришини кўриб чиқамиз. Ксилема икки асосий трахеид элементдан ташкил топган. Ксилемадаги ҳужайралар махсус анатомик кўринишга эга бўлиб, улар имкон қадар кўпроқ ҳажмда сув ўтказилишини таъминлашга мослашган. Ксилемада трахеид элементларининг иккита муҳим типи мавжуд. Трахеид ва томир элементлари кўпинча ёпиқ уруғли ўсимликларда, шунингдек папоротниклар ва найсимон ўсимликларда кузатилади.

Иккала трахеидлар ва элементлар қуриш натижасида ҳалок бўлади. Шу боис сув ўтказувчи ҳужайралар органелла ва мембраналари ҳам ўтказувчанлик хусусиятларини йўқотади. Тирик қолган ҳужайра деворлари орқали сувнинг ўтказувчанлиги кўпроқ қаршиликка учрайди. Трахеидлар узунчоқ, варраксимон ҳужайралар бўлиб тик каналларга нисбатан бироз кўндаланг жойлашади. Сув трахеидлар орқали ундаги кўп сонли чуқурчалар ва ён деворлари бўйлаб ҳаракатланади. Иккиламчи девор мавжуд бўлмаган бошқа микроскопик қисмларда бирламчи деворлар юпқа ва мўрт бўлади. Биринчи трахеднинг чуқурчаси иккинчи трахеид чуқурчасига ёнма-ён жойлашади ва иккита кетма-кет жуфт чуқурчани ҳосил қилади. Жуфт чуқурчалар трахеидлараро сув ҳаракатига нисбатан кам қаршиликка эга. Жуфт чуқурчалар орасидаги икки асосий девордан ва ўрта қисмдан иборат мўрт қаватлар мембраналар чуқурчалари деб аталади. Мембрана чуқурчалари баъзи буғимли ўсимликларда марказий ғовакларни ҳосил қилади. Ғоваклар ички қопқоқлар каби ишлайди. Улар деворларнинг айлана ва овал шаклда чегара ҳосил қиладиган чуқурчаларни ёпиш вазифасини ҳам бажаради Ғовакларниг бундай ҳаёт тарзи қўшни трахеидлардан ҳосил бўладиган зарарли газларнинг кириб келишини олдини олувчи энг самарали усулдир. Қайиқча элементлар трахеид ва тешикчаланган деворлардан фарвли ўлароқ тор ва кенг типларда бўлади. Улар ҳар бир ҳужайралар оҳирида тешикчаланган пластиналар ҳосил қилади. Трахеидлардан фарқли равишда тешикчаланган четки деворлар томир каналларининг кейинга томирлар қисмларига боғланишига имконият яратади ва томир деб аталувчи катта ўтказувчи канал ҳосил қилиб беради. Қайиқчалар ички узунлиги ва кўриниши жиҳатдан бир-биридан фарқланади. Қайиқчаларнинг узунлиги 10 см дан то бир неча метргача етиши мумкин. Очиқ четки деворлари ҳисобига томирлар сув эркин ҳаракат қилиши учун жуда кам қаршиликка эга шароит ҳосил қилади. Қайиқчалар қисмлари четки деворлардаги тешикчали

томирларда ҳам аниқланган ва улар ўзаро қўшни қисмлар билан оралиқ чуқурчалар орқали боғланиб турадилар. Ксилема орқали сувнинг ҳаракати тирик ҳужайралар орқали ҳаракатдан кўра камроқ босим талаб қилади. Ксилема илдиздан то баргга қадар бўлган сув ўтказиш йулида сувнинг ҳаракати учун градиент босим кам бўлган муҳитни яратиб беради. Санаб ўтилган хусусиятларнинг баъзилари ксилеманинг аҳамиятини ўрганишда муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Мўътадил тезликдаги Ксилема орқали сув ўтказилишини таъминловчи ҳаракатлантирувчи кучларни кўриб чиқамиз ва уларни харакатлантирувчи кучлар билан таққослаймиз. Ушбу ҳаракатлантирувчи кучлар ҳужайрадан ҳужайрага сув ўтиш йўлида сувнинг ҳаракатини таъминлайди. Бу жараённи ўрганиш учун биз 4мм S1 кўринишдаги 40см ли трубкадан фойдаланамиз. У томир қалинликдаги ўлчамга эга ва ксилемада сув ҳаракатини таъминловчи кучни ўрганишда аниқ модел бўлиб ҳисобланади. Ушбу трубкадан сув оқимини ўтказиш худди ксилемадаги сув ҳаракатига ўхшайди. Пуазейл усули бўйича градиент босимни ўлчаш мумкин. 4 ммли S-1 трубкадаги босим ҳам 40 мкм қалинликдаги томир градиент босими билан бир хил бўлиб у 0.02 МПа га тенг. Ҳақиқий ксилемада ички юза тешикли пластиналар ва чуқурчалар ҳисобига маълум даражада сув оқимига қўшимча қаршилик кўрсатади. Шу боис Пуазейл усулида аниқланган кўрсаткичлар табиий кўрсаткичлардан бироз фарқ қилади. Ўрганишлар натижасида шу нарса маълум бўлдики, ушбу усулдаги натижалар табиий кўрсаткичларги нисбатан 2 марта фарқ қилиши мумкин. Шу боис биз аниқлаган 0.02 МПа кўрсаткич фақат идеал турдаги ўсимликлар учун хос. Биз олган натижани (0.02 Мпа) ҳар сафар сув ўтказилишида плазматик мембранани кесиб ўтувчи ва ўша тезликда ҳужайрадан ҳужайрага сув ўтказилиш кучини ҳосил қилувчи омиллар кўрсаткичи билан таққослаб кўрамиз. 4.4 мавзуда кўриб чиқилган Пуазейл усулида 4 мм S-1 типдаги найчада олинган натижа, ҳужайра деворлари орқали сув ўтказилиш кучи

қийматига нисбатан ҳисобланганда уни айтганимиздек 2 х 108 МПа деб ҳисобланади. Бу биз ўрганган найча ичидаги босимдан 10 маротаба ортиқдир. Бу қийматлар ҳам ксилема орқали сув ўтказилишининг тирик ҳужайралар орқали сув ташилишига нисбатан анча афзаллигини кўрсатиб турибди. 100 метрли дарахтнинг энг юқори қисмларига сув етказилиши учун керак бўлган босимни кўриб чиқамиз. Юқорида кўриб чиқилган мисолларга кўра, энг баланд дарахтлар миолида кўриб чиқамиз. Ер юзидаги энг баланд дарахтлар Шимолий Америка секвояси ва Австралия шох эвкалиптлари ҳисобланади. Бу икки турнинг баландлиги 100 метрдан ошади. Ўсимлик поясини узун най сифатида тасаввур қилсак, ҳар бир метр узунликда ҳисобланган қаршилик кучини енгиб ўтиш учун керакли босим ҳосил қилиш ва сув ҳаракатини етарли баландликкача етказиб бериш учун (0.02 МПаХ100м) 2 МПа босим керак бўлади. Бундан ташқари ушбу баландликдаги сув (100 м) 1МПа босимдаги қаршилик кучини ҳосил қилади. Ушбу кўрсаткич сув етказилиш босимига қўшилса 3 МПа натижа келиб чиқади. Демак 100 метрли дарахтнинг энг юқори қисмигача сув етказилишини таъминлаш учун 3 МПа босим ҳосил бўлар экан. Сув етказиш учун зарур бўлган босим градиенти назарияси Назарий жиҳатдан сув етказиш учун зарур бўлган босим градиенти ўсимлик асосларидаги ижобий босим ҳосил бўлишидан ёки ўсимлик юқори қисмларида салбий босим ҳосил бўлиши ҳисобиги амалга оширилади. Эслатиб ўтказганимиздек, ўсимликларнинг баъзи илдизлари ўз ксилемасида илдиз босими деб аталувчи ижобий босим ҳосил қилиш хусусиятига эга. Агар илдиз босими 0.1 МПа дан кам ёки умуман йўқолган ва ўсимлик транспирацияси юқори суратда бўлса ўсимликлар юқори қисмларигача сув етказиб бера олмайди.

Шу билан биргаликда ўсимлик юқори қисмларида сувнинг юқори кучланишга эга бўлади (салбий гидростатик босим), ва ва бу кучланиш ксилема орқали сув ҳаракатини таъминлайди. Бу механизм XIX аср охирларида таклиф этилган бўлиб сув кўтарилишининг таяниш назарияси деб аталади. У ксилема найларидаги сувнинг кучланишини ушлаб туриш учун сувнинг ёпишқоқлик хусусиятидан фойдаланади. Бу назариянинг қизиқарли бўлишига қарамасдан у юз йиллар давомида муҳокамали мавзу ҳисобланади. Назариядаги асосий қарамақаршилик ксилемадаги сув баланд дарахтларнинг юқори қисмларигача етиб бора олиши учун керакли миқдорда кучланиш (салбий градиент босим) ни ҳосил қила оладими деган саволда юзага келмоқда. Энг охирги муҳокамалар олимлар ксилема найларидаги сув кучланишини ўлчаш имкониятиги эга бўлиш учун ҳужайра ички босимни ўлчаш модификация моделини яратишганда бўлиб ўтган. Бунга қадар ксилема босимини баҳолаш барглар барокамераларини ўлчаш усулларига асосланган эди. Илк бора ксилема босимини ўлчашда салбий босим тўғрисида етарлича маълумотлар олинмаган. Бунга ксилема деворларига шиша капиллярлар киритиш жараёнида ёриқчалардан сизиб кирган газлар сабаб бўлган. Охир оқибатда босим ва кучланишни ўлчашнинг барокамера усулида зондлаш усули яратилган. Бундан ташқари мустақил изланишлар шуни кўрсатадики, ксилемадаги сув кўп салбий кучланишни ўзида ушлаб туриши ҳам мумкин. Бу усулда барглардаги босимни камера усулида ўлчаш ҳам ксилемадаги юқори кучланиш борлигини кўрсатади. Кўпчилик тадқиқотчилар сув таянишининг когезияси асосий назария деб қабул қилганлар. Ксилема кучланишини унинг найларига сиёҳ жўнатиш усулида аниқ кўрсатиб бериш мумкин. Ксилемада сув таянишининг камайиши билан сиёҳ ксилемани бўяйди ва сиёҳ ранги поянинг ташқи тарафида кўрина бошлайди.

Ўсимлик ксилемаси юзасида сув транспортировкасининг физикавий хусусиятлари Ўсимликлар ксилемасидаги юқори кучланишларнинг ҳосил бўлишиўсимликлар учун бир қанча ножўя ҳолатларни келтириб чиқариши мумкин. Биринчидан сув таяниш хусусияти борлиги сабабли ксилема деворларини ички томондан итаради. Агар ксилема деворлари кучсиз ва заиф бўлса, бу кучланишлар таъсирида деворлар бутунлиги бузилади. Иккиламчи қалинлашган деворлар ва ёғочланган трахеидлар, мослашган най томирлар хусусиятлари юқоридаги санаб ўтилган таъсир кучларига нисбатан беқарв бўлиши мумкин. Иккинчи муаммо шундан иборатки, бу кучланиш шароитида сув физикавий жиҳатдан метастабил ҳолатда бўлади. Тажрибадаги газсизланган сув (сувни қайнатиб таркибидаги газларнинг чиқариб юборилиши) ни ажралиши учун 30 МПа куч керак бўлади. Бу кўрсаткич дарахтларнинг юқори қисмларига қадар сувни етказиб бериш учун керак бўладиган таяниш кўрсаткичи 3 МПа дан анча юқори. Шу боис ксилемадаги сув одатда сув ҳаракатини дестабиллайдиган даражада кучланиш қийматига етиб бормайди. Шунга қарамасдан сув кучланишининг ошиши билан ксилема ҳужайра деворлари микроскопик тешикчалар орқали сувнинг узатилиши боис унинг ҳавога ажратилиши ҳам ошиб боради. Бу жараён ҳавога сочилиш жараёни деб аталади. Ҳаво шарчаларининг ксилема ўтказувчи найчаларида ҳосил бўлиши газларнинг совуқ сувда кам эришига асосланган. Ксилема найчаларининг музлаши бу найчаларда газ шарчали тиқинлар ғҳосил бўлишига олиб келади. Сув ҳароратинингт тушиши натижасида газ шарчаларининг ҳосил бўлиши биланбирга бу шарчалар кенгайиб кетиши ҳам мумкин. Лекин бу тиқинлар деворларни кенгайтириш даражасида кучга эга бўлмайди. Бундай феномен равишда газ тиқинларининг ҳосил бўлиши кавитация деб аталади. У худди автомобиллардаги ёқилғи найларининг ичида ҳосил бўладиган газ тиқинлари ёки қон томирларидаги эмболияга

ўхшайди. Кавитация сувнинг эркин ҳаракатини ва ксилемадаги сув узатилишини бузади. Бундай ҳҳодисалар ўсимликлар оламида ноодатий ҳисобланмайди. Махсус асбобларда бундай ҳолатларда ички газ ишқаланиш овозларини эшитиш мумкин. Ўсимликлар сувсизланганда бундай товуш импульслари яққол сезилади. Бундай импульслар ксилемада газ шарчаларининг кенгайиши билан ҳосил бўлади ва юқори частотали акустик зарба тўлқинлари кўринишида ўсимликларнинг бошқа қисмларига тарқалади. Сув йўлларининг эмболиялар билан тўсилиб қолиши натижасида ўсимликлар сувсизланади, барглар тўкилиб кетади Бу газ тиқинлари ҳосил бўлишининг олди олинмаса ёки жараён давомийлиги тўхтатилмаса, ўсимликларнинг ҳалок бўлишига олиб келади. Ўсиликлар ксилемасида кавитация ҳосил бўлишини камайтирилиш усуллари. Ўсимликлар ксилемада бир неча усуллар билан кавитация ҳосил бўлишига қаршилик кўрсатади. Ксилема трахеидлари ўзаро боғланар экан, биргина газ пуфакчаси кенгайиб бутун сув узатилиш йўлини тўсиб қўйиши мумкин. Амалда газ пуфаклари кенг тарқалиб кетмайди чунки улар мембраналарнинг майда тешикчаларидан ўта олмайди. Ксилемадаги капиллярлар бир бири билан боғланган бўлсада, бир газ пуфаги бутун ўтказиш каналини ёпиб қўя олмайди. Бундай ҳолатда сув бекилиб қолган нуқтани бошқа капилляр йўллар орқали айланиб ўтади. Шу усулда трахеидлар ва ксилема найлари охирлари сув оқимиги қаршилиги ошади ва кавитация жараёнини сусаайтиради. Газ пуфакчалари табиий усудла ҳам ксилемада йўқолиши мумкин. Тунги пайтларда трпанспирация жараёнининг сустлашуви вақтида ксилемада Yp кўрсаткичи ошади ва сув буғлари қайтадан ксилема эритмасида эриб кетиши мумкин. Кўриб ўтганимиздек баъзи тур ўсимликлар ксилемада ижобий босим (илдиз босими) ҳосил қилади. Бу босим газ пуқакларини қисади ва уларни эришга мажбур қилади. Бир неча кузатишлардан аниқландики, кавитация юқори босим остида ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Бу жараён ҳали

тўлиқ ўрганилмаган ва тажрибаларда ўрганиш ишлари ўтказилмоқда. Баъзи ўсимликлар иккиламчи ўсиш хусусиятига эга бўлиб ҳар йили янги ксилема қаватини ҳосил қилади. Янги ксилема қаватлари эскиларига нисбатан ўсимликлар томонидан ҳосил қилинган газ пуфакчаларига мойил бўлади. Барглар орқали сувнинг буғлатилиши ксилемада салбий босим ҳосил қилади. Сувнинг ксилемадаги кучланиши эвазига баргларда сувнинг буғланиши содир бўлади. Ўсимликларда сув баргларгача ксилеманинг найчалар боғламлари орқали етиб боради. Бу боғламлар баргларнинг бутун юзасида ҳам мавжуд бўлиб, жуда ингичка ва баъзида мураккаб тўр ҳолатида юзага келган бўлади. Бу расмдан кўриниб ткрибдики, оддий баргларда уларнинг ҳужайралари 0.5 мм найчалардан оралиқда ётади. Ксилемадаги сув баргларга ҳужайра деворлари атрофидан етиб боради. Салбий босим сувни барг ҳужайра деворлари юзасида ксилемада юқориги қараб ҳаракатланишини таъминлайди. Бу жараён худди тупроқдаги каби амалга ошади. Ҳужайра девори худди намланган майда капилляр вазифасини ўтайди. Сув микрофибрил целлюлоза ва деворларнинг гидрофил таркиби томонидан ушлаб турилади. Барг четларидаги Ҳужайра мезофиллари мукаммал ҳужайралараро тизимларга эга бўлганлиги боис атмосфера билан бевосита алоқада бўлади. Дастлаб сув ҳаво бўшлиқларига эга энг юпқа қатламлардан буғланади. Сув буғланиши билан ҳосил бўлган бўшлиқларга ҳужайра деворлари орқали сув етказилади. Сувнинг юқори қовушқоқлик юзасига эгалиги боис, ҳаво-сув таъсир юзаси сувнинг ёпишқоқлигини ва салбий босим ошади, дкворлардан сув ҳайдалади, таъсир юзаси фаоллиги камаяди ва сувнинг босими салбий тарафга ўзгаради. Шу йўсинда ҳаво таъсир юзасига етказиш учун керакли ксилемадаги ҳаракатлантирувчи куч юзага келтирилади. Сувнинг барглардан атмосферага ҳаракати. Сув ҳужайра юзасидан ҳужайралааро ҳаво бўшлиқлариги буғланар экан, сувнинг кейинги ҳаракатларга диффузия жараёнлари асасий таъсир этувчи восита бўлиб ҳисобланади. Баргнинг кутикула қавати сув ҳаракати йўлидаги энг самарали

тўсиқ вазиқасини ўтайди. Ҳисобланшича сувнинг фақатгина 5 % қисми кутикула орқали буғланади. Сувнинг деярли қолган барча миқдори устьица аппаратлари орқали ҳовак тешикчалар ёрдамида диффузия йўли билан буғлатилади. Бу жараёнлар кўпроқ баргнинг пастки қисмларидаги юзаларда амалга ошади. Баргдан атмосферагача бўлган сув йўлида сув ксилемадан сув бўшлиқларига буғланадиган, мезофилнинг ҳужайра деворига қараб тортилади. Сув буғи кейинги босқичда тешикчалар орқали ҳавога буғлатилади. Таркибда сақланаётган сув ушбу тизимдан ташқарида диффузия усулида буҳланади ва бу жараён сув буҳининг градиент концентрацияси томонидан назорат қилинади. Энди транспирация жараёнини ҳаракатлантирувчи кучлар, баргдан атмосферагача бўлган йўлдаги қаршиланишлар ва баргнинг транспирация жараёнини бошқарувчи анатомик хусусиятларини кўриб чиқамиз. Сув буғлари атмосферага тез диффузланади. Ҳужайра ўлчамлари даражасида суюқликларда диффузия ҳодисаси секин амалга ошади. Сув молекуласи барг ҳужайраси девори юзасидан то атмосферага диффузланиши учун қанча вақт сарфланади? 3 бўлимда кўриб ўтганимиздек, сув молекуласи диффузлааниш масофаси L=L2/D s , бу ерда D s диффузия коэффициенти Барг ичидан ташқи атмосферага буғланиши учун тахминан 1 мм га тенг, сувнинг диффузия коэффициенти эса 2.4x10-5m2s -1 га тенг. Шулардан келиб чиқадики, сув молекуласи учун баргдан чикиб кетиши га ўртача 0.042 сония вақт кетади. Кўриниб турибдики, сув буғи чиқиб кетишига баргнинг газ фазаси орқали диффузланиш кифоя қилади. Диффузия жараёни газларда суюфликлардан кўра тезроқ амалга ошади. Баргларда сув буғланиши иккита асосий омилга боғлиқ. 1. сув буғлари концентрациясининг атмосфера ва барг ҳаво бўшлиқларидаги тафовути. 2. Сув йўлининг қаршилик курсатиш кучи.

Дастлаб сув буғлари концентрациясининг транспирация жараёни тезлигига таъсирини кўриб чиқамиз. Сув буғлатилишини ҳосил қилувчи куч сув буғлари босими c - фарқлариҳисобиги амалга ошади. Буғлар босими фарқлари wv (барг) c wv( ҳаво ). кўринишида ифодаланади. Ҳаводаги сув босимини (c wv (ҳаво) осонгина ўлчаш мумкин. Аммо барг таркибидаги сувнинг босимини ( c wv (барг) ўлчаш анча қийинчиликлар туғдиради. Барг ички ҳаво бўшлиқлари ҳажмлари кам бўлса сув буғлатиладиган нам юза шунча катта бўлади. (Хаво бўшлиқлари хвой ўсимлиги учун умумий барг ҳажмининг 5% ини, макажўхорида 10%, арпада 30%, тамакида 40% ни ташкил қилади). Ҳаво бўшлиқлари ҳажмларидан фарқли равишда сув буғлатиладиган ички юза майдони 7 дан то 30 мартагача кўп бўлиши мумкин. бу узаро тафовут барг ички қисмларида сувнинг тезда мувозанатга келишини таъминлайди. Шулардан хулоса қилиш мумкинки, баргнинг ҳаво бўшлиқлари сув мувозанати потенциаллиги суюқ кўринишдаги сувнинг ҳужайра деворлари юзаларида буғлатилиш потенциаллигига тенг. Сув босимининг тафовутлари, тажриба ўтказилаётган баргларда сувнинг сизиб чиқиши ўрганилганда (барглардан 2.0МПа босимда сув сизиб чиқади), барглар тўйинган сув босими билан бироз фарқ қилади. Бу ҳароратга боғлиқ бўлиб барг бўйлаб сув концентрациясини ўлчаш имкониятини беради. Сув буғи концентрацияси транспирация йўлида ьир неча марта ўзгаради. Жадвалдан кўриниб турибдики, сувнинг бу кўрсаткичи ҳужайра деворлари бўйлаб баргнинг ҳавога бевосита чегара қисмларига томон камайиб боради. Сув йўқотилишининг асосий сабаби ҳам концентрациялар фарқи ҳисобланади. Бу барг ва унинг атрофидаги ҳароратга ҳам бевосита боғлиқ.

14-расм. Сувнинг барг мезофилидаги харакати Сув йўқотилиши каршилик кучи билан ҳам бошқарилади. Сув йўқотилишининг иккинчи омили транспирация йўлидаги диффуз қаршиликлар ҳисобланади ва у 2 та ҳар хил таркибдан иборат. 1. Устица тешикларидаги қаршилик кучи. 2. Барг юзасидаги ҳаракатсиз ҳаво қатламининг қаршилиги. Бу қатлам Ташқи ҳаво қатламига аралашишга мойил бўлмайди. Иккинчи қаршилик кучи барг қатламлари четларининг қаршилиги деб ҳам юритилади. Биз ҳозир шу қаршилик кучи ҳақида тўхталиб ўтамиз. Барг четлари қатламлари қалинлиги шамол тезлиги ёрдамида аниқланади. Барг атрофидаги ҳаво қатламининг ҳаракатсизлиги натижасида барг юзасидаги аралашмайдиган ҳаво қатлами қалинлашади ва сув буғланишини камайтирувчи асасий кучлардан бири сифатида хизмат қилади. Бундай шароида Устица тешикларининг кенгайиши транспирация амалга ошиши учун кам аҳамиятли бўлиб қолади. (устицаларнинг тўлиқ ёпилиши ҳам транспирацияни камайтирса ҳам)

Шамол тезлигининг ошиши билан чегара қатламлари ўлчами камаяди ва бу шароитда қатлам қаршилиги ҳам камаяди ва сув йўқотилишининг назорати издан чиқади транспирация тезлашади. Баргнинг ҳар хил морфологик ва анатомик тузилиши чегара қатламига таъсир қилиши мумкин. Барг юзасидаги туклар микроскопик синишларга учраши мумкин ва бу синиқчалар барг устицаларини тўсиб қўяди. Барг ўлчамлари ва шакли ҳам шамол таъсирининг турлича бўлишига олиб келади. Бу омилларнинг барг чегара қатламларига соатлаб ёки ку давомида таъсир этсада, улар кам аҳамиятли деб ҳисобланади. Ҳужайралар тизими ёрдамида устица тешикчаларининг назорати барг транспирация жараёнларида муҳим аҳамият касб этади. Баргларда сув буғланишининг устицалар ёрдамида назорати ва унинг барг фотосинтезиги таъсири. Барг устки қисмларининг кутикуласи сув ўтказмақсада, сув транспирайияси барг устицалари орқали амалга ошади. Микроскопик устицалар эпидермис ва кутикула орқали газлар диффузияси учун кам қаршиликка учровчи йўл ҳисобланади. Яъни устица тешикчалари барглардан сув йўқотилиши диффузияси учун қаршиликни камайтиради. Бу қаршиликнинг ўзгариб туриши баргларда сувнинг буғлатилиши ва фотосинтез жараёнлари учун зарур бўлган ҳаводаги карбонад ангидрид гази ютилиши учун муҳим аҳамиятга эга. Барча ер усти ўсимликлари сув йўқотишни олдини олиш билан бирга, ҳаводаги карбонад ангидрид газини ўзлаштириш учун рақобатлашадилар. Уларнинг ташқи қаватини ўраб турувчи қатламлари нафақат сув йўқотилишининг олдини олади, балки уларни ткрли хил ташқи таъсирлардан ҳимоялайди, уларни қуриб қолишдан асрайди. Ўсимликлар ҳаводан карбонад ангидридни ютмасдан сувнинг ташқи диффузиясини тўхтата олмайдилар чунки карбонад ангидрид ютилиш босими градиенти сув йўқотилиши градиент босимиги нисбатан бироз кам бўлади. Сувнинг устицалар орқали ҳаракати фақатгина кундузи юз беради чунки кечаси устица тешикчалари ёпилади. Тунги пайтда фотосинтез жараёни ҳам

содир бўлмайди, карбонад ангидрид газига эҳтиёж ёўқолади ва устицалар тешикчалари қисқариши эвазига ортиқча сув йўқотилиши камайтирилади. Эрта тонгда тупроқда сув ҳаракати бошланади ва қуёш нурлари таъсирида фотосинтетик фаоллик ошади, карбонад ангидридга бўлган эҳтиёж кўпаяди. Устицалар тешикчалари кенгаяди ва устицаларнинг карбонад ангидригига нисбатан турғунлиги камаяди. Бу усулдаги сувнинг транспирацияси ўсимликлар ўсиши ва кўпайиши учун зарур фотосинтез маҳсулотлари ҳосил бўлишига ёрдам беради. Бошқа томондан, қуёшли кунларда ҳам тупроқдаги сув миқдорининг камлиги шароитида устицалар тешикчалари кам очилади ёки умуман ёпиқ ҳолатда бўлади. Бу усул ёрдамида ўсимликлар сувсизланиб қолишдан ҳимояланадилар. Устицалар қаршилиги устицалар тешикчаларининг очиқлиги ва ёпилиши эвазига ҳам назорат қилиниши мумкин. Бу биологик назорат ҳужайраларни туташтирувчи, устицаларни ўраб турувчи махсус эпидермал ҳужайралар томонидан амалга оширилади. Ҳужайраларни туташтирувчи ҳужайра деворлари махсус тузилишга эга. Туташтирувчи ҳужайралар барча яшил ўсимликлар қатори куртаклилар ва мозларда ҳам учрайди. Циглер ҳужайралари сезиларли морфологик тафовутга эга. Улр икки асосий турга ажратилади: Бир тури ўсимликлар ва палма каби бир уруғли ўсимликларга хос, иккинчи тури эса барча икки уруғли ўсимликлар ва мох, папаротник ва очиқ уруғлиларга ҳам хос. Ўсимликларда туташтирувчи ҳужайралар шишсимон охирги қисмларда жойлашади ва гантелсимон кўрнишдаги шаклга эга. Айтиб ўтилаётган тешикчалар иккита туташтирувчи гантелнинг ―қўлчалари‖да жойлашади. Бу туташтирувчи ҳужайралар ён томонларидан туташтирувчи ҳужайраларга устица тешикчаларини назорат қилишга ёрдам берувчи иккита дифференцияланган эпидермик ҳужайралар билан ҳимояланиб туради. Туташтирувчи ҳужайралар, ёрдамчи ҳужайралар ва тешикчалар биргаликда устица тизими деб аталади.

Икки уруғли ўсимликларда, бир уруғли усимликларда, куртаклиларда туташтирувчи ҳужайралар тешикчалардан марказга қараб эллиптик контурга эга бўлади. Куртакли ўсимликларда икки жинсли ҳужайралар кам учрайди баъзида эса умуман учрамайди. Бу ҳолатда ҳимояловчи ҳужайралар эпидермиснинг одатий ҳужайраларибилан ўралган бўлади. Туташтирувчи ҳужайраларнинг асосий ажралиб турувчи хусусияти уларнинг деворларининг махсус тузилишга эга булганлиги билан ифодаланади. Бу деворларнинг айрим қисмлари қалинлашган бўлади ва оддий қисмларидан 1- 2 рм дан баъзида 5 рм ўлчамгача фарқ қилади. Куртакли ўсимликларда туташтирувчи ҳужайралар жуда қалик ички ва ташқи девордан, юпқа таянсч девори (эпидермис ҳужайралариги туташган ҳолда), ва бироз қалинлашган тешикчалар деворларидан иборат бўлади. Муҳим омил ҳисобланувчи ва ўсимликларнинг барча ҳужайраларини деворларини мустаҳкамловчи, ҳужайра шаклини ҳосил қилувчи целлюлоза микротолаларининг силлиқланиши, устица тешикчаларининг очилиши ва ёпилиши жараёнида асосий рол ўйнайди. Цилинда шаклидаги одатий ҳужайраларда целлюлоза микрофибрил толалари ҳужайранинг узун ўқига нисбатан кўндаланг жойлашган бўлади. Натижада ҳужайра ўз ўқи узунаси йўналишига қараб кенгаяди. Чунки цкллюлоза толалари тўғри бурчак бўйлаб тушадиган таъсир кучини камацтиради. Туташтирувчи ҳужайралар микрофибриллалари тузилиши бирбиридан фарқланади. Куртаксимон туташтирувчи ҳужайралар тешикчалардан радиал йўналишда микрофибрил толаларга эга бўлади. Шу усулда ҳужайранинг ташқи ўраб турувчи қавати ва устицалар очилган пайтда туташтирувчи ҳужайралар эгилувчи қисмлари мустаҳкамланади. Ўсимликларда гантелсимон туташтирувчи ҳужайралар шишган барг қисмлари билан биргаликда тутиб турувчи асосларни ҳосил қилади ва найзасимон катакчалар хажми ошади ва шишади. Қопчалар бир-биридан узоқлашади ва улар орасидаги тирқишлар кенгаяди.

Ҳужайра ҳимоя катакчалари кенгайиши ва тургор босимнинг ошиши натижасида устицалар очилади. Туташтирувчи ҳужайралар мултисенсор гидравлик қопқоқчалар азифасини бажаради. Атроф-муҳит омиллари, нур фаоллиги ва сифати, ҳарорат, нисбий намлик, ҳужайра ичидаги карбонад ангидридининг концентрацияси туташтирувчи ҳужайралар томонидан қабул қилинади ва устицалар муайян жавоб реакциялари билан мувофиқлашади. Агар барг қоронғуда ушланса ва тўсатдан ёруғлик таъсир эттирилса, бу таъсир туташтирувчи ҳужайралар томонидан очилиш сигнали каби қабул қилинади ва устицалар очилишини юзага келтирувчи қатор реакциялар содир бўлишини таъминлайди. Шу нуқтаи назардан бу жараёнда туташтирувчи ҳужайраларда ионлар ютилиши ва метаболик ўзгаришлар юзага келади. Буни 18 бўлимда кўриб чиқамиз. Бу ерда биз туташтирувчи ҳужайраларда ионлар ютилиши, органик молекулалар биосинтези натижасида сув осмотик потенциалининг (YS) камайишига эътибор қаратамиз. Туташтирувчи ҳужайралардаги сув жараёнлари бошқа ҳужайралардаги каби амалга ошади. Сув потенциали ва сув осмотик босимининг камайиши натижасида сув туташтирувчи ҳужайралар ичига ўтади. Бунинг натижасида ҳужайра босими ошади ва тургор ошади. Ҳужайра деворларининг қайишқоқ хусусияти туфайли улар турларига қараб одатий ҳажмларидан 40-100% гача қадар кенгайиши мумкин. Ҳужайра деворларининг дифференциал кенгайиши туфайли, ҳажнинг бундай кенгайган вазиятларида ҳам устицаларнинг очилиб-ёпилиши тўлиқ таъминланади. Сув йўқотилиши ва карбонад ангидриди ютилиши ўртасидаги узвий алоқа транспирация коэффициенти билан ўлчанади. Сув йўқотилишини камайтиришда ўсимликларнинг самарадорлиги фотосинтез жараёни учун карбонад ангидридни ютилиш самарадорлигини оширади ва транспирацияга муносабат кўрсаткичи ёрдамида ўлчанади. Бу кўрсаткич сув кўрсаткичлари каби ўсимликлар томонидан ютилган карбонад ангидридни фотосинтез жараёнлари учун сарф бўлган қийматини кўрсатади.

Фотосинтезнинг илк босқичида углероднинг илк ҳосиласи уч углеродли бирикма ҳисобланади (Бу жараён кечувчи ўсимликлар С3 ўсимликлар деб аталади). Бу жараёнда ҳар бир мрлекула карбонад ангидрид учун 500 молекула сув сарфланади. Яъни транспирация жараёни 1:500 нисбатда боради. Баъзида транспирация тескари жараёнлари сувнинг самарадорлиги деб аталади. Ўсимликлар транспирация жараёнида 500 коэффициент билан сув сарфлаар экан, сувнинг самарадорлиги 1:500 га яъни 0.002 га тенг. Сувнинг катта миқдорда сарфланиши ва карбонад ангидриднинг сувга нисбатан кам ўзлаштирилиши қуйидаги 3 та омилга боғлиқ: Ҳаракатланаётган сувнинг градиент концентрацияси йўқотилиши карбонад ангидрид ютилиши градиент концентрациясидан тахминан 50 маротаба кўпдир. Даражалардаги бундаё катта тафовут карбонад ангидриднинг ҳаводаги концентрациясининг камлиги (тахминан 0.03%) ва барг таркибидаги сув буғлари концентрациясининг катталтги туфайли юзага чиқади. 2. Карбонад ангидрид ҳаводан 1.6 марта тез диффузланади. Сувда эса бу жараён анча суст амалга ошади. (карбонд ангидрид гази молекуласи сувникига нисбатан катта ва диффузия коэффициенти нисбатан кичик бўлади) 3. Карбонад ангидрид хлоропластларда ютилиши учун у аввал ҳужайра мембранасини, цитоплазмани ва хлоропласт устки мембранасини кесиб ўтиши лозим. Бу мембраналар ҳам карбонад ангидрид ютилиши йўлида қаршилик кучини келтириб чиқаради. Бир қанча ўсимликлар қуруқ иқлимларда ўсишга мослашган. Бу ўсимликлар С4 ва САМ ўсимликлар деб аталади ва углекислоталар фиксацияси учун одатий фотосинтетик вариация жараёнидан фойдаланади. С4 ўсимликлар (фотосинтез жараёнида тўрт углеродли бирикмалар ҳосил қилади, 8 бўлимга қаранг) карбонад ангидридга нисбатан кам сув буғлатади. Уларда ўзаро нисбий кўрсаткич 250 га тенг. Фотосинтезнинг илк маҳсулоти 4 атомли углерод органик бирикмаларини ҳосил қиладиган чўлларда ўсишга

мослашган ўсимликларда (САМ ўсимликлар, крассулация ацид метаболизми) тунги пайтларда транспирация коэффициенти янада камаяди ва бу ўзаро кўрсаткич нисбати тахминан 50 га тушиб қолади. Тупроқ-ҳсимлик-ҳаво тизими. Кўриб чиққанимиздек, сув тупроқдан ўсимлик ороқали ҳавогача бўлган йўлда турли транспорт механизмлар босқичидан ўтади. 1. Тупроқда ва ксилемада сув градиент босимга жавоб сифатида ҳаракатланади 2. Буғланиш босқичида сув диффузия ҳисобига амалга ошади. Бу жараён ташқи муҳитга сув етиб боришига қадар давом этади. Сув мембраналар орқали ўтказилганда сувнинг ҳаракатини таъминловчи куч мембраналар ўртасидаги сув босимининг фарқи билан амалга ошади. Бу осмотик оқим илдизлардан ҳужайраларга сувнинг ҳаракати ва тупроқдан ксилемага сувнинг ҳаракатидан келиб чиқади. Барча жараёнларда сув кам потенциалли муҳит ёки эркин энергия томон ҳаракатланади. Сув потенциали тупроқдан баргга қадар камайиб боради. Сув ўтказиш йўлидагитурли нуқталарда сув потенциали кўрсаткичи турлича бўлади. Масалан, барг ҳужайраси ичида, мезофиллаларда сув потенциаллари бир хил уларга қўшни бўлган ксилемадаги каби бир хил, аммо Yw таркиб кўрсаткичлари бутунлай фарқ қилади. Ксилеманинг юқори кўрсаткичдаги Yw таркиби салбий босимни (YP) таъминлаб беради. Бу пайтда эса барг ичидаги Yp босими ижобий кўрсаткичга эга бўлади. Босимлардаги бундай фарқлар барг ҳужайралари плазматик мембраналари орқали ҳаракатларни таъминлайди. Барг ҳужайраларида сув потенциали юқори концентрацияда эриган моддалар эвазига камаяди (Ys кичик кўрсаткичи). Хулоса. Сув ҳаётнинг асосий унсури ҳисобланади. Ер усти ўсимликлари жиддий хавфли даражадаги сувнинг атмосферага йўқотилишига дучор бўладилар. Бу жараён барг юзасининг катталигида янаям жадал кечади. Бу жараёнга қуёш нурлариниг фаоллиги ва уларнинг карбонад ангидридга

бўлган эҳтиёжларини қондириш мақсадидаги очиқ усулдаги жараёнлар ҳам таъсир кўрсатади. Шу усулда сув сарфланиши ва карбонад ангидрид ўзлаштирилиши жараёнларидаги рақобат пайдо бўлади. Ушбу жараёнларни мукаммал даражадаги: мувозанатини ушлаб туриш учун ўсимликлар ажойиб ечим топганлар: 1. Тупроқдан сув ўзлаштириш учун илдизларнинг кенг таркибдаги тузилиши. 2. Ксилема найлари ва трахеидларда сув ҳаракати учун кам қаршиликка эга йўлнинг яратилиши. 3. Ўсимликлар ташқи қаватларининг сув буғлатилишини камайтириш мақсадида кутикула билан қопланганлигич. Газ алмашинуви жараёнларини амалга ошириш учун барг юзасидаги микроскопик устицаларнинг мавжудлиги 5. Устица аппаратлари диаметрларини (шунингдек диффузион қаршиликларни) назорат қилувчи туташтирувчи ҳужайраларнинг мавжудлиги. Юқоридагилар таъсири остида сувнинг харакати физикавий кучлар натижасида юзага келади. Ўсимликларда структура тузилишини сақлаш, сув ҳаракатини таъминлаш учун билвосита ҳеч қандай энергия сарфланмайди. Сувнинг Тупроқдан ўсимликлар орқали ҳавога ўтказилиш йўли диффузия, хажмий оқим ва осмос жараёнларини ўз ичига олади. Буларнинг барчаси сув харакатини таъминловчи кучларга бевосита боғлиқдир. Ўсимликлардаги сув уларнинг ажралмас гидротизимини ҳосил қилади. Буғланиш жараёнлари эса туташтирувчи ҳужайралар томонидан назорат қилинади. Туташтирувчи ҳужайралар карбонад ангидрид газини ютиш ва сувни буғлатишни мукаммал даражада ушлаб туриш вазифасини бажаради. Барглар ҳужайралари мезофиллаларида суувнинг буғлатилиши апопластлардаги сувнинг катта салбий босимни (кучланишини) ҳосил қилади. Бу салбий босим ксилемага ҳам узатилади ва сув ўтказиш йўлларида сувнинг ҳаракатини таъминлаб беради.

Бу назариялар кенг доирада муҳокама қилинмоқда ва ксилемадаги сувнинг ҳаракати градиент босимлар ҳаракати ҳисобига амалга ошади деб ҳисобланмоқда. Транспирациянинг юқори даражадалиги ва ксилемадаги сувнинг салбий босими кавитация (эмболия)га олиб келиши мумкин. Бундай эмболиялар сув йўлларини тўсиб қўйиши мумкин ва баргларда сув етишмовчиликларини ҳосил қилади. Сув етишмаслиги ўсимликлар учун одатий жараёнлар ҳисобланади ва бу ҳолатга нисбатан ўсимликлар ўз физиологиясини ва ривожланишини таъминловчи жавоб 8 реакциялари ишлаб чиқадилар.

Адабиётлар: 1. James E.Bidlach, Snelly H. Jansky. Stern's introductory Plant biology. – USA: McGrow-Hill, 2008, 622 p. 2. Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University of California, Los Angels, 2002. 3. Hans-Walter Heldt. Plant Biochemistry. Elsevier Academic Press, 2005. – 625 рр. 4. Алимова Р.А. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси фанидан лаборатория машғулотлари: ўқув қўлланма. – Тошкент: ТошДАУ, 2000. – 95 б. 5. Алимова Р.А., Сагдиев М.Т. Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси: ўқув қўлланма. – Тошкент, 2013. – 320 б. 6. Бекназаров Б.О. Ўсимликлар физиологияси: дарслик. – Тошкент: ЎзМУ, 2009. – 480 б.

O'xshashlar

Ўсимликдаги физиологик жараёнларнинг маҳсули ўсиши

Тупрокнинг сув хоссалари

Тупрокнинг сув баланси

Сув утлари. Замбуруглар ва лишайниклар

Тупрокнинг сув режими, уни бошкариш ва яхшилаш тадбирлари