Qo’ng’irpo’stkabilar kichik ajdodi - Botanika - Referatlar

Qo’ng’irpo’stkabilar kichik ajdodi

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

268.4697265625 KB

Ko'chirib olish

Qo’ng’irpo’stkabilar kichik ajdodi Reja:  Zig’irnamolar qabilasi  Araliyadoshlar oilasi  Ziradoshlar oilasi  To’ng’iztaroqnamolar qabilasi. Uchqatdoshlar oilasi  Asorundoshlar oilasi  To’ng’iztaroqdoshlar oilasi

Ziranamolar qabilasi – Apiales Aksariyat hollarda o’t usimlik, barglari navbatlashib joylashgan, barg oldi bargchasiz. Guli ikki jinsli, aktinomorf, soyabon shakldagi gul to’plamida joylashgan, 4-5 a’zoli, kosacha barg aksariyat xollarda reduksiyalangan, tojbargi erkin, tutash emas, urug’chisi bitta, odatda ikkita mevabarchidan shakllangan, tugunchasi ikki xonali, ostki, urug’i endospermli. Qabilaga A. Taxtadjyan sistemasida (1987) 3 ta oila kiritiladi. Shulardan eng yirik va ahamiyatlisi ziradoshlar (Apiaceae) va araliyadoshlar (Araliaceae) oilalari hisoblanadi. Araliyadoshlar oilasi - Araliaceae Oila 80 dan ortiq turkumga mansub, 800 turni o’z ichiga oladi. Ko’pchilik araliyadoshlarga mansub turlar tropik va subtropik hududlarda o’sadi. Ularning aksariyat turlari Malayziya, Indoneziya va Amerika tropiklarida uchraydi. Araliyadoshlar uncha katta bo’lmagan daraxtlar yoki butalarni, ba’zi chirmashib o’suvchi lianalarni o’z ichiga oladi. Ko’p yillik o’t turlari ham bor. Barglarining bandi kengayib novda hosil qiladi va poyani o’rab turadi. Barglari poyada navbatlashib joylashadi. To’pguli yirik, murakkab soyabon. Gullari nisbatan mayda, aktinomorf, ikki jinsli, ikki uyli. Gulqo’rg’oni ikki qavat, gulkosachabargi 5 yoki 4 ta, gultoji 5 ta, changchisi ham 5 ta yoki ko’p. Bu oilaga ko’pchilikka tanish dorivor o’simlik jenshen ( Panax ginseng ), zamanixa ( Oplopanax ), araliya ( Aralia ), eleuterokokk ( Eleutherococcus ) va boshqa manzarali o’simliklar kiradi. Ziradoshlar oilasi - Apiaceae Bu oila 300 taga yaqin turkumga mansub 3000 dan ortiq turni o’z ichiga oladi. Ular butun Yer shari bo’ylab keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra oilada

bir va ko’p yillik o’tlar ustunlik qiladi, qisman yarimbuta va butalardan iborat. Arharo’t ( Angelica ternata ), gulpar ( Heraclium ) turkumi va boshqalarning bo’yi 3 metrgacha etishi mumkin. Barglari turli darajada bo’lingan, butunlari ham bor. Ko’pincha turlarida (kovrak) bargining asosida qini (novi) bo’ladi. To’pguli oddiy yoki murakkab soyabon, kallakchadan iborat. Gullarining rangi juda ham xilma- xil, gulqo’rg’oni murakkab, gulkosachabarglari reduksiyalangan 5 tadan, mayda, gultojibarglari 5 ta, tulashmagan. Changchisi 5 ta, urug’chisi 2 ta, tugunchasi ostki. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 5 G (2) . Mevasi pistacha. Ziradoshlar oilasining vakillari Yer sharining deyarli hamma qit’alarida uchraydi, lekin subtropiklarda ko’proq tarqalgan. O’rta Osiyoda oilaning 97 turkumga mansub 422 ta turi, O’zbekistonda 69 ta turkumga oid 198 ta turi o’sadi. Oila 3 oilachaga bo’linadi. Bulardan eng kattasi, ya’ni turkum va turlarga boyi Apiumdoshchalar ( Apioideae ) oilachasi bo’lib, u O’zbekistonda keng tarqalgan eng yirik turkumlar va foydali xususiyatlarga ega bo’lgan turlarni o’z ichiga oladi. Jumladan, kovrak ( Ferula ) ning 48 turi, shashir ( Prangos ) ning 8 turi, zira ( Bunium ) ning 12 turi, Elesticta ( Elaeosticta, Scaligeria ) ning 12 turi o’sadi. Bulardan tashqari ko’plab iste’mol qilinadigan turlardan petrushka ( Petroselinum crispum ), zira ( Bunium persicum ), shivit, ukrop ( Anethum graveolens ), sabzi ( Daucus sativus ) kabilar ham shu oilachaning vakillari sanaladi. Kovrak - Ferula turkumi vakillari ko’p yillik monokarpik (hayotida bir marta gullab meva beradigan) va polikarpik (har yili gullab meva beradigan) poyalari yo’g’on va baland bo’yli o’t o’simliklardan iborat. Barglari uzun bandli, yirik, yaprog’i bir nechakarra bo’lingan, poyadagi barglarining qini yaxshi rivojlangan. Soyabonlari yirik, ko’p gulli. Gullari bir yoki ikki jinsli, sarg’ish. Mevalari - pistachadan iborat. Turkum vakillari asosan Yevrosiyo va Afrikada tarqalgan. O’zbekistonda uning 48 turi o’sadi. O’zbekistonda F. kuhistanica - chayir, F. karelinii - itsigek, F. sumbul – sumbul, F foetida - sassiq kavrak nomi bilan yuritiladigan turlari cho’l, adir va tog’ mintaqalarida tarqalgan (79-rasm).

Kovraklar cho’ldan tortib, tog’larning yuqori qismlarigacha bo’lgan hududlaridagi sho’rxok, gipsli, mayda chag’ir toshli tuproqlarda, shag’alli hamda toshli joylarda tarqalgan. Respublikada keng tarqalgan turlaridan biri - F. diversivittata . Kovraklar yaxshi yem-xashak, asalshira beruvchi, dorivor va iste’mol qilinadigan (sassiq kovrak) o’simliklar hisoblanadi. Zira - Bunium turkumiga ko’p yillik, tugunakli o’t o’simliklar kiradi. Ildiz bo’g’zida joylashgan to’p barglari uzun bandli, yaprog’ipatsimon qirqilgan. Gullari 2 xil ikki va bir jinsli gulqo’rg’oni murakkab, gultojibargchalari oq rangli. Ziraning xushbo’y zira ( B. persicum ) nomli turini ko’pchilik yaxshi biladi. U tuganakli, poyasi tik o’suvchi, oqimtir yashil rangli, tuksiz ko’p yillik o’t. Asosan O’zbekistonning janubiy tumanlarida mayda chag’ir toshli soz tuproqlarda, tog’ning pastki va o’rta qismlarida o’sadi. Zira iyunda gullab, mevasi iyul- avgustda yetiladi. Bu turli taomlar tayyorlashda ishlatiladigan muhofazaga muhtoj tur. Urug’idan va tuganagidan ko’payadi. Sabzi ( Daucus ) (78-rasm) yo’g’onlashgan, etli ildiz meva, bargi murakkab panjasimon, uning nov shaklidagi barg bandi poyani o’rab turadi. Guli oq, mevasi tikanli, ekiladigan madaniy sabzi ( Daucus sativa ) tarkibida A, C, B, B 2 vitaminlarga boy, oziq-ovqatda keng qo’llaniladi. Sabzining madaniy holda o’stiriladigan navlari O’rta Osiyoda 2000 yildan ortiq vaqtdan beri xo’jalikda turli taomlar pishirishda ishlatiladi. Qora zira ( Carum carvi ) (77-rasm). Ikki yillik, xushbo’y hidli, kqkat, ziravor o’simlik sifatida qo’llaniladi. Bo’yi 40-60 sm, poyasi xar tomonga tarvaqaylab, poya bandidan o’sadi, bargi 6-8 juft, oddiy yoki juft patsimon qirqilgan, soyabon shaklidagi gultshplami 20 gulli, gulkosacha, gultojbarglari oq yoki pushti rangli, mevasi tuxumsimon. Iyun- avgust oylarida gullab urug’ beradi. Oilaning ovqatga ishlatiladigan sabzi ( Daucus carota ), qora zira ( Sarum carvi ), oddiy zira ( Bunimum persicum ), alqor ( Mediasia macrophylla ), shungula ( Muretia fragrantisissima ), ukrop ( Anethum graveolens ), petrushka ( Petroselinum crispum ) kabilar kiradi.

Arpabodiyon - Pimpinella anisum mevasi o’z tarkibida saqlagan efir moyi hisobiga undan tayyorlangan va olingan preparatlar yallig’lanishga qarshi, balg’am ko’chiruvchi, spazmolitik va qisman mikroblarga qarshi ta’sir ko’rsatish xususiyatiga ega. Ibn Sino arpabodiyon mevasini nafas olish qiyinlashganda uni yengillashtirish uchun va terlatuvchi dori sifatida hamda boshqa kasalliklarda ham qo’llashni tavsiya etgan. Xalq tabobatida o’simlik mevasidan tayyorlangan damlama terlatuvchi, siydik va o’t haydovchi, ishtaha ochuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Oddiy fenxel (dorixona ukropi) - Foeniculum vulgare ko’p yillik (plantatsiyalarda ikki yillik qilib o’stiriladi), bo’yi 90-200 sm ga etadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, ko’p qirrali va sershoxli. Bargi uch-to’rt marta patsimon ajralgan va qini bilan poyada ketma-ket joylashgan. Barg bo’laklari ingichka chiziqsimon yoki ipsimon. Gullari mayda, sariq bo’lib, murakkab soyabonga to’plangan. Soyabonda o’rama va o’ramacha barglar bo’lmaydi. Kosacha bargi juda mayda, tojbargi 5 ta, otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, pastga joylashgan. Mevasi qo’shaloq pista. Mevasi tarkibida efir moyi, yog’ va oqsil moddalar bo’ladi. Efir moyi tarkibida anetal, fenxon ketoni, metilxavikol, oz miqdorda anis aldegid va anis kislota, pinen, fellandren, kamfen va boshqa birikmalari bo’ladi. Dorixona ukropining mevasi va preparatlari yuqori nafas yo’llari yallig’langanda balg’am ko’chiruvchi, ich yumshatuvchi hamda yel haydovchi dori sifatida me’da-ichak kasalliklari va meteorizm (ichaklarda gaz to’planishi, qorin dam bo’lishi) da ishlatiladi. Ba’zan meva o’t pufagi va buyrak toshi kasalligida ham qo’llaniladi. Efir moyi farmatsevtikada miksturalar ta’mini yaxshilash uchun ishlatiladi. Ekma kashnich - Coriandrum sativum bir yillik, bo’yi 30-70 sm ga etadigan o’t o’simlik. Poyasi silindrsimon, mayda qirrali, tuksiz, ichi kovak, yuqori qismi shoxlangan. Bargi oddiy, qinli, tuksiz, ildizoldi barglari uzun bandli, uch bo’lakka qirqilgan, qirrasi tishsimon kesilgan, poyasining pastki qismidagi barglari qisqa bandli, ikki bo’lakka qirqilgan, o’rta qismdagilari esa bandsiz bo’lib, ipsimon ikki- uch bo’lakka ajralgan. Barglari poyada ketma-ket joylashgan. Gullari mayda,

umumiy o’ramsiz murakkab soyabonga to’plangan; gulkosachasi besh tishli, meva bilan birga saqlanib qoladi. Tojbargi beshta, pushti rangda, otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, pastga joylashgan. Mevasi yumaloq, qo’ng’ir yoki sarg’ish kulrang, qo’shaloq doncha. O’rta Osiyo respublikalarida o’stiriladi. Kashnich mevasi tarkibida efir moyi, yog’, oqsil va boshqa moddalar bo’ladi. Moy tarkibida nalool, geraniol va oz miqdorda borneol, turli algedridlar hamda terpenlarning aralashmalari bo’ladi. Kashnich mevasi ishtaha ochadigan, ovqat hazm qilishni yaxshilaydigan, o’t haydaydigan vosita sifatida va bavosil kasalligida hamda yaralarni davolashda ishlatiladi. Kashnich mevasining efir moyi antiseptik, og’riq qoldiruvchi, o’t haydovchi hamda bavosilga qarshi dori sifatida qo’llaniladi, shuningdek, farmatsevtikada ichiladigan dorilar ta’mini yaxshilashda ishlatiladi. Kashnich mevasi va efir moyi oziq-ovqat sanoatida hamda parfyumeriyada qo’llaniladi. 77-rasm . Qora zira ( Carum carvi ) 78-rasm . Yovvoyi sabzi ( Daucus carota ) novdasi, guli, meva. bargi, to’pguli, ildizi, urug’i

79-rasm . Sassiq kovrak ( Ferula foetida ) poyasi, to’pguli, guli, meva, urug’i To’ng’iztaroqnamolar qabilasi - Dipsacales Qabila 8 ta oilani birlashtiradi. Unga daraxt, buta va o’tlar kiradi. Barglari asosan qarama-qarshi joylashgan. To’pgullari turlicha. Gullari odatda ikki jinsli, aktinomorf yoki zigomorf. Uchqatdoshlar oilasi - Caprifoliaceae Oila 13 ta turkumga mansub 300 taga yaqin turni o’z ichiga oladi. Shimoliy yarimsharning mo’tadil va sovuq iqlimli hududlarida tarqalgan. O’zbekistonda ikkita turkumga oid 25 ta turi o’sadi. Barglari butun, qarama-qarshi joylashgan. Gulkosachasi qisqa naychasimon, gultoji qo’ng’irsimon yoki naychasimon. Mevasi asosan rezavor. Uchqat (Shilvi) – Lonicera turkumi turlari barglari to’kiladigan, ba’zan biroz yashil va yashil, sershox buta, ba’zan daraxtcha, liana. Barglari oddiy,

yonbargchasiz, qarama-qarshi joylashgan. Gullari ikki jinsli aktinomorf yoki zigomorf. 250 dan ortiq turlarni o’z ichiga oladi. MDH florasida 30 ga yaqin turlari o’sadi. Respublikamizdagi 15 turdan 5 tasi manzarali o’simlik sifatida hiyobonlar, ko’chalar atrofida ekiladi. Tangachabargli uchqat - L. nummularifolia shox- shabbasi tarvaqaylagan kichikroq daraxt yoki buta. Tog’dagi daraxtzor, butazor va yon bag’irlarda tarqalgan. Mayda bargli uchqat - L. microphilla hiyobonlarda manzarali o’simlik sifatida ekiladi. Shilvidoshlarning alkoloid saqlovchi turlari ham mavjud. Asorundoshlar oilasi - Valerianaceae Asosan o’tlar, ba’zan yarim buta va butalar. Barglari qarama-qarshi joylashgan. Odatda patsimon qirqilgan va yonbarchasiz. To’pgullari dixaziy yoki gajak. Gullari ikki jinsli ba’zan bir jinsli, zigomorf, asimmetrik. 13 ta turkumga mansub 400 taga yaqin turlari Yevroosiyo, Braziliya va And tog’larida tarqalgan. O’zbekistonda oilaning 3 ta turkumga kiruvchi 18 ta turi o’sadi. Valeriana – Valeriana turkumi ildizi yo’g’onlashgan, 200 dan oriq turlarni o’z ichiga olgan o’tlar, bo’lib, shundan 3 turi ( V. ficarifolia, V. chionophila, V. fedtschenkovii ) O’zbekistonda tarqalgan. Dorivor valeriana – V. officinales tibbiyotda katta ahamiyatga ega bo’lgan ildizpoyali, yirik, ko’p yillik o’t. O’rta Osiyo florasida uchramaydi. Asosan Ukraina, Belorusiya va Rossiyada tabiiy holda o’sadi va etishtiriladi. O’simlikning asosan ildizpoyasi ishlatiladi. Undan tayyorlangan dori preparatlari asab kasallaiklarini, hafaqon, yurak xastaliklari, uyqusizlik kasalliklarida keng foydalaniladi. Ba’zi turlarining barglari salat o’rnida ishlatiladi. To’ng’iztaroqdoshlar oilasi – Dipsacaceae

Hayotiy shakliga ko’ra oila yorug’sevar bir va ko’p yillik o’tlardan iborat. Barglari qarama-qarshi o’rnashgan. Gullari ikki jinsli, zimogorf. Gultoji naysimon. Mevasi yong’oqcha. Mazkur oila 10 turkumga kiruvchi 300 taga yaqin turni birlashtiradi. Ular asosan Yevrosiyo, Afrika, G’arbiy Osiyo va O’rta Yer dengizi atroflarida tarqalgan. O’zbekistonda 4 ta turkumga mansub 11 ta turi o’sadi. To’ng’iztaroq – Dipsacus turkumi poyasi va gulbandlari tikanli, gulo’rni konussimon, poyasi ayri bo’lib shoxlangan ikki yillik, ba’zan ko’p yillik o’tlar. Poyadagi barglari qarama-qarshi joylashgan, ba’zan tagi qo’shilib o’sgan. Er yuzida tarqalgan 15 turdan 2 turi Respublikamizda o’sadi. D. laciniatus bo’yi 2 metrdan oshadi. Poyasi to’g’ri qirrali, uch tomoni shoxlangan. Gullari och ko’knor gulli yoki oqimtir. Ikki yillik o’t. To’qaylarda, bog’larda, bo’z erlarda, yo’llar atrofida begona o’t sifatida o’sadi. Lazur to’ng’iztarog’i - D.ozureus poyasi silliq, kallagi cho’ziq, sharsimon, gullari ko’kimtir-binafsha rangil, bo’yi 50-150 sm li ko’p yillik o’t. Tog’larning namroq yonbag’irlarida tarqalgan. Ildizi tarkibida gensianin alkoloidiga o’xshash alkoloid topilgan. Skabioza – Scabiosa turkumi turlari kallagi chala sharsimon yoki tuxumsimon, gultoji qizil, binafsha, oq, sariq, pushti rangli, 5 bo’lakchali, gulyonbarglari tikanga aylanmagan. Asosan O’rta Yer dengizi florasida tarqalgan 100 ga yaqin turlari mavjud. Shundan 7 turi Respublikamizda tarqalgan. S. songarica, S. oliveri, S. rhodontha kabi turlari bir yillik o’tlar bo’lib, qumli va soz tuproqli adir va tog’ etaklarida keng tarqalgan. Oilaning ko’pchilik turlari manzarali o’simlik sifatida ekiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

O'xshashlar

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi

Kommelinkabilar kichik ajdodi