logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Botanika
  4. Fitotsenozning tuzilishi

Fitotsenozning tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Fitotsenozning tuzilishi Reja : 1. Fitotsenozning turlar tarkibi 2. Fitotsenozdagi turlar orasidagi 3. O’zaro munosabatlar 2. Turlar orasida miqdor va sifat munosabatlari 4. O’simliklar jamoasining qavatliligi 5. O’simliklarning hayotiy shakllar bo’yicha xilma-xilligi. www.arxiv.uz Fitotsenoz grekcha so’zdan olingan bo’lib, fiton o’simlik, kainos-umumiy degan manoni bildirib o’simliklar qavmi, birlashib yashovchi o’simliklarninp tabiiy guruhidir. U o’ziga xos turlari, strukturasi, ekologik muhiti bilan Harakterlanadi yoki ayrim sharoitda bir to’da o’simliklar yoki bir qancha turlarga oid o’simliklarning qavm bo’lib yashashidir. 1904 yilda geobotanik olim G. F. Morozov birinchi bo’lib o’rmon o’simliklarining qavm bo’lib yashashini aniqlagan. Undan keyin 1908 yilda akademik V. N .Sukachev tomonidan fitotsenozdagi barcha turlarning qavmi o’rganiladi. 1915 yilda I. K. Pachoskiy faqat bitta o’simlik hukmron bo’lib o’sadigan dalalarga qo’llasa, 1917 yilda Sukachev esa hamma o’simliklarga qo’llaydi. 1918 yilda Sukachev nazariyasi G. Gams tomonidan qo’llab quvvatlanadi. Sukachev tomonidan 1956 yilda fitotsenozga birinchi bo’lib to’gri ta’rif berildi. «Fitotsenoz yoki o’simliklar jamoasi, ma’lum hududda o’sadigan o’simliklarning har birining Harakterli xususiyatlarini; o’simliklarning bo’y balandligini, tarqalishini, hayotiy holatini, vegetatsiyasini, gullash va urug’lashini, qovrashini, o’simliklarning bir-biriga ta’sirini, o’sadigan joyini, iqlim va tuprog’ini, inson va hayvon ta’siri kabi ekologik omillar majmualarini o’z ichiga oladi» deb tarifladi. Fitotsenozdagi o’simliklarning majmuasi bu tasodifiy emas, undagi o’simliklar konkret tarixiy taraqqiyot natijasida yig’ilgan uyushma – qavm hisoblanib, unga tuban va yuksak o’simliklar kiradi. Ular ekologiyasining har xilligi bilan ajralib turadi. Har bir fitotsenozning o’ziga xos bo’lgan muhim belgilari mavjuddir. Ya’ni har bir fitotsenoz boshqasidan turlar tarkibi, turlar orasidagi miqdor va sifat munosabatlari, qavatlilik-pogonalik, mo’llik, hayotiy shakli, gorizontal tuzilishi kabi belgilari bilan farq qiladi. Odatda fitotsenozlarning tuzilishini o’rganishda quyidagi belgilarni hisobga olish lozim. 1) ftotsenozning floraviy tarkibi; 2) fitotsenozni tashkil etuvchi turlar soni, ularning umumiy massasi, turlar orasidagi miqdoriy nisbatlar; 3) har bir individlarning holati (ahvoli); 4) fitotsenozda turlarning vertikal va gorizantal taqsimlanishi hamda shu asosda strukturaviy qismlarga bo’linishi. Har bir fitotsenozning komponentlari makonda vertikal taqsimlanish www.arxiv.uz (yaruslilik) va gorizantal taqsimlanish (o’rnashish, joylashish) xusisiyatiga ega. Fitotsenozning turlar tarkibi Fitotsenozni o’rganishda turlar tarkibi eng muhim belgilaran biri hisoblanadi. Shuning uchun ham turlar yig’indisi flora yoki floristik tarkib deb yuritiladi. Turlar tarkibi fitotsenozning xususiyatini va tashqi qiyofasini belgilaydi. Har bir jamoada yuksak o’simliklardan tashqari bir qancha bakteriyalar, suv o’tlari, zamburug’larning ko’plab turlarii mavjud bo’ladi. Fitotsenozda shunday turlar borki son jihatdan unchalik katta hajmni egallamaydi, lekin o’zining ishtiroki bilan fitotsenozda muhitni boshqaradi. Misol uchun bazi bir turlar tuproqning xususiyatini ifoda etadi. Bu esa fitotsenozga to’liq tavsif berishga imkon yaratadi. Bunday o’simliklarni muhitni belgilovchi – d e t e r m i n a n t o’simliklar deyiladi. Fitotsenozning tarkibi uning hosil bo’lish, kelib chiqish evolyutsiyasini, taraqqiyotini, tarixini va ekologik muhitga moslashib yashab ketish xususiyatini belgilaydi. O’rta Osiyo tog’larida, jumladan Hisor, Nurota tog’lariining ba’zi joylarida, baland adirlarda, yakkam-dukkam archalarni uchratish mumkin. Asosan qadim qabrlarda buni kuzatish mumkin. Bu holat shuni bildiradiki, shu yerlarda ham qadimda ko’plab archalar ko’kargan, archazorlar mavjud bo’lgan. Archazorlar siyraklashishi bilan bu yerlarning tuprog’i, iqlimi, o’simliklar qoplami kuchli o’zgarishga uchragan. Fitotsenozning turlar tarkibini to’liq hisobga olish uchun ma’lum uchastkalardagi turlarning miqdorini bilish lozim bo’ladi. Buning uchun fitotsenozdan bir necha namuna maydonchalari ajratib olinib, ularning tur soni aniqlanadi. Fitotsenozning turlar tarkibi va uning miqdor ko’rsatkichi, iqlim sharoitiga, relefiga, tuproq tarkibiga, turlarning biologik xususiyatiga, antropogen omillar ta’siriga bog’liq bo’ladi. O’zbekiston sharoitida cho’l va adir mintaqasiga nisbatan tog’ mintaqasida fitotsenozning florasi turlarga boy bo’ladi. Fitotsenozning tashkil bo’lishida ishtirok etgan o’simlik turlarining soniga qarab, fitotsenozlar floraviy oddiy va floraviy murakkab guruhlarga bo’linadi. Oddiy fitotsenozlar bir va ikki turlardan iborat bo’ladi. Murakkab fitotsenozlar ikki va undan ko’p turlardan iborat bo’ladi. FITOTSENOZDAGI TURLAR ORASIDAGI www.arxiv.uz O’ZARO MUNOSABATLAR Jamoadagi o’simlik turlari bilan muhit o’rtasida doimiy ravishda bo’lib turadigan munosabatlar juda muhim va murakkab jarayondir. Buni bir muncha to’g’ri tushunish uchun jamoaning tarixiy taraqqiyoti va evolyutsiyasini bilish kerak bo’ladi. Malumki, jamoa tasodifan turlardan tashkil topmaydi. Balki asrlar bo’yi, ba’zan minglab yillar davomida shu yerga, shu muhitga moslashgan va ma’lum bir jamoaga birlashgandir. Shuning natijasida yer sharining har bir mintaqasida o’ziga xos jamoalar tashkil topib, ular bir-birlaridan keskin farq qiladi. Har bir jamoadagi turlar tarkibi jamoa florasining har xil bo’lishida tuproq, ikdim, relef omillari bilan birga turlarning kelib chiqish tarixi ham asosiy rol o’ynaydi. Shunday bo’lsada jamoadagi turlar doimiy ravishda o’zgarib turadi. Ayniqsa, bunday hol mavsumiy o’zgarishda yaqqol ko’zga tashlanadi. O’t o’simliklar qoplami va zich o’rmonzorlarda buni kuzatish mumkin. Cho’l mintaqasida erta bahorda, ba’zi bir efemer o’simliklar gullasa, yoz boshlarida boshqa turga mansub o’simliklar gullaydi. Jamoadagi e f ye r m ye r turlar deganda qisqa vegetatsiya davriga ega bo’lgan bahorning dastlabki kunlarida yerga nam tugashi bilan gullaydigan har yili urug’dan unib chiquvchi bir yillik o’simlik turlarini tushunamiz. Efermer turlarga jag’-jag- Capsella bursapastoris (L) Medir, chitir- Chorispora tenella (Pall) DC), qizgaldoq- Roemera refracta DC), shotora- Fumaria vaillantii. Joisl, achitqi, ismaloq Spinata turkestanica L kabi O’rta Osiyo florasidagi 400 ga yaqin turlar kiradi. Bundan tashqari jamoada efemeroid turlar ham mavjud bo’ladi. Jamoadagi e f e m ye r o i d turlar deganda, qisqa vegetatsiya davrida ega bo’lgan ko’p yillik turlar misol bo’ladi. Iloq (Carex sp) xlol (Cyperus longus L) rang (Carex sp), qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.), lola (Tulipa griegii, Rde), chuchmoma (Ixiolirion tataricum.(Pall) Herb), boychechak (Saslsium luteum. Baker), sapsargul (Iris L.), navruzgullar (Rrimula Fedtschenkol Rgl) misol bo’ladi. Tog’ mintaqasida erta bahorda boychechak (So1sh1sim luteu. Baker), lola (Ti1ira griegii Rdl), sarvinjon (So1sinhusim kesselringii Rgl), icnapak (Delphnium www.arxiv.uz semibarbatum) kabi turlar gullasa, yoz o’rtalarida obruq (xapri, qisroq) (Perovskia scrophulariafolia Bge), yalpiz (Mentha asiatica Boriss), tog’ rayhon (Organum tyttharithum.Contsch), kiyiko’t (Ziziphora pedicullata Pazis) singari turlar gullaydi. Jamoada .mavsumiy o’zgarishga nisbatan turlar almashinishi ancha sekin boradi. Bunday hol qum ko’chishi, daryo o’zanlarining o’zgarishi, yerlarning sho’rlanishi natijasida ro’y beradi. Qumli yerlarda dastlab qirqbo’g’im (Eguisetum arvense L) o’sib chiqadi. Bunday yerlarda o’simiklar qoplami siyrak bo’ladi. Ma’lum vaqt o’tgach boshqa turlar, bug’doyiq (Adgorutop repens L), qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.) kabi turlar bilan birga ancha zich bo’lgan aralash jamoa hosil bo’ladi. Jamoadagi har bir tur o’z naslini saqlab qolish uchun doimiy ravishda kurashib yashaydi va turli xil moslanishlarga ega bo’ladi. Shunday turlar borki ituzum (Solatium nidrum L.), sho’ra (Chenapadium), shumg’iya (Orobanche aegyptiaca Pers), qurtana (Sisymbrium loeselii L) kabilar juda ko’plab urug’ va meva hosil qiladi. Bunday turlar natijada har qanday sharoitda yashab qolishga moslashgan va yer yuzasida keng tarqalgan. Pupak zamburug’i esa juda ko’plab sporalar hosil qilsa, ajiriqqa o’xshash turlar vegetativ ko’payishga moslashgan. Jamoadagi bunday turlarning ko’pchiligi kosmopolit turlar deb ataladi. K o s m o p o l i t turlar deganda yer yuzasining deyarli hamma joyida uchraydigan va har qanday sharoitda yashaydigan ajpiq (CyIlodon dactylon (L) Persj), jag’-jag (Capsella bursapastoris (L) Medik), chitir (Chorispora tenilla (Pall) DC) sho’ra kabi turlarni tushunamiz. Muayyan bir jamoadagi ko’plab turga mansub o’simliklar orasida doimiy ravishda turli xil oziq moddalar, yorug’lik, suv va qulay muhit uchun kurash jarayoni bo’ladi. Bunda «g’ o l i b» turlar tez o’sib yaxshi rivojlanadi. Bunday jarayon tabiatdagi hamma fitotsenozlarda mavjud bo’ladi. Jamoadagi turlarning bir-biriga ko’rsatgan ta’siri doimiy ravishda zarar keltirmasdan.ba’zan bir-biriga ijobiy ta’sir ham qiladi. Shuning uchun o’simliklar qoplamidagi turlarning o’zaro munosabatlarini «raqobat», «o’zaro yordamlashish», «yashash uchun kurash» terminlari bilan ataladi. Masalan o’rmon mintaqasidagi daraxtzorlar tagida soya hamisha mavjud www.arxiv.uz bo’lganligi uchun ham xina (Impatiens balzamina K) , binafsha (Viola) kabi turlar yaxshi o’sib rivojlanadi. Ko’pgina turlar soya sharoitda yomon o’sadi va yomon rivojlanadi. O’simliklar jamoasida turlarning o’zaro munosabatlarini botaniklar bir qancha tizimga bo’ladilar. Geobotanik olimlardan V. N. Sukachev (1950), A. A. Korchagin (1956) tizimlari bir xil ko’rinishda ifoda etilgan. To’g’ridan-to’g’ri yoki bevosita munosabatlar. Bunga parazitik, simbiotik, fiziologik, bioximiyaviy, mexanik, epifitlik muiosabatlar misol bo’la oladi. Parazit organizmlar, parazitik munosabatlar to’g’risida botanika fanidan yetarli ma’lumotga egamiz. Parazit tur ikkinchi tur o’simlikka zararli ta’sir ko’rsatadi. Bularga zarpechak (Cuscuta approximate. Robingt), shumg’iya( , devpechak (Sissi1a lehmanniana. Bdl) kabi turlar kiradi. Shu bilan birga chala parazit turlar ham mavjud bo’lib, deyarli barcha yashil o’simliklardan to’liq bo’lmasdan ikkilamchi oziq manbai sifatida foydalanadi. Tuban o’simliklardan bo’lgan zamburug’lar yuqori o’simliklarga parazitlik qilib hayot kechiradi. O’simliklar olamida o’zaro birikib yashovchi turlar ham borki, bular bir- biriga zarar yetkazmasdan o’zaro hamkorlikda yashaydi. Bunday organizmlarni s i m b i o z organizmlar deyiladi. Misol uchun zamburug’lar, suv o’tlari va lishaynik bilan, tuganak bakteriyalar dukkakli o’simliklar-mosh (Rhaseolus aureus Poxb), nyxat (Cicer arietinura I yoki Pisum sativum L), beda (Medicado sativa L.) kabi turlarning ildizida yashaydi. Bunday hodisani m u t a l i z m ham deyiladi. Fiziologik munosabatlar. Fiziologik munosabatlar jamoada yashovchi bir necha tur va bir turga mansub individlar orasida ro’y beradi. Jamoadagi bir turga mansub individlarning ildiz sistemasida va yer ustki organlarida turli xil fiziologik jarayonlar amalga oshadi. Sodir bo’ladigan fiziologik jarayonlarga o’simliklar qoplami tarqalgan yerning tuprog’i, iqlimi, relefi kabi bir qancha ekologik omillar ham ta’sir qiladi. Bundan tashqari jamoadagi turlar zichligi ham, o’simliklarning hayotiy shakllari ham muhim rol o’ynaydi. Siz fiziologik munosabatlar haqidagi bilimlarni o’simliklar fiziologiyasi fanidan mukammal o’rganib chiqasiz. Bioximiyaviy munosabatlar. Bioximiyaviy munosabatlar jamoada o’sadigan www.arxiv.uz har bir turda ro’y berib, o’simlikning har xil organlarida oziqlanish miqdori va turiga, quyosh energiyasiga, yoruglikning tushishi darajasiga qarab har xil nomayon bo’ladi. Jamoadagi yuksak o’simliklar o’rtasida bioximiyaviy jarayon a l l e l o p a t i ya deb atalib, bu fitotsenozda birga yashovchi o’simliklarning har bir turi o’zidan har xil moddalar ajratib chikarishi bilan bir-biriga ta’sir etishidir. Yuksak o’simlik turlaridan ajralib chiqqan moddalar k o l i n deb atalib, boshqa tur yuksak o’simliklarga u yoki bu darajada ta’sir etadi. Kolinlar o’simliklar ishlab chiqqan fitontsitlardan tubdan farq qiladi. Fitontsitlar mikroorganizmlarga antibiotik sifatida ta’sir ko’rsatadi. Misol archazor o’rmonlardan ajraladigan fitontsitlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Jamoadagi mikroorganizmlar m a r a z m i n l a r nomli moddalar ishlab chiqaradi. Bir turdagi mikroorganizmlar ishlab chiqargan antibiotiklar boshqa turdagi mikroorganizmlarga va yuksak o’simliklarga har xil tasir ko’rsatadi. Shuningdek, jamoada o’sadigan o’simlik turlarining ildiz sistemalari ham har xil moddalar ishlab chiqadi. Misol uchun sirka kislota, chumoli kislota, otquloq kislotasi, qand, aldegidlar, etilen spirti, aminokislotalar, alkoloidlar, vitaminlar kabi moddallar o’simliklar qoplamining bioximiyaviy tarkibini keskin o’zgartiradi. Bu ajralmalar o’simliklarga salbiy hamda ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Misol tariqasida shuni ko’rsatish mumkinki, kartoshka ekilgan maydonning qator oralariga, pomidor ekinining qator oralariga piyoz ekish, bu ekinlarning fitoftora zamburug’i bilan kasallanish darajasini kamaytiradi. Ma’lumki piyoz o’zidan fitontsit moddasi ishlab chiqaradi. Aksincha, uzumzorga yaqin ekilgan karamlarda kasallanish darajasi yuqori bo’ladi. Bunga sabab shuki uzumdan ajralib chiqqan kolin moddasi karamga zarar yetkazadi. Bunday hodisalarni pishib yetilgan mevalarni saqlashda ham kuzatiladi. Masalan uzum va olmani behi bilan birga saqlash turli xil kasalliklarni ketirib chiqaradi va mevalarni chiritadi. O’simliklar qoplamida bir turning boshqa turlarga mexanik ta’sir etuvchi munosabatlari ham mavjud. Jamoadagi har bir tur o’ziga yaqin turgan boshqa turga yer osti organlari va yer usti organlari bilan ham katta mexanik ta’sir ko’rsatadi. Natijada jamoadagi turlararo va tur ichida yashayotgan joyning tuproq namligi, www.arxiv.uz unumdorlik darajasiga, yorug’likka, issikdikka nisbatan kuchli raqobat bo’ladi. Jamoadagi turlar ichida e p i f i t l i k munosabatlar ko’plab uchrab bunday hol o’rmon o’simliklarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Bir turga mansub o’simlik ikkinchi bir tur o’simlikka, ayniqsa yirik o’rmon daraxtlar ustida boshqa tur o’simlik o’sadi. Bunda bir tur ikkinchisiga parazitlik qilmaydi, faqat substrat sifatida foydalanadi. Yirik, ko’p yillik yong’oqzorlardagi yong’oqlarning ozgina yoriqlarga chang zarrachalarining tushishi, shamol va qushlar yordamida boshqa turdagi o’simliklarning urug’i tushadi, natijada shu yerda ildiz chiqarib rivojlanishiga imkon yaratadi. O’simliklar orasidagi bilvosita munosabatlar. O’simliklar qoplamidagi bilvosita munosabatlarga muhit hosil qilish va raqobat kirib bu barcha fitotsenozlarda doimiy mavjud bo’ladi. Bunday muhitni tog’ o’rmonlarida, zax muhitdagi fitotsenozlarda yaqqol ko’rish mumkin. Baland daraxtli qalin o’rmonlarda butalar, moxlar, o’ziga xos muhit tashkil qiladi. Asosan tog’ning o’ziga xos fito muhiti bo’lib bu botqoq, cho’l, o’tloq muhitidan tubdan farq qiladi. Fitotsenozdagi har bir tur o’ziga xos ekologik xususiyatga ega bo’lib, bu turlar o’rtasida har xil munosabatlar yuzaga keladi. Fitotsenozdagi turlar o’rtasida raqobat muhitni tashkil etishda to’liq namoyon bo’ladi. O’rmondagi yirik daraxtlar shu yerda o’suvchi butalarga ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga daraxtlardan to’kilgan barglar tuproqning tarkibiga ham ta’sir ko’rsatadi. Fitotsenozdagi buta va o’t o’simliklar, mikroorganizmlar ham tuproqning tarkibiga hamda muhitga o’ziga xos ta’sir qiladi. Barqaror jamoadagi turlar doimiy ravishda bir-birlari bilan kuchsiz raqobat qiladi. Agar jamoada yangi turlar ko’p bo’lsa bu yerda raqobat kuchli bo’ladi. Umuman jamoada raqobat, muhit tashkil etishga nisbatan ancha murakkabdir. Raqobat turlar aro va tur ichida bo’ladi. Turlararo raqobat jamoaning barqarorligiga va turlar miqdoriga bog’liq holda yuzaga keladi. Qisqa muddat davom etadigan jamoalarda bir turga mansub individlar o’rtasida juda kuchli raqobat namoyon bo’ladi. Ekologik xususiyatlarni namoyon etishda fitotsenozdagi har bir tur o’ziga xos o’rin tutadi. Akademik V. N. Sukachevning klasifikatsiyasiga ko’ra (1956) fitotsenozni www.arxiv.uz tashkil etgan turlar orasidagi munosabatni 3 guruhga birlashtirish mumkin. 1. Kontakt o’zaro munosabatlar. Bunda fitotsenozda ikki yoki undan ortiq tur individlarining bir-biriga qo’shilib o’sishi yoki birining boshqasiga mexanik tarizda ta’sir qilishi tushiniladi. 2.Transabiotik o’zaro munosabatlar. Bunda o’simliklar uyushmasidagi tur komponentlari o’zlarining hayotida yuzaga keladigan oqibatlari bilan yondosh tur individlariga ta’sir qiladi. 3.Transbiotik o’zaro munosabatlar. Bunda jamoadagi turlar bir birlariga bevosita emas, balki uchinchi tur individlari orqali raqobotlashadi. Turlar orasida miqdor va sifat munosabatlari . Jamoadagi turlar miqdorini raqamlar bilan yoki amalda qabul qilingan ballar bilan o’lchanadi. Jamoadagi turlarning miqdor ko’rsatkichi ularning mo’llik darajasini bildiradi. Mo’llik og’irlik, ball va ma’lum maydon birligiga to’g’ri keluvchi o’simliklar soni bilan ifodalanadi. Jamoadagi turlarning mo’lligi tashqi ekologik omillarga hamda turning gruppa yoki alohida o’sishiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham jamoalar bir-birlaridan tubdan farq qiladi. Jamoadagi uchraydigan har xil turlarning miqdor ko’rsatkichini mualliflar turlicha talqin qiladilar. Jumladan I. K. Pachoskiy asosiy jamoani tashkil etadigan turlarga, hamda i n g r e d i e n t l a r- ya’ni jamoada tur sifatida juda kam qatnashuvchilar bilan mutloqo ishtirok etmovchilarga bo’lish kerak deydi. Fitotsenozdagi turlarning miqdori umumiy ekologik sharoitga bog’liq bo’ladi. Cho’l mintaqasida turlar soni kam bo’lsa, adir mintaqasining tog’ mintaqasi bilan tutashgan yerlarida turlar soni hamda individlar miqdori juda ko’p bo’ladi. Fitotsenozning umumiy belgilaridan yana biri tuproq yuzasining o’simliklar bilan qoplanish darajasidir. O’rganilayotgan maydondagi o’simlik turlarining mo’l-ko’llik miqdorini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Tuproqning o’simliklar bilan qoplanish darajasi ko’z bilan chamalab ham o’rganiladi va foiz bilan belgilanadi. Bunda 100 foizdan 25 foizgacha bo’lgan chegara olinadi. Fitotsenozda turlarning uchrash darajasi mo’lligini bir qancha usulda aniqlash mumkin. Ko’z bilan chamalab aniqlashda Drude shkalasidan keng foydalaniladi www.arxiv.uz Turlar mo’lligini Drude shkalasi bo’yicha aniqlash Drude bo’yicha 6 balli tizim (sistema) bo’yicha raqam bilan So’z bilan Soc ( sociales) 6 O’simlik tuproq yuzasini to’liq qoplab olgan (90 % dan ortiq). Cop 3 (copiosae3) 5 O’simlik juda ko’p uchraydi (90-70% gacha). Cop 2 (copiosae 2j 4 O’simlik deyarli ko’p uchraydi (70-50% gacha). Cop I (copiosae 1) 3 O’simlik biroz ko’proq uchraydi (50-30% gacha). Sp (sparsae) 2 O’simlik kamroq uchraydi (30-10% gacha). So l (Solitariae) 1 O’simlik juda kam uchraydi (10% dan kam). Un (unicum) 0 O’simlik bir dona uchraydi. Bundan tashqari jamoadagi turlarni qayta hisoblab chiqish usullari ham keng qo’llaniladi. Bu usul biroz murakkabroq bo’lib, har bir tur ma’lum maydon birligida- 1 m kv, 10 m kv hisobiga olinib, umumiy fitotsenoz maydoniga qayta hisoblanadi. Bunda fitotsenozdagi daraxt turlarga 10 x 100, 20 x 80, 20 x 10, buta va o’t o’simlik turlarga 1x2 dan 100 x 2 gacha maydon ajratib olib o’lchanadi. Og’irlik usulida aniqlashda esa ajratib olingan bir necha o’nlab maydon o’lchanadi. Har bir maydon o’simligi o’rib olinadi va ular turlarga ajratib tortiladi. Olingan miqdor taqqoslab ko’riladi. Bu usul bilan, asosan, umumiy hosildorlikni aniqlash www.arxiv.uz maqsadga muvofiq. O’simliklar jamoasining qavatliligi (yarusligi pog’onaligi) ga qarab baholash Bizga ma’lumki fitotsenozdagi turlarning yerustki va yerostki qismlari fazoda va tuproqda yarus hosil qilib joylashadi. Har bir fitotsenozda uning qavatlarga bo’linishi aniq ifodalanadi. Buni cho’l, adir, tog’ mintaqalarda va o’rmonlarda yilning to’rt faslida ham kuzatishimiz mumkin. Har bir fitotsenozda qavatlar soni jamoaning tur tarkibiga qarab 5 ta va ayrim hollarda bundan ko’p bo’lishi mumkinligi kuzatiladi. Har bir qavatda shu qavat uchun Harakterli o’simlik turlari joylashgan bo’ladi. Har bir yarus bitta ekologik qavat xisoblanadi. Tog’ mintaqasida birinchi qavatda doimiy ravishda daraxtlar, ikkinchi qavatda butalar, uchinchi qavatda chala butalar, eng pastki qavatda esa ko’p yillik o’tlar, efemerlar va moxlar o’sadi. Ushbu o’simlik turlarning hammasi muhit sharoitlarining o’ziga xos holda shakllanishiga sabab bo’ladi. Yaruslilik- pog’onalik o’rmon fitotsenozlarida aniq ko’zga tashlanadi. O’rmonlarda odatda ko’pincha 4-5 yaruslilik bo’ladi. Birinchi yarusda daraxtlar, ikkinchi yarusda biroz pakanaroq daraxtlar, uchinchi yarusda butalar, to’rtinchi yarusda chala butalar, beshinchi yarusda o’t o’simliklar keyin esa moxlar yarusi mavjud bo’ladi. O’to’simlikli fitotsenozlarda, o’rmonlardagi fitotsenozlardek, ayniqsa, yaylov va botqoqliklarda yaruslilik unchalik yaxshi ko’zga tashlanmaydi. Ochiq yaylov dalalardagi fitotsenozlarda birinchi yarusni bitta yoki ikkita qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.)doshlar oilasiga mansub turlar, yovvoyi arpa va bug’doyiq (Agropyron repens L) tashkil qiladi. Ikkinchi yarusda ham qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.)doshlar oilasiga mansub boshqa turlar mavjud bo’ladi. Uchinchi yarusda esa burchoqdoshlar oilasiga mansub sebarga turlari, to’rtinchi yarusda esa qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.) doshlarga mansub turlari mavjud bo’ladi. Yaylovlarda ba’zan ikki yarusli o’simliklar qoplami uchraydi. Ammo tabiatda bir yaruslm o’simlmklar qoplami deyarli uchramaydi. Markaziy Osiyoning sho’rhok cho’llaridagina bir yarusli o’simliklar qoplami uchrab, u yerda oqboyalish (Sa1so1a arbusculaeformis Drob), tatir (S.gemascens Pall), sho’p6yta- www.arxiv.uz (S.dondraides. Pall), poshmak (S.leptoclada Gand), sertuk baliqko’z (S. arassa M.V), to’rgaycho’p (S.brachiata Pall) larning qavatidan iborat bo’ladi. Fitotse- nozdagi yaruslyalikka birinchi navbatda ekologik omillar ta’sir ko’rsatadi. Yaruslilik yerning iqlimiga va tuproq sharoitiga bog’liq bo’lib, ko’p yaruslik yuzaga chiqishida ta’sir ko’rsatadi. Eng murakkab yaruslilik bizda Hisor, Tyon- S’Hon tog’ tizmalarining o’rmonlarida uchraydi. O’simliklar jamoasining qoplamida yaruslik faqat yer usti organlarida kuzatilib qolmay, balki yer ostki organlarida ham xuddi yer ustki organlaridek pog’onalik mavjud. Fitotsenozdagi yer ostki ildiz sistemasining pog’onalarida eng ustki pog’onani yaylovlarda odatda qo’ng’irboshdoshlar oilasiga mansub bir yillik o’g o’simliklarning ildiz sistemasi egallasa undan keyingi pog’onani o’q ildizli dukkakdoshlar, astradoshlar, labguldoshlar va boshqa oila vakillari egallaydi. Navbatdagi pog’onani esa bir yillik va ko’p yillik ildiz sistemasi yaxshi rivojlangan yem-xashak turlar egallaydi. O’simliklar qoplamining fitotsenozlarida yer ostki va yer ustki organlarining pog’onaligi, ayniqsa, daraxt o’simliklarda sezilarli darajada kuzatiladi. O’simliklarda yer ustki va yer ostki pog’onalilik o’simliklarning qoplami qanday maydonda uchrashiga va zichligiga bog’liq bo’ladi. Agar o’simliklar o’sadigan maydonlarga harorat va yorug’lik yetarli bo’lsa, pog’onalilik shuncha yaxshi namoyon bo’ladi. Fitotsenozdagi pog’onalilik yil fasllarining almashinishida o’zgarib turadi. O’lkamizda bunday holat cho’l mintaqasida yaqqol namoyon bo’ladi. Erta bahorda bir yillik efemer o’simliklar keyingi fasllarda esa ko’p yillik efemeroid o’simliklar undan keyin esa buta va chala butalar almashinadi. Daraxt o’simliklarning ildiz sistemasining qavatliligi tuproqda boshqa turdagi o’simliklar ildizining yaxshiroq o’rnashishiga xalaqit qiladi. S’Hunday qilib, fitotsenozda murakkab hayotiy jarayon davom etadi. Muhitning abiotik omillari bir-biriga tasir ko’rsatish orqali uni malum yunalishga solib turadi. Ayni bir vaqtda o’simliklarning o’zlari ham biogeotsenozning barcha komponentlariga faol ta’sir ko’rsatadi va bu ularni o’rab turgan muhitini o’zgartiradi. O’simliklar bilan atrofidagi muhitning o’zaro tasir etish jarayonida tobora murakkabroq o’zaro aloqalar vujudga keladi. www.arxiv.uz Qurama-mozaiklik. Fitotsenozda gorizontal taqsimlanishni mozaiklik deb ataladi. Boshqacha aytganda fitotsenozning turli maydonlarida o’simlik guruhlarining turli mikrorelefda o’ziga xos bo’lib shakllanishi mozaiklik diyiladi. Mozaiklik fitotsenoz arealining turli maydonlarida turli-tuman bo’lishi, suv rejimining har hil bo’lishi natijasida hosil bo’ladi. Cho’l mintaqasida shunday o’simliklar qoplamini kuzatish mumkinki, bu yerlarda turlar tarkibi ham, miqdor va sifat ko’rsatkichlari ham, qavatligi ham, tashqi qiyofasi ham bir xil bo’ladi. Hammasi bir xil fitotsenozga -o’simliklar qoplamiga kiradi. Bu yerda har bir tur o’simlik o’ziga xos joyda ko’karadi. Ular orasida shu yerga mansub o’simlik turlari joylashadi. Shunday bo’lsada har bir yer o’ziga xos gorizontal tuzilishga ega. Shuning uchun ham ular bir-birlaridan eng kichik belglari bilan bo’lsada farq qiladi. Bunday maydonlarni mikrogruppa yoki m i k r o f i t o ts ye n o z deb atash mumkin. CHo’llarda, asosan, saksovul (Haloxylon aphyllum) , shuvoq (Artemisia sp.), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap), hozirgi kunda isiriq (Peganum harmala L.) hukmron turlar hisoblanadi. Lekin hukmron turlarning zich joylashgan joylarida ham boshqa turlarning mikrogruppa hosil qilib o’sayotganini ko’rish mumkin. Fitotsenozning tashqi qiyofasi-f i z i o n o m i ya s i . Har qanday o’simlik jamoasi o’ziga xos ko’rinishga, tashqi qiyofaga - fizionomiyaga ega bo’ladi. Fitotsenozning tashqi qiyofasi shu fitotsenozdagi o’simlik turlarining hayotiy shakllari va zichligi bilan belgilanadi. Jamoadagi har bir tur ma’lum vaqtda gullaydi, ikkinchisi esa ayni shu vaqtda meva va urug’ hosil qilgan bo’ladi. Natijada bir vaqtning o’zida o’simlik turlarining fenologik fazalari almashinadi. Aspekti navbatlashib o’zgaradi. Aspekt nima? Aspekt shu fitotsenozni tashkil etishda qatnashib ko’p uchraydigan, ko’proq ko’zga tashlanadigan turlarning yig’indisidir. Gulli o’simliklarning turi bir vegetatsiya davrida bir qancha fazalarni boshidan kechiradi. 1. Ko’karib chiqishdan g’unchalashgacha 2. Gullash 3. Meva hosil qilish 4. Qurish 5. Qishki tinim davri. www.arxiv.uz O’simlik fazalarini V. V. Alyoxin taklif etgan sistema-tizim bo’yicha belgilash maqsadga muvofiq. -- Vegetatsiya (gullashgacha bo’lgan davr) . ^ O’simlik poya yoki gul poya chiqargan, g’unchalar sezilib qolgan davr. ) Dastlabki gullar hosil bo’lgan davr. O To’liq gul hosil qilgan davr. + Meva hosil qila boshlagan davr. # Meva va urug’ pishib to’kila boshlagan davr. Guldan keyingi vegetatsiya va urug’larning to’kilishi. Fitotsenozdagi turlar mikdorining ko’zga tashlanish darajasi uning fizionomiyasini bildiradi. Turlar ko’zga yaqqol ko’rinib tursa **, uncha yaqqol ko’rinmasa **, ko’zga kam tashlansa **, deyarli yo’q darajada bo’lsa **^ , ko’rinmasa ** belgilar qo’yiladi. Fitotsenozning bir mavsumda va fasllar almashinishi bilan aspektlarning navbatlanishi. O’zbekiston sharoitida yaqqol ko’zga ko’rinadi. O’simliklar qoplamida dastlab efemer va efemeroid turlarning gullay boshlashi erta bahorga to’g’ri kelsa, ko’p yillik o’simlik turlarining gullash vaqtida efemerlar sarg’ayib o’z vegetatsiyasini tugatib qurib qoladi. Yozning o’rtalarida esa yantoklar gullaydi. O’simliklarning hayotiy shakllar bo’yicha xilma-xilligi. O’simliklarning tashqi qiyofasiga qarab gruppalarga ajratish juda qadimdan, Aristotel va uning shogirdi Teofrast tomonidan taklif etilgan edi. Botanik geografiyaning asoschisi Gumbolddan (1906) keyin ham ko’plab olimlar bu nazariyani takomillashtirdilar. Raunkier (1918), Pachoskiy (1921), Serebryakov (1962;1964) va boshqalar ham bu sohada ko’plab ishlar qildilar. Vermining birinchi bo’lib 1884 yilda o’simliklar olamiga hayotiy shakllar terminini taklif etgan edi. Hayotiy shakllarga doir eng maqbul klassifikatsiya daniyalik botanik K. Raunkier tomonidan (1934) ishlab chiqilgan klassifikatsiyadir. Bu klassifikatsiya yangilanib turuvchi organlarning, ayniqsa, kurtakning yashashi va joylashuviga asoslanganligi bilan ham juda muhimdir. 1. F a n e r o f i t l a r- kurtaklari yer yuzasidan ancha yuqorida joylashgan www.arxiv.uz bo’lib ko’zga yaqqol tashlanadi. Faneros -yaqqol ko’rinib turuvchi demakdir. Bularga, asosan, daraxt va butalar kirib, qishda barglarini to’kadi. Shox-shabbalari va novdalarini sovuq diyarli urmaydi. 2. X a m e f i t l a r - bu guruhga ba’zi bir buta va chala buta turlari kirib yangilanish kurtaklari yer yuzasiga ancha yaqin joylashadi. Bunday turlarning organlari tashqi tomoni tangachalar bilan qoplangan bo’ladi. Qish mavsumida qor tagida qoladi. Ammo novdalari nobud bo’lmaydi. Xeme-past, yer bag’irlovchi degan manoni bildiradi. 3. Ge m i k r o f i t l a r - bu guruh vakillariningyangilanish kurtagi yer yuzasi bilan barobar joylashadi. Yer ustipoyasi va novdalari qurib qoladi. Qurigan novda va poyalar qoldig’i yangilanuvchi kurtaklarni qoplab oladi. Bularga, asosan, ko’pyillik o’tlar kiradi. Geme- yarim, kriplyus-yashirin degan manoni bildiradi. 4. K r i p t o f i t l a r -bu guruhga yer ustki organlari batamom qurib qoladigan, yangilanuvchi organlaridagi kurtaklari yer ostida bo’lgan ildiz poyali, ildiz tugunakli, piyoz boshchali o’simliklar kiradi. 5. Te r o f i t l a r- bu guruhga, asosan, bir yillik turlar kirib, ular qishda butunlay qurib qoladi. Ko’karib chiqish qishda saqlanib qolgan urug’lari orqali amalga oshadi. Bundan tashqari suv o’simliklaridan iborat bo’lgan, kurtagi suv ostida, vegetativ organi suvdan ko’tarilib turadigan g e l o f i t l a r va kurtagi suv ostida novdalari suvda joylashgan g i d r o f i t l a r guruhi ham mavjud. Geobotanikada Raunkier klassifikatsiyasidan tashqari I. G. Serebryakov (1962,1964) ning klassifikatsiyasi ham bo’lib, bu klassifikatsiya o’simliklarning tashqi ko’rinishiga asoslangandir. Bu klassifikatsiya quyidagicha tartibda berilgan. 1 .D a r a x t l a r- bu guruhda ko’p yillik yer ustki qismlari yog’ochlangan, bo’yi ikki metrdan yuqori, bitga asosiy tanaga ega bo’lgan o’simlik turlaridan, chinor (Plantanus orientalis L.), archa (Juniperus zeravschanika Kom.), terak (Papulis sp), qarag’ay (Rtsh silvestris. L), olma (Ma!i8 domestica Borkh), yong’oq (Juglans regia L.) kabi daraxt turlari kiradi. 2. B u t a l a r - bu guruhga ko’p yillik, bo’yi 2-3 metrdan baland www.arxiv.uz bo’lmagan, asosiy tanasi yog’ochlangan, bitta asosiy tanaga ega bo’lmagan, yer yuzasidan shoxlangan o’simliklar, anor (Runica granatum L.), maymunjon (Kubis caesius L.), na’matak (Rosa maracandica. Bde), zirk (Vegberis integerrima Bde), uchqat (Lonisera nummularifolia Let Sp.) kabi turlar kiradi. 3. B u t a ch a l a r - bu guruhga esa ko’p yillik, past bo’yli, tanasi yog’ochlangan, bo’yi 0,5 metrdan baland bo’lmagan turlar misol bo’la oladi. Pochaqirqar (Hulthemia berberifolia (Pall) Dum ) bunga misol bo’ladi. 4. Y a r i m b u t a- ch a l a b u t a- bu guruhga poyasining faqat pastki qismi yog’ochlanib, qolgan qismi har yili kuzda qurib qoladigan ko’p yillik turlar shuvoq ( Artemisia sp), izen (Kos1aprostrata (L) Schrad), isiriq (Peganum harmala L) , yantoq (Alhagi sparsifolia Shap.) kabi turlar misol bo’ladi. Bundan tashqari o’t o’simliklar ham bir qancha guruhlarga ajratiladi. Misol uchun quyidagicha: a) p o l i k a r p t u r l a r- hayotida bir necha martalab gullaydi, urug’ va meva beradigan asosan ko’p yillik o’simlik turlari. b) m o n o k a r p turlar- ko’pincha qurg’oqchil mintaqalarda tarqalib bir necha yil, hatto 10-15 yil umr ko’rib, bir marta gullab urug’ va meva beradigan o’simliklardir. Bularga kovrak ( Ferula) ning bazi bir turi, astra va karamdosh ( ) larning bazi bir turlari misol bo’ladi. O’rta Osiyo sharoitida bundan tashqari kam bo’lsada chirmashib o’suvchi l i a n a turlar ham mavjud bo’lib, ular daraxtlarga ilashib o’sadi. Madaniy o’simliklardan tok o’simligi, yovvoyi tur o’simliklardan chirmovuq, pechak, ilonchirmovuq kabi turlarni misol qilib olish mumkin. Tog’ning yuqori qismida, yaylov mintaqasida, cho’lda o’ziga xos shoxlangan yostiqsimon o’simlik turlari ham mavjud bo’lib bularga, bo’ritikan, akantalimonlar, sertuk astragal, esporset kabi turlar misol bo’ladi. S i n u z i y a- grekcha sin-birgalikda, latincha uzus-foydalanish, qo’llanish demakdir. Sinuziya atamasi va tushunchasini birinchi marta daniyalik botanik Gams fanga kiritgan. Sinuziya ekologik jihatdan o’xshash hayotiy formalarni birlashtiruvchi o’simliklar assotsiatsiyasining bir bo’lagi. S i n u z i ya l i l i k deganda, jamoani tashkil etuvchi turlarning hayotiy shakllari bo’yicha turli www.arxiv.uz tumanligi tushuniladi. Bir jamoada sinuziyalilik yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu esa jamoadagi turlarning aspektini belgilaydi. Cho’llardagi jamoada efemerlar alohida ajralib turadi. O’simliklarning yashash joyi, harakteri deganda, yer yuzasining geografik o’rnini, dengiz sathidan balandligini, qiyaligini, yonbag’irligini, relefini, mikrorelefini, tuproq sharoitini, hayvonot dunyosining va insonning tasiri bilan birgalikda tushuniladi. Jamoadagi turlarni o’rganish uchun o’simliklar florasini, sistematikani yaxshi bilish kerak. Har qanday geobotanik tadqiqotlar olib borishdan qat’iy nazar, o’sha jamoa florasini va uning kelib chiqish tarixini bilish lozim bo’ladi. Shundagina o’rganilayotgan jamoa to’g’risida ilmiylikka asoslangan to’g’ri xulosa chiqarish mumkin. D o m i n a n t turlar -har bir fitotsenoz o’ziga xos tuzilishga ega bo’lib, unda turlar son va sifat jihatidan har xil bo’ladi, har bir turning jamoada tutgan o’rniga qarab dominant, s u b d o m i n a n t, a s s i k t a t o r va a n t r a p o f i t l a r g a bo’linadi. Fitotsenozdagi bir turga mansub o’simliklarning har xil holatdagi individlari yig’indisi ts ye n o p o p u l ya ts i ya deyiladi. Fitotsenozda miqdor jihatidan ko’p bo’lib, boshqa turlarga nisbatan hukmron turlar d o m i n a n t turlar deyiladi, Bir necha dominant turlar bitta jamoaning o’zida uchrashi mumkin. Ular asosiy organik massa to’plovchi bo’lib, fitotsenozning fonini va Harakterini ifoda etadi. Dominantlar jamoada zichligi, son miqdori va hajmi bilan belgilanadi. Jamoada bir vaqtning o’zida bir nechta tur dominantlik qilsa, buni k o n d o m i n a n t l a r deb ataladi. Jamoada shunday turlar ham mavjudki, ular asosan jamoaning muhitini tashkil etadi. Bunday turlarni Sukachev (1928) e d i f i k a t o r «quruvchi» turlar deb ta’riflagan. Dominant turlar bir vaqtning o’zida shu jamoada edifikator tur ham hisoblanadi. O’zbekistonning cho’l mintaqasi uchun saksovul (Haloxylon aphyllum) edifikator tur bo’lsa, tog’ mintaqasi uchun archa (Juniperus zeravschanika Kom.) va bargini to’kadigan o’rmon daraxtlari edifikator hisoblanadi. Fitotsenozda shunday turlar ham mavjudki bular dominant turlarga nisbatan kam, lekin fitotsenozda malum ahamiyat kasb etadi. Bunday turlar s u b d o m i n a n t turlar deb ataladi. Adir www.arxiv.uz mintaqasining chala buta o’simliklari ichida shuvoqlar turkumining bir qancha vakillari dominantlik qilsa, sho’radoshlar oilasiga kiruvchi chug’on (Ae11ep!a subaphulla. CAM), izen (Kochia prostrata (L) Schrad), keyreuk (Salsola rigida. Pall) kabi turlar subdominant bo’lib ishtirok etadi. Jamoada shunday turlar ham mavjudki ular dominant, subdominant bo’lib ishtirok etmasdan jamoaning biron- bir pog’onasidagi tur bilan birga o’sadi. Bunday turlarni G. I. Povlovskiy va Sukachev a s s ye k t a t o r -yani ishtirokchi turlar deb ataydi. Fitotsenozda turli xil ekologik omillar ta’sirida begona turlar paydo bo’lib qoladi. Bunday turlarni «kelgindi» -a n t r o p o f i t t u r l a r deyiladi.

O'xshashlar

Fotosintetik apparat tuzilishi
O’simlik hujayrasining tuzilishi va funksiyalari
Barg vazifasi va morfologiк tuzilishi
Barg morfologiyasi. Bargning anatomik tuzilishi
Urug`. Meva tuzilishi va tiplari